هر فرد یا گروهی برای ادامه بقا به مولفه‌های زیادی نیاز دارد که به مقدار تحقق این نیازها به مراتب زندگی همواری را تجربه خواهد کرد و بر عکس،هر قدر این نیازها کمرنگ‌تر باشد با مشکلات و ناهمواری‌های زیادی مواجه خواهد شد بنابراین با توجه به این احساس نیاز است که کسانی به ویژه در مقطع خاص حاضر می‌شوند از آنچه حتی ممکن است برای خودشان هم مطلوب باشد گذشته و فرصت را در اختیار دیگران قرار بدهند.این گذشت یا همان ایثار، اگر با آگاهی کامل و آینده‌نگری باشد قطع به یقین مسیر روشنی را پیش روی یک جامعه کوچک یا گسترده قرار خواهد داد تا از فرصت‌های طلایی برای بهبود وضعیت انسانی در ابعاد مختلف استفاده کنند.

گذشت یا ایثار در جوامع مختلف به لحاظ کلی شاید به یک معنا باشد و آن، اولویت دادن به دیگران با هدف همنوایی و همکاری موثرتر و یا اظهار همدردی است. به عنوان مثال اگر فردی در هر یک از نقاط دنیا گرسنه‌ای را ببیند و به او کمک کند نوعی ایثار به خرج داده است و فرقی نمی‌کند کمک کننده مسلمان باشد یا مسیحی و یا پیرو هر دینی دیگر. مهم یک کمک انسان‌دوستانه است که در کمترین زمان برای رفع یک نیاز اساسی بروز  و اینگونه دل‌ها را به هم نزدیک می‌کند.

وقتی سخن از ایثار به میان می‌آید شاید بسیاری از ما به یاد دوران دفاع‌مقدس بیفتیم.البته حق هم همین است. کشورمان هشت سال درگیر جنگی نابرابر شد و اگر نبود ازخودگذشتگی‌های بسیار در آن دوران،شاید امروزه با وضعیت ناامیدکننده و تاریکی روبرو بودیم.

با توجه به تغییر ذائقه جامعه و مردم پس از گذشت سال‌ها از پایان جنگ تحمیلی،ضروری است واژه مقدسی همچون ایثار نیز با توجه به مقتضیات زمان و بدون کم‌توجهی به ایثارگری‌های دوران دفاع مقدس، بازکاوی و بازشناسی شده و مطابق با نیازهای روز و با بهره‌گیری از مصادیق منجر به ایثار در دوران دفاع مقدس،محصول و الگویی امروزی به دست بیاید؛الگویی که بتواند حداکثر سلایق و ذائقه‌ها را پوشش بدهد؛ چون در بررسی واژه ایثار  با گستره‌ای از ابعاد فرهنگی،اجتماعی،اقتصادی و حتی سیاسی مواجه هستیم که هر کدام از آنها در جای خود قابل ارزش‌گذاری هستند.

ایثار اجتماعی

«ایثار اجتماعی» می‌تواند پیش‌درآمد تحقق بسیاری از اهداف یک جامعه انسانی باشد. هر چند ممکن است برداشت برخی از ایثار قربانی شدن برای دیگری باشد. این برداشت در زمان جنگ بیشتر به ذهن متبادر می‌شود اما همیشه اینگونه نیست و اینجاست که واژه ایثار به بازکاوی و بازشناسی نیاز پیدا می‌کند زیرا به روز کردن مفاهیم ایثار می‌تواند به بسیاری از شبهات در این باره پاسخ گفته و تعداد بیشتری از یک جمع را با خود همراه سازد و نمود اجتماعی آن بیشتر از پیش به چشم می‌آید چون  یکی از ویژگی‌های فرهنگ ایثار،پرهیز از تلاش برای به دست آوردن صرفا منافع شخصی است و بیشتر منافع عمومی مد نظر قرار دارد.بنابراین می‌توان گفت که  ایثار،یک فرهنگ باارزش است که به احترام متقابل بین افراد یک جامعه منتهی و باعث برقراری همدلی،عدالت و انسجام می‌شود و همین انسجام و همدلی زندگی را شیرین می‌کند چون دیگر کسی خود را تنها نمی‌بیند و احساس امنیت فکری ناشی از وجود دیگرخواهی،او را در پیمودن سختی‌ها یاری می‌کند.در حالی که  اگر این فرد به «تنهایی اجتماعی» در اثر نبود حس ایثار و از خودگذشتگی و در حاشیه قرار گرفتن مبتلا شود در مدت‌زمانی،نخستین مشکلی که احساس خواهد کرد «بی‌هویتی اجتماعی» است که تبعات منفی بسیاری را به دنبال دارد.

دچار شدن یک فرد و به تبع آن،جامعه به بی‌هویتی،شروع موج تازه‌ای از معضلات بزرگی است که می‌تواند ریشه یک فرهنگ را بسوزاند و باعث ورود انواع خرده فرهنگ‌ها و مدل‌هایی اخلاقی شود که سنخیتی با فرهنگ دیرین آن جامعه ندارند. وقتی چنین رخدادی حاصل شود راه برای ترویج خشونت،انزوا و از هم پاشیدن کانون خانواده و هویت جامعه بیشتر از پیش باز خواهد شد.

امروزه در هر جامعه‌ای که قدم بگذاریم ناگزیر با بخشی از خشونت‌ها و خودخواهی‌ها مواجه می‌شویم که ریشه‌یابی هر یک از آنها به مطالعات علمی زیادی نیاز دارد اما در یک بررسی کلی می‌توان دلایل را پیدا کرد. شاید یکی از عوامل رواج انواع تقابل‌ها در جوامع بین یک فرد با فردی دیگر،یک گروه با گروهی دیگر و از این قبیل، نبود یا کمرنگ بودن حسن همکاری و دیگرخواهی باشد. جامعه ما هم از این مشکل مستثنی نیست. این در حالی است که با توجه به ماهیت جامعه ما که برگرفته از دین اسلام است می‌توان بسیاری از ناملایمات اخلاقی و اجتماعی را به سطح تعادل رساند آن هم تنها با ایثار. ایثاری که گاه می‌تواند در کمک کردن به فردی ناتوان خود را نشان بدهد یا چشم‌پوشی از انتقام و از این قبیل.

امام حسن مجتبی (ع) اسوه‌ای کامل از مدارا و ملاطفت با مردم بود؛ اما این فضیلت امام (ع) همواره توأم با عمل به موقع و در نظر داشتن شرایط و موقعیت طرف مقابل بود و باعث هدایت و جذب قلوب آنها شده بود.

امام حسن (ع) در حدیثی مکارم اخلاق را برشمرده که با دقت در مضامین آن، می‌توان قسمت اعظم آن را نوع تعامل و مدارا با مردم دانست.

امام مجتبی (ع) فرمود: «مَکَارِمُ‏ الْأَخْلَاقِ‏ عَشَرَةٌ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَکُونَ فِیکَ فَلْتَکُنْ فَإِنَّهَا تَکُونُ فِی الرَّجُلِ وَ لَا تَکُونُ فِی وَلَدِهِ وَ تَکُونُ فِی وَلَدِهِ وَ لَا تَکُونُ فِیهِ تَکُونُ فِی الْعَبْدِ وَ لَا تَکُونُ فِی الْحُرِّ صِدْقُ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ إِقْرَاءُ الضَّیْفِ وَ إِعْطَاءُ السَّائِلِ وَ الْمُکَافَأَةُ عَلَی الصَّنَائِعِ وَ التَّذَمُّمُ لِلْجَارِ وَ الصَّاحِبِ وَ رَأْسُهُنَّ الْحَیَاءُ وَ کَثْرَةُ الذِّکْرِ(دیلمی،ارشاد القلوب الی‌الصواب، شریف رضی، بی‌جا: ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص ۱۳۴.)؛ مکارم اخلاق، 10 چیز است:... راستگویی، صداقت در خضوع، و بخشش به سائل، خوش خلقی، پاداش دادن کارها، پیوند با خویشان، حمایت از همسایه، حق‌شناسی برای صاحب آن، مهمان نوازی و سرسلسله آنها شرم و حیا و فزونی ذکر است.»

اموری که امام (ع) در حدیث از آنان نام برده‌اند، همچون: راستگویی، خضوع و فروتنی، بخشش، قدرشناسی، صله رحم، رعایت حق همسایه و مهمان نوازی، همه اموری هستند که در تعامل و مدارا با مردم  و در برداشتی دیگر،«ایثار و از خودگذشتگی» نقش مؤثری دارند و بدون رعایت این موارد، صلح و سازگاری از زندگی اجتماعی رخت برمی‌بندد و کینه و دشمنی جای آن را می‌گیرد.

خانواده و ایثار اجتماعی

مروری بر رفتارهای فردی و اجتماعی یک جامعه نشان می‌دهد آن جامعه چقدر در بحث دیگرخواهی پیشرو است. با توجه به این که هر رفتار محبت‌آمیزی به پیشینه‌ای نیاز دارد؛ اگر از فردی انتظار از خودگذشتگی داریم اما به این نتیجه رسیدیم که با آنچه در ذهن ما می‌گذرد بیگانه است یا اهمیت چندانی نمی‌دهد باید علت را در جای دیگری جست‌وجو کنیم و اینجاست که متوجه خواهیم شد چرا برخی  روحیه نوع‌دوستی،حس همکاری و  فداکاری و ازخودگذشتگی بهتری دارند برخی خیر. البته در بررسی این عامل نباید از محیط، آموزش و نوع تربیت فرد غافل شد. تصور کنید کسی که در دوران کودکی که زیرساخت‌های تربیتی فرد در این سن شکل می‌گیرد رفتارهای دوستانه کمرنگی را شاهد بوده در دوران بزرگسالی چطور می‌تواند به از خودگذشتگی حتی در کوچکترین رخدادها پاسخ مثبت بدهد.

جامعه و ایثار

محرومیت از روحیه  ایثار اجتماعی تنها به  نوع تربیت در سن کودکی ختم نمی‌شود بلکه پیچیدگی‌های روابط اجتماعی امروزی که بخشی از آن به پیشرفت‌های تکنولوژی مربوط می‌شود باعث شده است که افراد، بیشتر از آنچه با هم باشند با تکنولوژی روزگار بگذرانند زیرا تصور می‌کنند می‌توانند به بسیاری از نیازهای خود در کمترین زمان و هزینه با استفاده از این پیشرفت پاسخ بدهند بنابراین  هر روز از هویت اصلی خود دورتر می‌شوند و به جای اینکه با هم رودرو ارتباط بگیرند مثلا یکی از شبکه‌های اجتماعی  را واسطه روابط اجتماعی خود کرده‌اند. یکی از معضلات ترجیح دادن تکنولوژی به دیدارهای رودرو، کاهش صله رحم و در نتیجه آگاه نشدن از مشکلات اقوام از همدیگر یا دوستان نزدیک و در گستره وسیع،همنوعان است. زمانی که همدلی و احساس دین نسبت به یکدیگر به پایین‌ترین حد خود برسد نوع رفتار در برخورد هم سردتر خواهد شد؛ در نتیجه، فرد، دیگر نیازی به حساسیت نشان دادن به از خودگذشتگی  یا دیگرخواهی را در خود نخواهد دید و  وقت زیادی برای اظهار همدردی با هم نوع خود نخواهد داشت. در این گیرودار مثلا به جای این که پای درددل یک رفیق بنشینیم یا دست نیازمندی را بگیریم گرفتار زندگی خودساخته‌ای به نام زندگی ماشینی هستیم  و ظاهرا برتری انسانی‌مان را نسبت به سایر موجودات فراموش می‌کنیم در حالی که رسیدن به احساس شعف درونی و وجدانی ناشی از یاری دیگران نمی‌تواند جایگزینی داشته باشد. پس برای دور شدن از گرفتاری در چنین گردابی باید علایق ملی،میهنی و اعتقادات فرهنگی و اجتماعی را که از عوامل مهم و محرک بروز رفتارهای ایثارگرانه است در خودمان تقویت کنیم.

ایثار و رسانه

آنچه در این مقال به صورت گذرا اشاره شد می‌توان گفت بخشی از چالش‌ امروز پیش روی جامعه ما است که نیاز به واکاوی جدی و دقیق دارد. جدا از بحث‌های دانشگاهی و علمی خاص که می‌تواند گره بحث ایثار و دیگرخواهی و دلایل کم‌توجهی به آن را باز کند نباید از نقش ابزار قدرتمند و تاثیرگذاری همچون رسانه غافل شد.واقعیت این است که رسانه به عنوان رکن چهارم دموکراسی نقش غیرقابل انکاری دارد. اگر رسانه می‌تواند عرصه را بر کشوری رقیب تنگ کند یا باعث ساقط شدن ارکان حکومتی یک کشور شود چرا نتواند واژه‌ای به نام «ایثار» را که نیاز مبرم امروز جامعه است ترویج بدهد.

به مدد پیشرفت‌های رسانه‌ای امروزه که به بخشی از مضرات این پیشرفت در سطور قبلی اشاره شد می‌توان اقدامات انسانی بزرگی هم انجام داد که خلاءهای انسانی و اجتماعی را بر طبق خواسته‌های ما پوشش بدهد. البته رسانه زمانی در کارش موفق خواهد شد که از یکسونگری در اطلاع‌رسانی پرهیز کند. متاسفانه امروزه بیشتر رسانه‌های ما پیش از آنکه خودشان در مورد یک رویه،آسیب و حتی نکته مثبت جامعه موج‌سازی کنند سوار بر موج بحث‌هایی می‌شوند که کم‌توجهی رسانه‌ای به آن بحث‌ها ضرری متوجه جامعه نمی‌کند. یکی از این بحث‌های غیرضروری پرداختن به جزئی‌ترین مسائل مربوط به سیاست است. این در حالی است که رسانه‌ها می‌توانند با پرداختن به نکات مثبت،گذشت را در بین مردم نهادینه کنند. وقتی گذشت در اجتماع نهادینه شد به بدنه سیاست هم منتقل می‌شود. متاسفانه رسانه‌ها در توجه به مفهوم فداکاری اجتماعی کارنامه مطلوبی ندارند که این رویه به بررسی دقیق توسط مدیران رسانه‌ها نیاز دارد.

اگر در زمان دفاع‌مقدس،رسانه‌ها که تعدادشان زیاد هم نبود با تبلیغات مرتبط با زمان خود عده‌ زیادی از مردم را برای دفاع از کشور فرا می‌خواندند و موفق هم بودند امروزه هم می‌توان با اطلاع‌رسانی درست و مطابق با نیاز مردم، دیگرخواهی را برای همه مردم فراخوان کرد. باید الگوهای رفتاری انسانی آنقدر تبلیغ شوند که باور ایثارگری اجتماعی در وجود مردم نهادینه و باورپذیر شود.

وظیفه دیگری که در این راستا می‌توان برای رسانه‌ها متصور شد نهادینه کردن بحث ایثار و دیگرخواهی در خانواده‌هاست. به نظر می‌رسد شاید حتی در این زمینه دیر هم شده است. رسانه‌ها باید احساس تعهد اجتماعی عمیق در قبال رخدادهای اجتماعی داشته باشند و با کاهش برخی خبرها و اطلاع‌رسانی‌های تلخ  و گزنده مربوط به آسیب‌های اجتماعی،صبر،متانت و گذشت را هم در کنار دیگر رخدادها بگنجانند و در کنار درج یک خبر تلخ،یک اتفاق شیرین را هم یادآور شوند. برنامه‌ریزی رسانه‌ها در این راستا باید بیشتر بر روی سنین نوجوانی و جوانی باشد چون بیشتر آسیب‌های امروز جامعه متوجه این دو قشر است.اگر رسانه‌ای بتواند با تکیه بر تحقیقات عمیق،برنامه‌ای چند ساله دراین راستا تدوین کند در چند سال آینده میوه آن را خواهد چید به شرطی که متولیان امور رسانه در دولت هم در ارائه تسهیلات به رسانه‌ها چنین مواردی را هم در نظر بگیرند. نباید اجازه داد شکاف حاصل از برخوردهای سرد اجتماعی عمق بیشتری پیدا کند و سهل‌انگاری در این زمینه می‌تواند ضربه شدیدی به سرمایه‌های اجتماعی وارد کند زیرا بدبینی در جامعه به شدت افزایش می‌یابد. در یک کلام، رسانه‌ها می‌توانند مفهوم ایثار را به «فرهنگ» تبدیل کنند.

نتیجه‌گیری

ایثار به عنوان یک واژه مقدس اگر درست بازکاوی شده و  ملزومات ترویج آن توسط رسانه‌ها و رفتارهای مردمی به درستی رنگ واقعیت به خود بگیرد آنگاه بر داشتن یک جامعه ایثارگر از هر نوع آن افتخار خواهیم کرد. به ویژه این که پشتوانه اصلی ما دین نجات‌بخش اسلام است و هر زمان و هر قدر که رفتارهای مثبت فردی،خانوادگی و گروهی در کشور تقویت شود دستیابی به آرمان‌هایی که ملت ما برای خود ترسیم کرده‌ است راحت‌تر از هر زمانی خواهد بود. بی‌تفاوتی به نوع‌دوستی و دیگرخواهی نه تنها فرد یا گروهی را منزوی خواهد کرد بلکه باعث خواهد شد زیرساخت‌های امنیت اجتماعی که بخشی از پیش‌زمینه‌های دست‌یابی به امنیت ملی پایدار است آسیب جدی ببیند.  

ناصر ملائی، خبرنگار ایسنا.

انتهای پیام