به گزارش ایسنا، کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت» نوشته‌ی زنده‌یاد «دکتر منوچهر آشتیانی» به همت انتشارات پگاه روزگار نو منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان فلسفه قرار دارد. نوشتار حاضر معرفی مختصری بر این اثر ارزشمند فلسفی است.

«جامعه‌شناسی شناخت» (Wissenssoziologie)، یکی از جدیدترین شاخه‌های علم جامعه‌شناسی و رشته‌ای نوپا در دنیای علوم انسانی است. طرح این رشته به عنوان یک علم مستقل از اوایل قرن بیستم و به واسطه‌ی آثار اندیشمندانی همچون: امیل دورکهایم، ویلهلم یروزالم و ماکس شئلر بوده است. با این وجود ورود این شاخه از علم جامعه‌شناسی به ایران و آشنایی فارسی‌زبانان با «جامعه‌شناسی شناخت»، متأخرتر بوده و از حوالی سال ۱۳۲۰ آغاز شده است. یکی از مهم‌ترین عوامل ترویج این علم در ایران آثار تألیفی متعدد دکتر منوچهر آشتیانی در این حوزه بوده است.

استاد آشتیانی، جامعه‌شناس برجسته و از بزرگترین پژوهشگران حوزه‌ی فلسفه‌ی غرب در ایران به شمار می‌رود. او دکترای فلسفه‌ خود را در آلمان گرفته و در کلاس‌های فیلسوفان مهمی‌ همچون: هانس‌گئورگ گادامر، کارل لوویت، دیتر هاینریش و آلفرد وبر حضور داشته است. کتاب او با عنوان «درآمدی به جامعه‌شناسی معرفتی (شناخت‌ها)» در سال ۱۳۵۴ از نخستین آثاری است که در این حوزه به زبان فارسی نگاشته شده است.

در سال‌های نخست دهه‌ی ۱۳۸۰، چندین اثر در حوزه‌ی جامعه‌ی‌شناسی شناخت از دکتر آشتیانی به چاپ رسید. به جز تجدید چاپ کتاب ذکر شده با عنوان جدید «جامعه‌شناسی شناخت (مقدمات و کلیات)» (۱۳۸۴)، «جامعه‌شناسی شناخت کارل مانهایم» (۱۳۸۴)، «ماکس وبر و جامعه‌شناسی شناخت» (۱۳۸۳)، «جامعه‌شناسی شناخت ماکس شئلر» (۱۳۸۳) و «کارل مارکس و جامعه‌شناسی شناخت» (۱۳۸۶) مهم‌ترین آثار او در این زمینه هستند. کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت» آخرین و جدیدترین اثر مرحوم دکتر منوچهر آشتیانی در این حوزه است که با پشتوانه‌ی سال‌ها تحقیق و تدریس در این زمینه نگاشته شده است.

تاریخ اندیشه‌ی عقلانی بشر

کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت»، یک دوره‌ی فشرده از تاریخ اندیشه‌ی عقلانی بشر و تکوین علم جامعه‌شناسی شناخت بر بستر این تاریخ است. شناخت در اندیشه‌ی استاد آشتیانی، درک نسبت مفهومی بین هستی و فکر انسان است و جامعه‌شناسی شناخت، علمی است که به بررسی نسبت فکر و وجود، در بستر جامعه که خود متشکل است از مجموعه‌ای از روابط دیالکتیکی میان ساختارها و نهادهای اجتماعی، می‌پردازد. از این رو در سرآغاز بحث، پس از ارائه‌ی بحثی در مورد «چیستی جامعه‌شناسی شناخت»، آشتیانی به سراغ «تاریخ اندیشه»‌ می‌رود تا مقدمات بحث از جامعه‌شناسی شناخت را فراهم سازد.

آنگاه که انسان خردمند به روی زمین پای می‌گذارد

ریشه‌ی تفکر عقلانی بشر، طبق روایت تاریخی رایج، به حضور انسان خردمند روی زمین باز می‌گردد. بنا به این روایت، طی حدود هشتاد هزار سال، انسان‌های جنگل‌گزین و غارنشین، ابتدا به انسان بازیگر (homo ludens) و انسان تولیدگر (homo faber) تبدیل شده و پس از آن انسان خردمند (homo sapiens) به روی زمین پای می‌گذارد. وجه تمایز انسان خردورز از حیوانات و انسان‌ جاهل (homo stipidus)، دیالکتیک میان «وجود و اندیشه» است. این رابطه‌ی دیالکتیکی از همان ابتدای تاریخ اندیشه‌ی بشری در قالب اعتقاد به ادیان و اسطوره‌ها در دو سنت غربی و شرقی نمود پیدا کرده و انسان‌ها از این طریق می‌کوشند تا رابطه‌ی وجود خود را با جهان هستی در قالب اندیشه و تفکر بیان کنند.

در این جهان باستانی تا هزاران سال، به واسطه‌ی خدامحوری(تئوسانتریسم) یا جهان محوری (کاسموسانتریسم) فکر و شناخت انسان به مقولاتی همچون «لوگوس» یا «نوس» ارجاع می‌شد، در حالی که با پیدایش علوم و فلسفه‌ی جدید و با آثار اندیشمندانی همچون بیکن و دکارت، عقل‌گرایی و علم‌گرایی در مرکز توجه انسان‌ها قرار گرفته و انسان محوری جای خدامحوری را می‌گیرد و به‌جای فکر کردن به موضوعات شناختنی، خود شناخت موضوع تفکر قرار می‌گیرد. از این دوره به بعد، شناخت انسان محصول ارتباطات اجتماعی‌ـ‌تاریخی تلقی می‌شود و زمینه‌های جامعه‌شناسی شناخت شکل می‌گیرد.

پیشگامان جامعه‌شناسی شناخت

زنده‌یاد دکتر آشتیانی، پیش از پرداختن به مفهوم جدید و معاصر جامعه‌شناسی شناخت، ریشه‌های این علم را در آثار تعدادی از مهم‌ترین اندیشمندان و جامعه‌شناسان از فرانسیس بیکن تا آگوست کنت پی می‌گیرد. بیکن در کتاب معروف خود «ارگان جدید علمی» از خطاهای اندیشه‌ (یا به تعبیری بت‌های ذهنی) یاد می‌کند؛ مهم‌ترین پیش‌داوری که اندیشه را به خطر می‌اندازد، به اعتقاد بیکن، بت‌های بازاری است که از جامعه و زبان نشأت می‌گیرد. مونتسکیو، پاره‌تو، سن‌سیمون و آگوست کنت، دیگر اندیشمندانی هستند که نشانه‌هایی از توجه به جامعه‌شناسی شناخت در آثارشان دیده می‌شود.

مباحثات و مکاتبات تعیین کننده دو اندیشمند

پس از این اندیشمندان نوبت به اندیشمندانی می‌رسد که مشخصاً حوزه‌ی جامعه‌شناسی شناخت را تحت تأثیر آرا و نظریات خود قرار داده‌اند. شروع جامعه‌شناسی شناخت را به چند نفر از اندیشمندان اروپایی نسبت داده‌اند. ویلهلم یروزالم و امیل دورکهایم، دو فیلسوفی هستند که تکوین علم جامعه‌شناسی شناخت را به مباحثات و مکاتبات این دو نسبت می‌دهند. یروزالم در مقاله‌ای تحت عنوان «جامعه‌شناسی شناختن»، ارتباط میان معارف انسانی و مناسبات اجتماعی را مطرح می‌کند. دورکهایم نیز در «سالنامه‌ی جامعه‌شناسی» بخشی را به ملزومات جامعه‌شناسانه‌ی آگاهی اختصاص می‌دهد و آثاری در این زمینه به نگارش درمی‌آورد. همچنین دیگر آثار دورکهایم از قبیل توتم و تابو، از نخستین آثار مربوط به جامعه‌شناسی شناخت به شمار می‌رود.

همچنین ماکس شئلر کسی است که نخستین بار اصطلاح جامعه‌شناسی شناخت، به گونه‌ای که امروز به کار می‌رود (Wissenssoziologie) را به کار برده است. کارل مانهایم و ژرژ گورویچ نیز از پیشگامان این عرصه از علم به شمار می‌روند.

تئوری‌های جامعه‌شناسی شناخت

در بخش بعدی، نویسنده به مبحث «جامعه‌شناسی شناخت در دوران جدید» می‌پردازد. توجه به تئوری هیستوریکی هگل و جامعه‌شناسی‌های شناخت متأثر از آن و نیز تئوری‌های شبه مارکسیستی در جامعه‌شناسی شناخت از مشخصات این مبحث است. استاد آشتیانی در این مبحث به نظریات اندیشمندان متعددی از قبیل ارنست گرون‌والد، یولیوس کرافت، کارل مانهایم، آلفرد وبر، لوکاچ، ماکس آدلر و ماکس شئلر پرداخته و درنهایت نظریه‌ی جامعه‌شناسی شناخت کارل مارکس را طرح می‌نماید.

بخش پایانی این اثر نیز به بحث‌های توضیحی و انتقادی اختصاص دارد. کارکرد جامعه‌شناسی شناخت، هدف جامعه‌شناسی شناخت، نسبیت تاریخی حقیقت، تعینات آگاهی در جامعه‌شناسی شناخت، چارچوب‌های اجتماعی شناخت و استقلال علمی جامعه‌شناسی شناخت از مهم‌ترین مباحث این بخش به شمار می‌روند.

آغازِ کار در قلمرو جامعه‌شناسی شناخت

نویسنده‌ در مؤخره مختصر کتاب، پس از لیست‌کردن عناوین متعددی که در دو قرن اخیر در جامعه‌شناسی شناخت مطرح شده‌اند، به بیان این نکته می‌پردازد که آثاری که در جامعه‌شناسی شناخت نگاشته شده است، از بیکن تا مارکس، به جای بررسی شناخت در جوامع گوناگون، به شرح عقاید و افکار و نظریات خود آن‌ها اختصاص داشته است. در پایان زنده‌یاد دکتر آشتیانی به خوانندگان این کتاب تذکر می‌دهد که: «هیچگاه نباید فراموش کرد که ما در قلمرو جامعه‌شناسی شناخت، وارد آغازِ کار گردیده‌ایم و به هیچ وجه نباید در انتظار رسیدن به وضع حتمی و قطعی این دانش بود.»

کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت» جدیدترین نوشته‌ی زنده‌یاد دکتر منوچهر آشتیانی، جامعه‌شناس و فیلسوف معاصر ایرانی است که در ۲۷۴ صفحه به بهای ۴۹ هزار تومان در تیراژ  ۵۰۰ نسخه توسط انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری پگاه روزگار نو منتشر شده و اینک در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار دارد.

انتهای پیام