جاذبه‌هاي طبيعي و تاريخي همدان به عنوان يكي از قديمي‌ترين شهرهاي ايران، مسافران بسياري را در سرما و گرما جذب خود مي‌كند. همدان با برخورداري جاذبه هاي طبيعي و زيست محيطي، تاريخي و معماري، زيارتي و مذهبي، فرهنگي وهنري، تفريحي و مصنوعي، تجاري و اقتصادي و جاذبه هاي ورزشي در زمره يكي از شاهراه‌هاي ورودي گردشگران به غرب كشور محسوب مي‌شود. به اين مشخصات بايد نقش محوري اين استان در طول تاريخ به عنوان پايتخت تابستاني شاهنشاهان هخامنشي و ساساني را نيز بايد اضافه كرد كه در عمل، اين شاخصه، بسياري از بناها و شاهكارهاي باستاني استان را رقم زده است.

به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) استان همدان با مساحت 20 هزار و 172 كيلومتر مربع و 2/1 درصد از كل مساحت كشور را در بر گرفته است. اين استان بين مدارهاي 59 درجه و 33 دقيقه تا 49 درجه و 35 دقيقه عرض شمالي و 34 درجه و 47 دقيقه تا 34 درجه و 49 دقيقه طول شرقي نصف‌النهار گرينويچ قرار گرفته است.

استان همدان جزو استان‌هاي غربي ايران است كه از شمال به استان زنجان، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مركزي و از غرب به استان‌هاي كرمانشاه و كردستان محدود مي‌شود.

بلندترين نقطه‌ي اين استان قله‌ي الوند با ارتفاع 3574 مترو پست‌ترين مكان اين استان اراضي عمرآباد در كنار رود قره‌چاي در بخش شرا و پيشخوار است.

از نظر تقسيمات كشوري، 8 شهرستان، 16 شهر 18 بخش و 68 دهستان با مركزيت شهر همدان براي اين استان به ثبت رسيده است.

شهرهاي اين استان عبارتند از همدان، اسدآباد، كبودرآهنگ، ملاير، قروه‌ي درجزين، لالجين، مريانج، سامن، نهاوند، تويسركان، سرگان، رزن، فامنين، صالح‌آباد و فيروزان است.

جغرافياي طبيعي و آب و هوا

استان همدان منطقه‌اي است مرتفع، كوهستان الوند كه از شمال‌غربي به جنوب‌شرقي كشيده شده است جزو پيشكوه‌هاي داخلي زاگرس است. كوه الوند در جنوب و غرب شهر همدان قرار گرفته و توده‌اي از سنگ گرانيت است و از سنگ‌هاي آن در صنعت ساختمان‌سازي استفاده مي‌شود از زيباترين بناهايي كه با استفاده از اين سنگ‌ها ساخته شده آرامگاه شيخ‌الرئيس ابوعلي سينا است.

ارتفاعات مهم اين استان عبارتند از گرمه، سرده در ملاير، آلمابلاغ در حدفاصل اسدآباد و بهاركوه، بوقاطي در كبودرآهنگ، گروياگري در نهاوند و فال گرمز در سيا، دره‌ي تويسركان.

دشت‌هاي وسيع شمال و شمال‌شرقي استان در مسير بادهاي شديدي است كه استقرار آنها در مجاورت نواحي كوهستاني باعث وزش بادهاي شديدي در سطح اين استان مي‌شود. به همين دليل استان همدان از مناطق بادخيز كشور به شمار مي‌آيد.

از عوامل موثر ديگر در شرايط جوي اين استان دوري از دريا و ديگر جريان‌هاي پرفشار هواي سرد شمالي و غربي است كه به طور كلي موجب شده‌اند مناطق مرتفع اين استان آب و هواي سرد كوهستاني و مناطق جنوبي مانند ملاير و نهاوند، آب و هواي معتدل كوهستاني را داراب باشند.

درجه حرارت هوا در اين استان 8/36 و حداقل مطلق آن 6/29 است. گرم‌ترين ماههاي سال با حداكثر دماي 35 درجه تير و مرداد و سردترين ماههاي سال با ميانگين 4/25 درجه سانتي‌گراد دي و بهمن است.

با توجه به شرايط اقليمي مناسب‌ترين زمان براي مسافرت به همدان از اواخر ارديبهشت‌ماه تا اواخر مهرماه است.

*جغرافياي تاريخي*

بناي شهر همدان را به دياآكو پادشاه ماد يعني حدود 700 سال قبل از ميلاد نسبت مي‌دهند. هردوت مي‌گويد: پادشاه ماد اين محل را كه اكباتان و هگمتانه ناميده مني‌شد به پايتختي برگزيد. در كتيبه تيكلات پالاسر اول (پادشاه آشور) كه مربوط به 11 قرن قبل از ميلاد است، نام آنالانا يا همدان نوشته شده است.

شهر همدان در زمان فرمانروايي بخت‌النصر ويران شد و بعدها داريوش بزرگ آن را مرمت كرد. در زمان اشكانيان كه تيسفيون پايتخت كشور بوده همدان پايتخت و اقامتگاه تابستان شاهان اشكاني به شمار مي‌رفت.

مهم‌ترين رويداد تاريخي در استان همدان، جنگ نهاوند است كه در آن همدان به تصرف اعراب درآمد و از آن زمان به بعد گاهي كانون آبادي و ثروت و زماني دچار چپاول و فقر و ركود بود. اين شهر به علت قرار گرفتن در مسير راههاي اصلي منطقه‌ي غربي ايران، همواره از نظر بازرگاني اهميت ويژه‌اي داشته است؛ چرا كه اين شهر در مسير جاده‌ي ابريشم نيز واقع شده است.

*تويسركان*

شهر قديمي «رودآور» داراي سه قصبه «توي» و «سركان» و «شكان» بود. اين شهر پس از حمله‌ي مغول اهميت خود را از دست داد و مردم آن به قصبه‌ي «توي» روي آوردند و به تدريج آن‌جا را آباد كردند. از سوي ديگر وجود آرامگاه حضرت حبقوق نبي (ع) (در مركزيت آن شهر و نزديكي «رودآور» سابق) با توجه به زمان زندگي آن حضرت در حدود 700 سال قبل از ميلاد و كاوش‌هاي باستان‌شناسي اطراف بقعه نشانگر قدمت و وجود آباداني منطقه در آن عصر بوده است.

*ملاير*

مورخان در مورد وجه تسميه‌ي ملاير نظرهاي مختلفي ارايه داده‌اند. از جمله اين‌كه در زمان مادها با روشن كردن آتش بر روي تپه‌ها و كوههاي آن اخبار را به ساير مناطق مي‌ساندند؛ از اين رو آن‌جا مل‌آگر به معني تپه‌ي آتش ناميده شد. روايت ديگري مي‌گويد كه در زمان حمله‌ي اعراب به ايران هنگام عبور از اين منطقه به آب دست نيافته بودند و به همين دليل آن را «ماءلايري» خواندند. يعني آب ديده نمي‌شود و به همين نام معروف شده و ملاير كنوني صورتي از آن عبارت است: ملاير از زمان‌هاي بسيار دور منطقه‌اي آباد و پرجمعيت بوده است.

اسامي بعضي از روستاها مانند مانيزان، گوراب، اسكنان و ابنيه و آثار تاريخي به جاي مانده منطقه از جمله دژگوراب و تپه‌ي نوشيجان حاكي از قدمت تاريخي اين منطقه است.

بناي شهر فعلي ملاير با حكومت فتحقلي شاه قاجار در سال 1188 هجري مقارن است كه توسط محمدعلي ميرزا دولتشاه احداث شد و نخست به نام باني آن دولت‌آباد خوانده شد و سپس با انقراض سلسله‌ي قاجار به ملاير تغيير نام يافت.

*نهاوند*

به استناد تحقيقات علمي انجام شده در تپه‌ي گيان (گيان روستايي در 18 كيلومتري جنوب‌غربي نهاوند) در حدود 37 قرن قبل از ميلاد مسيح قومي در اين منطقه زندگي مي‌كرد كه تمدني شبيه تمدن بين‌النهرين داشت و بعدها به دست اقوام ديگر اروپايي و آسيايي از بين رفت.

شهر نهاوند مقارن انقراض هخامنشيان در حمله‌ي اسكندر مورد تاخت و تاز قرار گرفت، ولي به كمك دژ و باروهاي محكم در امان ماند. سلوكيان نيز به اين شهر حمله كردند و پس از فتح آن مدتي در آن‌جا اقامت داشتند. در دوره‌ي فرمانروايي اشكانيان اوضاع شهر نهاوند به درستي معلوم نيست ولي در دوره‌ي ساسانيان، يزدگرد سوم دژ محكمي در آن بنا كرد كه تابستان‌ها را در آن به سر مي‌برد. در اين زمان نهاوند از نظر سوق‌الجيشي يكي از نقاط مهم محسوب مي‌شد.

وضعيت اجتماعي و اقتصادي:

اساس اقتصاد استان در مرحله‌ي اول كشاورزي و دامپروري و در مرحله‌ي بعد مبتني بر استخراج و استحصال معادن است. كشت در سطح استان به دو شكل ديم و آبي صورت مي‌گيرد، اما بيشتر اراضي كشت شده به صورت ديم است.

مهم‌ترين محصولات كشاورزي استان گردو، گندم، جو، سيب‌زميني و چغندرقند است كه كشت گندم و جو حدود سه چهارم اراضي زير كشت را به خود اختصاص داده است. محصول گردو به‌ويژه در تويسركان از لحاظ كمي و كيفي كم‌نظير است. اولين مركز تحقيقات گردو در كشور در شهر تويسركان تاسيس شده است. محصولات مهم ديگر استان در قسمت‌هاي كوهستاني انواع ميوه‌ها (به‌ويژه سيب و گلابي) و در دامنه‌ها انگور، غلات، حبوبات و صيفي‌جات است.

شيوه‌ي دامداري اين استان بيشتر سنتي است، ولي با آموزش‌هاي لازم و اصلاح نژاد دام مي‌توان توليد محصولات دامي آن را افزايش داد.

استان همدان از نظر معادن بسيار غني است و مهم‌ترين معادن آن گرانيت، سنگ آهك، سنگ ساختماني، فلدسپات، سرب، روي، نقره‌ي آهنگران، گچ، ليمونيت، سيليس، تراورتن و سنگ آهن است.

در اين استان صنايع دستي بيش از صنايع ماشيني گسترش دارد، هرچند كه با ورود صنايع ماشيني روز به روز از اهميت و اعتبار صنايع دستي كاسته مي‌شود.

مهم‌ترين صنايع دستي استان قالي‌بافي، سفالگري، گيوه‌بافي، كفش‌دوزي، پوستين‌دوزي و دباغي است.

قالي‌بافي همدان در سطح ملي مشهور است و قالي‌هاي ريزباف آن به خارج از كشور نيز صادر مي‌شود. سفالگري از صنايع دستي مهم استان به‌ويژه لالجين در شهر بهار است. انواع اين ظروف و ابزار سفالي، علاوه بر مصرف محلي به خارج از آن نيز صادر مي‌شود.

در اطراف شهر همدان و ديگر شهرستان‌هاي استان، كارگاهها و كارخانه‌هاي متعددي تاسيس شده است كه به تدريج بر تعداد آنها افزوده مي‌شود.

يكي از صنايع سبك استان، كارخانه‌ي صنعتي توليد شيشه است كه در غرب ايران كم‌نظير و از نظر ظرفيت توليدي منحصر به فرد است. اين كارخانه در حال حاضر انواع استكان، ليوان، شيشه و نظاير آن را توليد مي‌كند.

*جاذبه‌هاي طبيعي*

استان همدان به علت مرتفع بودن و دوري از آب‌هاي آزاد، فاقد منابع عمده‌ي آبي از قبيل دريا، درياچه و ساحل است. منابع آبي استان به تعدادي رودخانه و چشمه‌سار محدود مي‌شود كه مهم‌ترين آنها عبارتند از:

تنها درياچه‌ي استان، درياچه‌ي سد اكباتان است كه در 9 كيلومتري جنوب‌شرقي شهر همدان واقع شده است. وسعت اين درياچه حدود 60 هكتار و حداكثر و حداقل عمق آن به ترتيب 32 و 18 متر گزارش شده است.

علي‌رغم اين‌كه استان همدان در زمينه‌ي تفرجگاههاي آبي عناصر مهم و ممتازي به‌ويژه در قياس با استان‌هاي شمالي و جنوبي كشور ندارد، ولي به دليل موقعيت جغرافيايي آبگيرهايي دارد كه عمده‌ترين آنها تالاب كردخورد و تالاب پير سليمان است.

*تالاب كردخورد*

تالاب كردخورد يا تالاب «آق‌گل» در جوار روستاي كردخورد و در جنوب دشت نهاوند قرار گرفته است. اين تالاب كه در حوزه‌ي آبريز رودخانه‌ي قره‌چاي واقع شده، 5 كيلومتر طول، 5/3 كيلومتر عرض و 5/0 متر عمق متوسط دارد. انبوه عظيمي از پرندگان مهاجر نقاط دوردست را در خود پناه مي‌دهد. عمده‌ترين اين پرندگان عبارتند از: انواع اردك، غاز، فلامينگو، مرغ باران، حواصيل، آب چليك، كاكايي و غيره.

گزارش‌هاي زمين‌شناسي منطقه عمر اين تالاب را بيش از 40 هزار سال برآورد كرده است.

*تالاب پير سليمان*

اين تالاب در دشت اسدآباد و اقع شده و مهم‌ترين ويژگي آن تنوع پرندگان و پوشش گياهي فراوان در بهار و تابستان است.

*رودخانه‌ها*

مرتفع بودن استان همدان و همجواري آن با بخش‌هايي از رشته كوه زاگرس و رشته كوه فرعي الوند، موجب برف‌گيري و بارندگي فراوان و پيدايش چشمه‌ها و سرچشمه‌هاي متعدد است. مهم‌ترين رودخانه‌ي استان، گاماسياب، از سرشاخه‌هاي رود كرخه است. رودهاي مهم استان عبارتند از: رودهاي شمال و شرق ارتفاعات الوند:

منشأ اين رودهاي فعصلي و كم‌آب چشمه‌هاي دايمي در ارتفاعات است كه در پايين دست ضمن كم‌آبي در بهار، در تابستان معمولا خشك مي‌شوند. اهم اين رودها عبارتند از: رود تلوار، رود قره‌چاي يا سياه رود

رودهاي جنوب و جنوب غرب ارتفاعات الوند نيز عبارتند از: قلقل رود، خرم‌رود، گاماسياب رود.

*آبشار*

مهم‌ترين آبشار استان همدان آبشار گنج‌نامه است كه در نزديكي شهر همدان و در تفرج‌گاه گنج‌نامه قرار دارد.

كتيبه‌هاي معروفي از دوره‌ي هخامنشي در نزديكي اين آبشار به جاي مانده است. آب اين آبشار از ارتفاعي حدود 12 متر سرازير مي‌شود و آب عباس‌آباد را به وجود مي‌آورد. دبي متوسط آن 200 ليتر در ثانيه است كه از دره‌ي زيباي عباس‌آباد و گنج‌نامه مي‌گذرد. اين آبشار كه داراي آب دائمي است،‌ در كنار كتيبه‌هاي باستاني و در مسير صعود به ارتفاعات كوه الوند و نزديك شهر تاريخي همدان واقع شده است. امكانات قابل توجه براي بهره‌برداري تفريحي ـ سياحتي و دسترسي آسان در فصل‌هاي مناسب سال، از امتيازات ديگر اين جاذبه‌ي سياحتي است ولي متاسفانه تا كنون از طرف سازمان‌هاي مسوول اقدام شايسته‌اي در اين مورد صورت نگرفته است.

*سرآب‌ها و چشمه‌هاي معدني*

موقعيت كوهستاني استان همدان كه اكثر كوههاي آن نيمي از سال پوشيده از برف است، موجب پيدايش دهها سرچشمه (سرآب) بزرگ و صدها چشمه‌ي مهم است كه بخش قابل توجهي از آنها بالقوه ارزش‌هاي سياحتي و تفرجگاهي دارند.

عمده‌ترين سرچمه‌هاي استان همدان عبارتند از: سرآب گاماسياب و سرآب فارسيان و گيان.

استان همدان داراي دره‌هايي با چشم‌اندازهاي زيباست. اكثر دره‌هاي استان پوشيده از باغ‌ها و درخت‌هاي گوناگون از قبيل گردو، بادام، سيب و توت است كه همراه با چشمه‌سارهاي جوشان، رودخانه‌هاي متعدد و چشم‌اندازهاي شگفت، مناظر بديعي از زيبايي‌هاي طبيعت را به نمايش مي‌گذارند. دره‌هاي استان در كنار قلل و ارتفاعات همجوار، مستعد انواع ورزش‌هاي كوهستاني نظير اسكي و كوهنوردي و نظاير آن است.

در ادامه‌ي مطلب به خصوصيات تعدادي از دره‌هاي مهم استان كه داراي جاذبه‌هاي ويژه‌ي سياحتي هستند اشاره مي‌شود.

*دره‌ي زينا*

دره‌ي زينا مشتمل بر دو دره‌ي حيدره و كيوارستان است كه اولي به دامنه‌هاي كوه ميدان ميشان منتهي مي‌شود و روستاي حيدره را مانند نگيني در خود جاي مي‌دهد و دومي همراه رودخانه‌هاي پشت كوههاي الوند و كلاغ لان به دامنه‌ي آن كوهها ختم مي‌شود. از ويژگي‌هاي چشمگير اين دره، چشم‌انداز زيباي ميدان ميشان در آن سوي الوند است.

*دوزخ دره*

از دره‌هاي صخره‌اي و ريزشي است و به امام‌زاده كوه منتهي مي‌شود.

*دره‌ي گزند سرابي*

اين دره در تويسركان قرار دارد و انبوهي از باغ‌ها و درختان گردو را به مساحت 500 هكتار در بر گرفته است. آب مورد نياز باغ‌ها از چشمه‌سارهاي پيرامون دره تامين مي‌شود و رودخانه‌ي گزند نيز در آن جاري است.

*دره‌ي باغ‌هاي فاران*

وسعت اين دره حدود 400 هكتار است و درختان انگور، سيب، گردو و بادام فراوان دارد. رود فاران كه از ذوب برف‌ها به وجود مي‌آيد در اين دره جاري مي‌شود.

*دره‌ي باغ‌هاي آرتيمان*

در حدود 600 هكتار وسعت دارد و پوشيده از درختان سيب، گردو و بادام است. مقبره‌ي ميررضي‌الدين آرتيماني در مدخل اين دره واقع شده كه در جاي خود به شرح آن خواهيم پرداخت.

*دره‌ي سركان*

وسعت اين دره حدود 1000 هكتار است با مجموعه‌اي از باغ‌هاي گردو، بادام، سيب و توت. رودخانه‌ي سركان از اين دره عبور مي‌كند. از ويژگي‌هاي مهم اين دره قدمت درختان آن است.

*دره‌ي شهرستانه*

اين دره‌ي سرسبز و زيبا سرچشمه‌ي اصلي رودخانه‌ي خرم‌رود است و در فرادست آن واقع شده است. در دامنه‌ي ارتفاعات مشرف به اين دره كبك فراواني وجود دارد.

*غار عليصدر*

اين غار در 80 كيلومتري شمال همدان و در كوههاي موسوم به سوباشي در روستاي عليصدر از توابع بخش گل‌تپه شهرستان كبودرآهنگ واقع شده و يكي از زيباترين پديده‌هاي طبيعي جهان است.

كوهي كه اين غار عظيم و شگفت‌انگيز در دل آن قرار دارد، در جنوب روستا و تقريبا چسبيده به آن است و ارتفاع چندان زيادي ندارد.

سطح آب غار داراي نوساناتي است كه آثار آن روي ديواره‌هاي غار به خوبي مشهود است و چون آب غار توسط رشته‌هايي به خارج مي‌رود، سطح آب به استثناي مواقع پرآبي يكنواخت است.

سقف غار عليصدر كه در پاره‌اي از قسمت‌ها تا حدود 10 متر از سطح آب ارتفاع دارد، پوشيده از رسوبات كربنات كلسيم خالص و مخلوط با عناصر شيميايي مختلف است كه جريان آب از خارج به داخل غار آن را ايجاد كرده است.

اين غار از پرجاذبه‌ترين مراكز سياحتي استان همدان است كه همه ساله از اقصي‌نقاط كشور و نيز از كشورهاي ديگر شمار قابل ملاحظه‌اي (حدود 800 هزار نفر) از آن بازديد مي‌كنند. اخيرا تاسيسات رفاهي اطراف غار گسترش يافته و در داخل آن با استفاده از روشنايي برق و قايق‌هاي پايي چهار نفري ديدار از برخي نقاط غار آسان شده است.

*غار هيزج*

 اين غار در قريه‌ي هيزج كه با قلعه جوق در حدود 6 كيلومتر فاصله دارد، در كناره‌ي شمالي كوه قوزي قشلاق واقع شده است و در زبان محلي زاغه دره سي گفته مي‌شود. آن‌چه بيش از همه در اين غال جالب توجه است آويزه‌هاي آهكي عجيبي است كه مانند قنديلي كامل از بدنه‌ي غار آويزان شده است. در حال حاضر از اين غار بهره‌برداري خاصي نمي‌شود.

*غار دره فراخ*

اين غار در اطراف ملاير و در نزديكي روستايي به نام جوزان قرار دارد. دهانه‌ي غار در ارتفاع 2220 متري به سمت جنوب شرقي و اندازه‌هاي آن 80 تا 120 سانتي‌متر است. در زير دهانه، گلوگاه كوتاهي است كه به دهليزي به طول 9 متر باز مي‌شود و بايد خميده از آن بگذريم.

*غار سردكوه*

 اين غار اطراف ملاير و در نزديكي روستاي سلطان‌آباد در ارتفاع 2240 متري كوه سرده‌ي ملاير قرار دارد. دهانه‌ي غار 25/2 × 35/1 متر است كه با شيب تندي پايين مي‌رود. در انتهاي شيب با عبور از مدخلي سنگي به دهليز اصلي غار مي‌رسيم.

*غار بگليجه*

غار بگليجه يا غار برگ‌ليجه در نزديكي روستاي سرخ‌آباد همدان واقع شده و به صورت چاهي است كه براي ورود به آن بايد از وسايل فني استفاده كرد و بدون طناب، بازديد از اين غار ميسر نيست. غار بگليجه داراي استالاگميت‌هاي زيبايي است. طول اين غار در حدود 50 متر است و طي يك برنامه‌ي يك روزه از طريق همدان مي‌توان از آن بازديد كرد.

*غارهاي تاريخي همدان*

غار قلعه جوق: در شرق استان و مرز استان اراك، و دو كيلومتري روستاي قلعه جوق بخش نهاوند، در رشته كوهي موسوم به «قوزو قشلاق» غاري وجود دارد كه به دليل نزديكي به روستاي مزبور به غار قلعه جوق معروف شده است.

غار آق‌قايا: در كناره‌ي غار سلطان بولاغ كه در جاده‌ي همدان واقع است، راهي وجود دارد كه به ميانه‌ي ديواري مي‌رسد و بر فراز آن ديوار چند دهنه‌ي غار در كنار هم رو به شمال و به سوي جاده‌ي شوسه ديده مي‌شود كه عبارتند از: غارهاي شماره يك، دو و سه

*پيست‌هاي اسكي*

در سطح استان همدان فقط يك پيست اسكي وجود دارد. اين پيست در 15 كيلومتري جنوب شهر همدان و در ارتفاعات دامنه‌ي كوه الوند و در منطقه‌اي به نام تاريك‌دره واقع شده است. راه دسترسي به آن از محل تاريخي گنج‌نامه مي‌گذرد. اين پيست زمستان‌ها گردشگران بسياري را به خود جلب مي‌كند.

*حيات ‌وحش و شكارگاه‌ها*

استان همدان به دليل مرتفع و كوهستاني بودن از زيستگاهاي انواع حيات وحش بزرگ و كوچك محسوب مي‌شود كه و خوشي از قبيل كل، بز، قوچ، ميش، روباه، راسو، خرس قهوه‌اي،‌كبك معمولي و انواع ديگر پرندگان را در خود جاي داده است. زيستگاههاي حيات وحش استان چه در ارتفاعات و چه در جلگه و حواشي تالاب جزو مناطق حفاظت شده‌اند و شكار در آنها كلا ممنوع است. مناطق مهم حفاظت شده استان همدان عبارتند از: ارتفاعات اولدوز، خان گرمز، سروه و آهنگران، بوقاطي و خرقان، اسدآباد، جيحون‌آباد (دشت) و نشر.

*بناها و يادمان‌هاي تاريخي*

استان همدان با قدمت تاريخي قابل ملاحظه‌اي كه دارد و در بخش جغرافياي تاريخي به آنها اشاره شده است از جمله مناطقي است كه داراي جاذبه‌هاي تاريخي مهمي است. در سطح استان پل‌ها، كاروانسراها، كتيبه‌ها، برج‌ها، تپه‌ها و آثار باستاني و تاريخي متعددي وجود دارد كه متاسفانه بخشي از اين آثار از گزند گذشت زمان و كم‌توجهي مسوولان امر در امان نمانده و تخريب شده‌اند. در ادامه‌ي مطلب ضمن تشريح آثار تاريخي به ارزش‌ها و خصوصات سياحتي آنها نيز اشاره مي‌شود:

*كاخ باستاني هگمتانه*

اين كاخ در شهر همدان فعلي و هگمتانه قديمي قرار دارد و بنا به روايت‌هاي تاريخي، در قرن هشتم قبل از ميلاد ساخته شده است. اين كاخ در دوران اقتدار نظام سياسي مادها، پس از تشكيل دولت مركزي و تسخير آشور در سال 614 قبل از ميلاد ساخته شده است.

قلعه‌ي دختر (قيز قلعه سي): اين قلعه با آن‌كه تخريب شده است، ولي هنوز پي، بنا و ديواره‌هاي آن باقي مانده است. برخي از سردرها و پله‌هاي سنگي كه تراش خورده نشانگر معماري زيبا و رونق آن در دوران خود است. اين قلعه كه اهميت نظامي داشته، بر تمام شهر همدان و اطراف آن و گردنه‌ي معروف همدان، تويسركان تسلط كامل دارد. به نظر مي‌رسد اين قلعه مشابه ساير قلعه دخترهايي است كه در نقاط مختلف ايران وجود دارد و ظاهرا در دوران مقاومت ايرانيان در برابر حمله‌ي اعراب احداث شده‌اند.

قلعه‌ي نوشيجان (دژ - آتشكده): تپه‌ي قلعه‌ي نوشيجان: در جنوب همدان و غرب ملاير در منطقه‌اي موسوم به شوركات واقع شده است. حفريات علمي در اين محل منجر به شناسايي سه دوره‌ي فرهنگي شد. دوره‌ي اول مربوط به مادهاست كه نيمه‌ي دوم قرن هشتم تا نيمه‌ي اول قرن ششم قبل از ميلاد را در بر مي‌گيرد.

قلعه‌ي چوبين: در سال 1356 در اين قلعه توسط استروناخ دو گمانه‌ي آزمايشي زده شد كه منجر به بيرون آوردن سه خمره‌ي گلي بزرگ گرديد. قلعه در كنار اراضي دولت‌آباد ملاير به صورت مخروبه‌اي قرار دارد. قبل از احداث شهر ملاير به نام شهر چوبين يا چوبينه شهرت داشت و به احتمال زياد يادگار بهرام چوبينه ـ سردار ايراني ـ بود. اين بنا اخيرا بر اثر توسعه‌ي شهر ملاير كاملا از بين رفت.

قلعه‌ي خرابه (قلعه‌ي يزدگرد): اين قلعه كه آثار ويرانه‌هاي آن هنوز هم در كوه يزدگرد در جنوب شهرستان ملاير و 10 كيلومتري شرق جاده‌ي ملاير ـ بروجرد وجود دارد، به دوره‌ي ساسانيان مربوط است و احتمالا مدتي پناهگاه يزدگرد سوم بوده است.

*كتيبه‌ي گنج‌نامه*

كتيبه‌هاي گنج‌نامه كه يادگري از دوران داريوش و خشايار شاه هخامنشي است بر دل يكي از صخره‌هاي كوه الوند در فاصله‌ي 5 كيلومتري غرب همدان و در انتهاي دره‌ي عباس‌آباد حكاكي شده است. كتيبه‌ها هركدام در سه ستون 20 سطري به زبان‌هاي پارسي قديم، بابلي و عيلامي قديم نوشته شده‌اند. متن پارسي در سمت چپ هر دو لوح قرار گرفته است و پهنايي معادل 115 سانتي‌متر دارد. متن بابلي در وسط ه دو كتيبه نوشته شده و متن عيلامي نيز در ستون سوم قرار دارد. با توجه به سوراخ‌هاي كنار كتيبه، به نظر مي‌رسد كه كتيبه‌ها روپوشي داشته‌اند كه آنان را از گزند باد و باران حفظ مي‌كرده است. لوح طرف چپ كه كمي بالاتر از كتيبه‌ي ديگر در كوه كنده شده است مربوط به داريوش بزرگ هخامنشي است.

*برج قربان*

اين بناي تاريخي در شهر همدان و در محله‌ي زندي‌ها، نزديك دبيرستان ابن سينا قرار گرفته است. از قرار معلوم مدفن شيخ‌الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء و جمعي از امراي سلجوقي است كه در قرن هفتم و هشتم هجري به طرز ساده و بي‌پيرايه ساخته شده است. بنا از يك برج دوازده ضلعي آجري با گنبد هرمي شكل دوازده ترك آجري تشكيل شده است. زير برج، سردابي قرار دارد كه با برداشتن دو تخته سنگ از راه پلكان مي‌توان پايين رفت. در وجه تسميه‌ي اين بنا از شخصي به نام قربان نام مي‌برند كه اين محل را در حمله‌ي افاغنه سنگرگاه خود قرار داد و از اهل محل خود دفاع كرد. از اين رو مسجد و بقعه به نام او مشهور شده است.

*تپه‌هاي هگمتانه*

تپه‌ي باستاني هگمتانه كه در ورودي شهر همدان واقع شده است، يكي از باارزش‌ترين آثار باستاني ايران است. تا كنون حفارهاي متعددي بر روي اين تپه صورت گرفته است كه علاوه بر آشكار شدن آثار خشتي دوران هخامنشيان، آثار ديگري نيز به شرح زير كشف شده است:

- لوح زرين آريامنه پدر آرشام.

- جام زرين منسوب به خشايارشاه (پسر داريوش) قرن پنجم پيش از ميلاد.

- خنجر و ساغر حدود دوران هخامنشي.

- نقش برجسته‌ي شير بال‌دار در حال جهش، مربوط به دوران هخامنشي.

اين آثار نشان مي‌دهند كه تپه‌ي هگمتانه احتمالا محل خزانه‌ي پادشاهان هخامنشي بوده است.

*تپه‌ي گيان*

اين تپه در جنوب شهر نهاوند واقع شده است و قدمت تاريخي آن از هزاره‌ي چهارم تا هزاره‌ي اول پيش از ميلاد است. تپه‌ي گيان در سال‌هاي 1310 و 1311 به وسيله‌ي دكتر جرج كنتنو و پروفسور رمان گريشمن حفاري شد و نتيجه‌ي مطالعات آنها در سال 1314 در كتابي به نام «كاوش در تپه‌ي گيان نهاوند» به زبان فرانسه در پاريس منتشر گرديد. در نتيجه‌ي اين حفاري‌ها ثابت شد كه تكامل سبك و اسلوب‌هاي مختلف معماري شوش در نقاطي از ايران كه كمتر تحت نفوذ سومر، يعني بين‌النهرين بوده رواج داشته است. در حفاري‌هاي تپه‌ي گيان كاوشگران تا عمق 19 متري پايين رفته و به پنج دوره‌ي تمدني برخورد كرده‌اند.

*تپه‌ي پيسا*

اين تپه در فاصله‌ي 5/2 كيلومتري شمال تپه‌ي معروف هگمتانه قرار دارد و به وسيله‌ي رودخانه‌اي به دو بخش تقسيم شده است. به علت جريان آب رودخانه، بخش‌هايي از تپه تخريب شده و از بين رفته است. به منظور مشخص شدن ديوارها و طبقات باستاني آن چندين ترانشه در سطح آن زده شد. وجود سنگ‌هاي بزرگ در سطح تپه از انهدام آثار معماري كهن اين تپه حكايت دارد. سفال‌هاي به دست آمده از سطح تپه نشانگر آن است كه قدمت تاريخي اين تپه به دوره‌ي هخامنشي مي‌رسد و به احتمال زياد با تپه‌ي هگمتانه ارتباط داشته است.

*تپه‌ي پري*

اين تپه در روستاي پري (پيروز) از توابع شهرستان ملاير واقع شده است. در سال 1349 براي اولين بار به طور رسمي حفاري شد و منجر به پيدايي قبور مربوط به هزاره‌ي اول ميلادي گرديد. قرار گرفتن اسكلت در درون قبر به اين شكل بود كه مرده روي بازوي چپ و يا راست (بسته به زمان دفن مرده) قرار داده مي‌شد، به طوري كه زانوها خم مي‌شد و دست‌ها روي سينه قرار مي‌گرفت. قراين و شواهد نشان مي‌دهد كه طرز تدفين مرده‌ها ارتباط مستقيم با سمت استقرار خورشيد در آسمان داشت و سعي بر اين بود كه صورت جسد رو به خورشيد قرار گيرد.

پيدايش قبول در اين تپه هم‌چنين نشان مي‌دهد كه ظروف و تزئيناتي از قبيل دست‌بند، گردن‌بند و انگشتر را كه در زمان حيات با شخص بوده است همراه جسد دفن مي‌كردند.

ارتفاع تپه در حدود 15 متر است و 200 متري جاده‌ي آسفالته‌ي اراك ـ ملاير واقع شده است. به‌رغم قدمت تاريخي اين تپه و ارزش باستان‌شناسي آثار به دست آمده از آن، هنوز هم اين مكان به ثبت نرسيده و از آن استفاده‌ي باستان‌شناسي يا جهانگردي نمي‌شود.

*شير سنگي*

يكي از آثار تاريخي همدان مجسمه‌ي شير سنگي است كه در پارك و ميداني به نام سنگ شير واقع شده است. طول اين مجسمه كمي بيش از 2 متر، عرض آن 115 سانتي‌متر و ارتفاع قسمت سينه آن 120 سانتي‌متر است. ظاهرا اين مجسمه در زمان اشكانيان همراه با مجسمه‌ي ديگري كه نظير و قرينه‌ي آن بود، در كنار يكي از دروازه‌هاي شهر نصب بود. بعدها عرب‌ها آن دروازه را باب‌الاسد خواندند و در سال 319 هجري توسط ديلميان ويران گرديد. در مورد زمان ساخت آن نظرات گوناگوني وجود دارد. از مادها تا پارتيان را سازنده‌ي آن مي‌دانند. اما اين نظر بيشتر مطرح است كه اسكندر مقدوني به ياد سردار بزرگ خود «هفايستون» دستور ساخت آن را داده و در قسمت دروازه‌ي شرقي هگمتانه نصب شد. مجسمه‌ي شير سنگي قرن‌ها در كنار تپه‌ي مصلي افتاده بود، سرانجام در سال 1328 شمسي بر پايه‌اي مستطيل شكل از سنگ گرانيت استوار شد و در محل فعلي نصب گرديد. پاهاي مجسمه شكسته و به علت صدماتي كه به آن وارد شده است، شكل و شمايل اوليه‌ي خود را از دست داده است.

جمعي از مردم همدمان به پيروي از عقايد گذشتگان، اين شهر سنگي را وسيله‌اي براي برآورده شدن آرزوها و احيانا طلسمي جهت دفع سرما و قحطي و باطل‌كننده‌ي جادوها مي‌شناسند. در قسمت جلو سر شير هميشه روغن و شيره ريخته و در حفره‌هاي كوچك و چرب اين قسمت، سنگ‌هاي كوچك قرار مي‌دهند. مردم و مخصوصا زنان عقيده دارند كه اين مجسمه نمادي از آناهيتاست.

*بناها و اماكن مذهبي*

مسجد جامع نهاوند: اين مسجد بر روي دامنه‌ي تپه‌اي مشرف بر شهر نهاوند، در سمت شمال ميدان قيصريه واقع شده است. مسجد از سادگي ويژه‌اي برخوردار است و هيچ آثار و نشانه‌اي از تزئينات در آن ديده نمي‌شود.

مسجد جامع همدان: مسجد جامع همدان در نزديكي ميدان مركزي شهر و در قسمت غربي خيابان اكباتان، در محدوده‌ي راسته بازارهاي شهر قرار دارد. اين مسجد از بناهاي دوره‌ي قاجاريه است و تاريخ شروع ساخت آن در قطاربندي جلو ايوان بزرگ، سال 1253 ثبت شده است.

مسجد سلطاني (مسجد جمع اسدآباد): اين مسجد در محله‌ي بازار اسدآباد واقع شده است. تا قبل از ويراني، يكي از قديمي‌ترين مساجد اسدآباد محسوب مي‌شد. در حال حاضر بناي مسجد قديم را خراب كرده‌اند و مسجدي نو با طرحي مستطيل شكل به جاي آن ساخته‌اند. آن‌چه باعث اهميت كنوني بنا مي‌گردد سنگ نبشته‌اي است كه در گذشته در داخل شبستان قديمي قرار داشت. امروزه علاوه بر آن، چهار سنگ نبشته ديگر و يك سنگ قبر بر ديوار طاق‌نمايي در سمت چپ راهرو و ورودي به حياط مسجد نصب شده كه به ترتيب سنوات عبارتند از:

- فرمان شاه تهماسب اول صفوي (984-930) مورخ 972 هجري قمري

- فرمان شاه تهماسب اول صفوي مورخ 972 هجري قمري

- فرمان شاه عباس اول صفوي (1038-996) مورخ 1026 هجري قمري

- فرمان شاه صفي (1052-1038) مورخ 1046 هجري قمري

- كتيبه‌ي تعمير بناي مسجد جامع اسدآباد به فرمان شاه سليمان صفوي

سنگ قبري به خط كوفي در صحن مسجد قرار داشت كه هنگام تجديد بناي مسجد، كنار سنگ نبشته‌هاي عصر صفوي در راهرو و ورودي مسجد نصب گرديد.

مسجد شيخ عليخان زنگنه تويسركان: اين بنا در نزديكي ميدان مركزي شهر تويسركان واقع شده است و به مدرسه‌ي عباس معروف است. بنا متشكل است از حياطي هشت ضلعي و 36 حجره كه محل زندگي طلاب علوم ديني است.

مسجد اين مجموعه در قسمت شرقي حياط قرار گرفته است و بنا به گفته‌ي مردم، متعلق به زمان شاه عباس صفوي است. نظرهايي نيز وجود دارد كه تاريخ اين بنا را به دوره‌ي شيخ علي خان زنگنه وزير شاه تهماسب صفوي مربوط مي‌دانند.

مسجد شورين همدان: مسجد تاريخي شورين در روستاي شورين در 5 كيلومتري شرق همدان واقع شده است. اين مسجد فاقد هرگونه مناره، كتيبه و تزئينات خاص است. ساختمان مسجد شورين با توجه به سبك معماري آن با بناهاي اواسط دوران قاجاريه قابل مقايسه است.

*صنايع دستي و سوغاتي*

استان همدان از مناطقي است كه فرآورده‌هاي دستي آن از شهرتي به‌سزا در سطح كشور برخوردار است و حتي برخي از صنايع دستي آن مانند صنعت سفالگري اهميت صادراتي و جهاني دارد. اين نوع از صنايع دستي، علاوه بر جنبه‌ي مصرفي، از ويژگي‌هاي هنري برخوردارند كه به صورت طرح‌ها، نقوش و رنگ‌هاي گوناگون متجلي مي‌شوند.

برجسته‌ترين صنعت دستي استان، سفالگري و سراميك‌سازي است كه مركز عمده‌ي آن «لالجين» در 30 كيلومتري شهر همدان است. پيشينه‌ي سفال‌سازي در لالجين نزديك به 700 سال برآورد شده است. در حال حاضر در حدود 700 كارگاه با 1800 كارگر در لالجين به سفالگري و سراميك‌سازي مي‌پردازند. 10 تا 15 درصد از سفال‌هاي توليد شده در استان مصرف مي‌شود و بقيه به ديگر نقاط ايران و خارج از كشور صادر مي‌شود.

علاوه بر صنعت سفالگري و سفال‌سازي، صنايع ديگري مانند گليم‌بافي، قاليبافي و دوخت لباس نيز در سطح استان وجود دارد كه عمدتا در ميان عشاير مرسوم است.

*موزه‌ي تاريخ طبيعي*

در استان همدان، تنها يك موزه‌ي تاريخ طبيعي وجود دارد كه مربوط به دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي است. اين موزه در زميني با زيربناي 1800 متر مربع ساخته شده و داراي سه سالن است. در سالن شماره يك اين موزه، پستانداران و پرندگان، در سالن شماره دو آبزيان و خزندگان و در سالن شماره سه فسيل‌ها و كاني‌ها نگهداري مي‌شوند كه بيشتر مورد استفاده‌ي آموزشي دانشجويان قرار مي‌گيرند.

در اين موزه نزديك به 7000 نمونه از اين سه رده نگهداري مي‌شود. اين مجموعه به صورت قفسه‌هاي شيشه‌اي مناسب با جثه‌ي جانوران طراحي و به صورت «ديوراما» تزيين شده است تا محيط طبيعي زندگي جانوران را در ذهن بازديدكنندگان تداعي كند. اين موزه از نظر كمي و كيفي به‌ويژه در زمينه‌ي گونه‌هاي ناياب آبزيان خليج فارس و تعدادي از كاني‌هاي كمياب، در سطح كشور بي‌مانند است.

موزه‌ي تاريخ طبيعي همدان از سال 1351 به عنوان يك فعاليت جنبي در مدرسه‌ي عالي كشاورزي همدان كار خود را آغاز كرد و از آن پس با فعاليت چشمگير مسوولان و دانشجويان دانشگاه توسعه يافت. اگرچه اين موزه بيشتر جنبه‌ي آموزشي دارد و اكثر بازديدكنندگان آن را دانش‌آموزان و دانشجويان تشكيل مي‌دهند، اما در حال حاضر كيفيت موزه در سطحي قرار دارد كه براي بيشتر مردم ديدني و جالب است و به عنوان يك مركز علمي ـ آموزشي، ساعاتي از اوقات فراغت مسافران و بازديدكنندگان را پر مي‌كند.

فضاي علمي و آكنده از زيبايي‌هاي طبيعت حيات وحش كه تجلي كار توان‌فرساي كساني است كه با زحمت بسيار نسبت به خشك كردن (تاكسيدرمي) اين موجودات همت گماشته‌اند، بيننده را به تحسين وا مي‌دارد.

در حال حاضر اين موزه چندان شناخته شده نيست. ولي در صورت معرفي گسترده‌ي آن مي‌تواند به يك مركز جذاب براي جهانگردان تبديل شود.

انتهاي پيام