با گسترش سواد در بین فارسی‌زبانان و بیش‌تر شدن تعداد کاربران خط فارسی، مشکلات این خط بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. اما آیا راه حلی برای این مشکلات وجود دارد؟

به گزارش خبرنگار ادبیات خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، خط فارسی و مشکلات آن سال‌ها بحث‌های زیادی را برانگیخته است، تا جایی که برخی از صاحب‌نظران از گذشته تا امروز معتقد بوده‌اند مشکلات این خط به‌قدری فراوان و غیرقابل حل است که چاره‌ای جز حذف خط کنونی و استفاده از یک خط جایگزین برای فارسی‌زبانان باقی نمانده است. تعداد بیش‌تری از صاحب‌نظران اما معتقدند مشکلات خط فارسی قابل حل هستند و برای حل این مشکلات راه حل‌هایی بسیار ساده‌تر از تغییر خط وجود دارد.

در سلسله گفت‌وگوهای ایسنا پیشنهادهای مورد نظر برخی از کارشناسان و صاحب‌نظران برای حل مشکلات خط فارسی دنبال شد، که گزارشی از این گفت‌وگوها در پی می‌آید.

*حل مسائل خط با برنامه‌ریزی زبانی

فرزان سجودی، زبان‌شناس، نشانه‌شناس و استاد دانشگاه هنر، در تشریح مشکلات خط فارسی، می‌گوید: یکی از مشکلات خط فارسی این است که در این خط، واکه‌ها بخصوص واکه‌های کوتاه، نشانه‌ای ندارند؛ به همین دلیل اگر کسی با کلمه‌ یا اسم خاصی آشنا نباشد، ممکن است آن را به شکل‌های مختلفی بخواند. مشکل دیگر این است که ما برای یک واج، حروف متفاوتی داریم و همچنین بعضی از «نویسه»‌ها یا حروف زبان فارسی شکل‌های متفاوتی دارند؛ مثلا «ه» در ابتدا، انتها و وسط کلمه، به شکل‌های متفاوت نوشته می‌شود.

سجودی در تشریح مشکلات، ادامه می‌دهد: مسأله‌ی بعدی این است که تکلیف ما چندان با مقاطعی که باید نوشتار را قطع کنیم، روشن نیست... میزان سرهم‌نویسی و جدانویسی شکل و قاعده‌ی چندان مدونی ندارد. مشکل دیگر، وجود «نویسه»هایی مثل «و» در واژه‌های «خواهر» و «خواب» است که ما می‌نویسیم، اما نمی‌خوانیم.

او علت برخی از این مسائل را جنبه و ریشه‌ی تاریخی آن‌ها و دلیل ‌بعضی دیگر از آن‌ها را تأثیر آمیزش زبان فارسی و عربی می‌داند و می‌گوید: بعضی از مسائل خط را می‌توان با برنامه‌ریزی زبانی حل کرد.

*آموزش یک شکل مشخص از خط

فریدون جنیدی، شاهنامه‌پژوه و استاد زبان‌های باستانی، معتقد است، خط فارسی کنونی بهترین خط برای دانش است و آشفتگی در آن از سوی کسانی است که با خط و زبان فارسی آشنا نیستند.

او با اعتقاد به ضعف آموزش و پرورش در آموزش، می‌گوید: وظیفه‌ی آموزش و پرورش است که شکلی مشخص از خط را آموزش بدهد.

*قانونمندی برای رفع سرگردانی

غلامحسین صدری افشار، فرهنگ‌نویس، معتقد است، خط ما به درد زبان‌های صرفی می‌خورد، اما زبان ما زبانی پیوندی است و به همین دلیل است که با رسم‌الخط عربی همیشه استثناهایی باقی می‌ماند.

او با تأکید بر این‌که فرهنگستان نباید به قوانین فعلی بسنده کند و باید آن‌ها را به‌روز کند، می‌گوید: قانونمندی‌ باید با کمک آموزش و پرورش از کتاب‌های درسی شروع شود تا بچه‌ها و معلم‌ها دچار سرگردانی نشوند. اگر این شلختگی‌ها کم شود و فرهنگستان هم بهتر و با سرعت بیش‌تری کار کند، می‌توان آراستگی را در زبان فارسی شاهد بود.

*تشکیل کانون ویراستاران

عباسعلی وفایی، دبیر شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی و رییس دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی، می‌گوید: مشکلی که ما در حال حاضر در زمینه‌ی رسم‌الخط با آن مواجه هستیم، از هم‌گسیختگی و پراکندگی است. ما در کتاب‌های چاپی، مطبوعات و مکتوبات، چند سلیقه و روش را می‌بینیم که صورت زیبایی ندارد و آموزش را در نسل‌های کودک و نوجوان ما دچار تزلزل می‌کند.

او با تأکید بر این‌که برای نجات از این آشفته‌بازار، بهترین ضابطه به‌کارگیری دستور خط زبان فارسی است، پیشنهاد می‌دهد، یک کانون ویراستاران تشکیل دهیم که به ویراستاران پروانه و شناسنامه‌ی مشخص بدهد تا در برابر کارشان پاسخ‌گو باشند.

*استفاده از اِعراب

منوچهر دانش‌پژوه، استاد دانشگاه، با اعتقاد به این‌که مشکل اساسی خط فارسی، ننوشتن حروف صدادار است، معتقد است، باید برای حل این مشکل از حرکت‌گذاری و اِعراب استفاده کرد.

او همچنین پیشنهاد می‌دهد که یک سمینار در این زمینه تشکیل شود و مسائل مختلف زبان و خط فارسی بررسی و نتیجه‌ی قطعی گرفته شود.

*دخالت رییس‌جمهور

حسن انوری، فرهنگ‌نویس، با اشاره به رعایت نشدن رسم‌الخط فرهنگستان زبان از سوی آموزش و پرورش، می‌گوید: راه حل این است که رییس‌جمهور دخالت کند و به وزارت آموزش و پرورش دستور بدهد که از این دستورالعمل استفاده کند تا در سایر بخش‌های جامعه هم تسری پیدا کند و مورد استفاده قرار گیرد.

*طراحی یک نرم‌افزار

ابراهیم خدایار، پژوهشگر و استاد ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، معتقد است، ننوشتن واکه‌های کوتاه در خط فارسی یک حسن است؛ چرا که گوینده‌های یک زبان با استفاده از این ویژگی می‌توانند چرخش آوایی را در کلمه حفظ کنند. او نوشتن کلمات با یک واکه‌ی کوتاه خاص را تحمیل یک آوا به سخن‌گویان زبان می‌داند.

خدایار می‌گوید: راه حل مشکلات خط فارسی، طراحی نرم‌افزاری است که با یک مخزن اطلاعاتی قوی این مشکلات را حل کند.

*هماهنگی فرهنگستان و دفتر تألیف کتاب‌های درسی

هوشنگ مرادی کرمانی، داستان‌نویس و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی، می‌گوید: درباره‌ی رسم‌الخط، سلیقه‌ها و نگاه‌های مختلفی وجود دارد؛ دلیل آن هم این است که ما حروف‌مان را از عربی گرفته‌ایم و رسم‌الخط ما هم بیش‌تر بر پایه‌ی عربی است. امروز هر شاعر، روزنامه‌نگار، نویسنده و استادی یک نوع رسم‌الخط را که به آن عادت دارد، به کار می‌گیرد و در نتیجه‌ی آن، یک جور به‌هم‌ریختگی و بلبشو ایجاد شده است.

او با اشاره به سلیقه‌یی نوشته شدن کتاب‌های درسی، اظهار می‌کند: راه حل برون‌رفت از به هم‌ریختگی کنونی در رسم‌الخط فارسی، هماهنگی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و دفتر تألیف کتاب‌های درسی است.

مرادی کرمانی یادآوری می‌کند: در عین این‌که ما باید معیار معینی داشته باشیم، خیلی هم نباید تعصب داشت. کشور ما مثل بسیاری از جاهای دیگر دنیا، پر از تنوع سلیقه‌هاست.

*متولی حرمت حرم را نگه دارد

علیرضا حسینی پاکدهی، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و مدرس درس «شیوه‌ی نگارش فارسی در مطبوعات»، با انتقاد از رعایت نشدن دستور خط فرهنگستان در نهادهای مختلف و حتا خود فرهنگستان، می‌گوید: ما انتظار داریم حداقل خود فرهنگستان و نهادهای مربوط به آن، این قواعد را رعایت کنند تا برای ما هم به‌عنوان افراد عادی و اعضای جامعه این موضوع تثبیت شود. فرهنگستان باید حداقل موظف به اجرای قواعد خود باشد. در غیر این صورت، متولی‌ای که خود حرمت حرم را نگه نمی‌دارد، نمی‌تواند از دیگران انتظاری داشته باشد.

او با اشاره به رعایت نشدن دستور خط فرهنگستان در کتاب‌های درسی، یادآوری می‌کند: نهاد آموزش و پرورش، مهم‌ترین نهاد آموزشی کشور است و چون آموزش خط از ابتدا برعهده‌ی این نهاد است، رعایت نکردن دستور خط فرهنگستان در این نهاد،‌ منجر به شکل‌گیری نحوه‌ی متعارض و متفاوت نوشتن می‌شود.

پاکدهی در تشریح راه حل آشفتگی کنونی در خط فارسی، می‌گوید: ساده‌ترین راه این است که فرهنگستان به‌عنوان تنها نهاد موظف و مسؤول برای این کار، یک «دستور خط» کاملا شُسته و رُفته و تا آن‌جا که ممکن است، بدون تغییر را ارائه کند و نهادی هم مسؤول پیگیری این موضوع باشد که چرا نهادها و سازمان‌هایی که از نظر قانونی موظف به رعایت این دستور هستند، آن را رعایت نمی‌کنند. گردانندگان رسانه‌ها، معلمان و اندیشمندان هم به این شیوه‌ی خط مصوب و پذیرفته‌شده گردن بنهند.

*بهترین الگو رسم‌الخط مصوب فرهنگستان است

محمد دبیرمقدم، معاون علمی فرهنگستان‌ زبان و ادب فارسی و مدیر گروه زبان‌شناسی دانشکده‌ی زبان‌های خارجی و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی، می‌گوید: باید نگاه‌های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و منطقه‌یی به مؤلفه‌های مربوط به خط داشت و راه‌هایی برای تسهیل آموزش خط فارسی پیدا کرد. همین یک‌دست کردن رسم‌الخط که در فرهنگستان صورت گرفته، یک راه حل است.

او با ارائه‌ی این پیشنهاد که همه بکوشیم از رسم‌الخط مصوب فرهنگستان به‌عنوان محور کار استفاده کنیم، اضافه می‌کند: فرهنگستان آن‌قدر منعطف هست که هرجایی احساس نیاز به بازنگری کرده، این کار را انجام داده است، اما الآن در مورد رسم‌الخط مصوب فرهنگستان، در فرهنگستان اجماع قاطع هست. در این مؤلفه‌ها هیچ‌وقت نمی‌توان از عدد صد صحبت کرد، اما همه متفق‌القول هستند که بهترین الگو رسم‌الخط مصوب فرهنگستان است.

*استفاده از خط دوم

مسعود خیام، نویسنده و پژوهشگر، با اشاره به مشکلات مختلف خط فارسی، در تشریح مشکلی که آن را راست‌نویس بودن خط عنوان می‌کند، می‌گوید: راست‌نویس بودن به این معناست که هم‌جهت با ریاضیات نیست. این موضوع در جاهایی مشکلات کوچکی ایجاد می‌کند و در جاهایی هم کار را غیرممکن می‌کند.

او برای حل این مشکل، پیشنهاد استفاده از یک خط فنی را در کنار خط کنونی فارسی مطرح می‌کند و می‌گوید: با خط دوم پیامک زده ‌شود، در کامپیوتر بیاید و از آن در تابلوهای مکان‌های مختلف استفاده شود که می‌خواهند اسم‌شان را زیر خط فارسی فعلی به خطی بنویسند که خارجی‌ها هم بتوانند آن را بخوانند.

*استفاده از یک خط دیگر

کوروش صفوی، استاد زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و نایب‌رییس انجمن زبان‌شناسی ایران، خط کنونی فارسی را قابل تصحیح نمی‌داند و می‌گوید: مشکل این است که ما تمام مدت به سراغ تصحیح نظام نوشتاری می‌رویم، اما خط ثابت می‌مانَد.

او یکی از امکانات حل مشکلات خط فارسی را استفاده از خط رومیایی می‌داند و در این‌باره یادآوری می‌کند: اگر ما هم استفاده نکنیم، نسل بعد از ما در حال استفاده از خط رومیایی است؛ یعنی دیگر جوری نیست که من بتوانم جلویش را بگیرم... بنابراین اگر ما پیش‌بینی می‌کنیم که نسل بعدمان مسیر دیگری را جلو می‌رود، حداقل این مسیر را برایش درست کنیم.

*شناخت جامعه‌ی مصرف‌کننده‌ی خط

رضا شکراللهی، ویراستار، با اشاره به دشواری اجماع پیدا کردن بر سر رسم‌الخط فارسی، می‌گوید: یکی از مشکلات خط فارسی این جنبه‌ی رسم‌الخطش است که ایجاد تشتت می‌کند.

او معتقد است، با فراگیر شدن سواد و با توجه به این‌که امکانات رسانه‌یی زیاد شده است، مشکلات خط خود را بیش‌تر نشان می‌دهد و می‌گوید: وقتی همه‌ی افراد درگیر نوشتن می‌شوند، تازه دو موضوع آشکار می‌شود؛ یکی سطح سواد املایی کاربران فارسی که نشان می‌دهد ما خیلی در جامعه‌مان مشکل داریم و دیگر بحث رسم‌الخط. هر دو این‌ها می‌توانند نشان‌دهنده‌ی مشکلات خط فارسی باشند.

شکراللهی تأکید می‌کند: اگر صاحب‌نظران به این نتیجه برسند که باید خط فارسی را تغییر داد، این تصمیم باید بر مبنای شناخت‌شان از جامعه‌ی مصرف‌کننده باشد.

*رسم‌الخط، دل‌بخواهی نباشد

همچنین توفیق سبحانی، نویسنده و پژوهشگر، می‌گوید: برای حل مشکلات خط فارسی باید فرهنگستان به‌عنوان یک مؤسسه‌ی آکادمیک، مدیریت این موضوع را بر عهده بگیرد و قاعده‌ای بدهد تا همه‌ی نهادها و وزارت‌خانه‌ها از آن اطاعت کنند و دیگر دل‌بخواه من و شما نباشد. وظیفه‌ی فرهنگستان این است که قاعده و قانونی وضع کند و آن را از طریق دولت به همه‌ی ارگان‌ها بدهد تا همه آن را رعایت کنند.

*راه‌کارهایی برای پایان‌ دادن به نارسایی‌ها و آشفتگی‌ها

کوروش کمالی سروستانی، پژوهشگر، نیز می‌گوید: تدوین فرهنگ املایی خط فارسی، آموزش برنامه‌ریزی‌شده و علمی این خط در مدارس و دانشگاه‌ها، تدوین شیوه‌نامه‌ی خط معیار، سامان‌دهی نوشتن به حروف رومیایی و تدوین شیوه‌نامه‌ای در این مورد با محوریت فرهنگستان زبان و ادب فارسی و با بهره‌گیری از همه‌ی داشته‌ها و دانسته‌های متخصصان و استادان فرهنگستانی و غیرفرهنگستانی می‌تواند به بخش عمده‌ای از نارسایی‌ها و آشفتگی‌ها پایان دهد.

*استفاده از یک رسم‌الخط واحد

ابراهیم مالمیر، عضو هیأت علمی دانشگاه رازی کرمانشاه، با اشاره به این‌که مشکلات خط فارسی بیش‌تر جنبه‌ی زیباشناسی دارد، می‌گوید: باید روی همین خطی که داریم، اتفاق نظر حاصل شود و یک رسم‌الخط واحد برای همه‌ی بخش‌های نوشتاری درنظر گرفته شود.

*نگران نباشید

غلامرضا سالمیان، عضو هیأت علمی گروه ادبیات و زبان فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه، با وجود اعتقاد به این‌که مشکلات رسم‌الخط فارسی دغدغه‌ها را برای جهانی شدن زبان فارسی بیش‌تر می‌کند، می‌گوید: نباید زیاد نگران مشکلات موجود در رسم‌الخط فارسی باشیم، زیرا در کشورهایی مثلا چین با آن شیوه‌ی نوشتاری و الفبایی سخت هیچ تلاشی برای تغییر خط صورت نمی‌گیرد و حتا به دنبال نفوذ فرهنگی و جهانی کردن زبان و نوشتار خود هستند.

او اضافه می‌کند: اعضای فرهنگستان و استادان ادبیات و زبان فارسی می‌توانند با هم‌فکری، ضمن حفظ رسم‌الخط فارسی، بر آن تغییرات اعتدالی اعمال کنند.

*می‌توان چندگانگی‌ها را برطرف کرد

محمدمراد ایرانی، مدرس زبان و ادبیات فارسی، می‌گوید: مشکلات موجود در رسم‌الخط فارسی آن‌چنان جدی نیست که بخواهیم تغییر کلی ایجاد و یا آن را عوض کنیم. بیش‌تر استادان زبان فارسی نظر بر این دارند که با نگاهی منطقی و مستدل می‌توان اصلاحاتی در رسم‌الخط فارسی اعمال و مشکلات آن را برطرف کرد.

او با تأکید بر این‌که اعمال این تغییرات در جهت نزدیک کردن کتابت به تلفظ است، اضافه می‌کند: بحث‌های مطرح‌شده در خصوص اصلاح رسم‌الخط فارسی به منظور نزدیک‌تر کردن نوشتار به گفتار صورت می‌گیرد. اگرچه نمی‌توان 100 درصد گفتار را با نوشتار هم‌خوان کرد، اما می‌توان با استفاده از علم زبان‌شناسی تا حدودی چندگانگی‌ها را برطرف کرد.

*اعمال اصلاحات مختصر

فاطمه کلاهچیان، عضو هیأت علمی دانشگاه رازی کرمانشاه، وجود برخی دوگانگی‌ها در شیوه‌ی نوشتار و همچنین وجود نویسه‌های مختلف برای یک تلفظ را از اشکلات خط فارسی می‌داند و تأکید می‌کند: می‌توان با اعمال اصلاحات مختصر زبان نوشتاری را کمی ساده‌تر کرد.

او پیشنهاد می‌دهد: برای ایجاد اصلاحات در زبان، گروهی متشکل از دستور زبان‌نویسان، زبان‌شناسان، شاعران و نویسندگان و خصوصا آموزگاران و دبیران مدارس هم‌فکری و تغییرات لازم را اعمال کنند.

متن کامل گفت‌وگوهای ایسنا با کارشناسان یادشده، در سایت این خبرگزاری در دسترس است.

انتهای پیام