به اعتقاد محمدرضا شفيعي كدكني، غزل عطار يكي از مهم‌ترين مراحل تكامل غزل عرفاني فارسي است. به گزارش خبرنگار بخش ادب خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، شفيعي كدكني در توضيح اين موضوع مي‌گويد: اگر ديوان شمس تبريزي را ناديده بگيريم، غزليات عطار مهم‌ترين نمونه‌هاي غزل عرفاني فارسي است و اين نكته را يادآور شوم كه آن بخش از غزل فارسي كه تحت تأثير عرفان ابن عربي شكل گرفته است، از قبيل غزل‌هاي فخرالدين عراقي و شمس مغربي و حتا بعضي جوانب كار خواجه حافظ، به هيچ روي مورد نظر ما نيست. منظور ما، آن شيوه از غزل عرفاني است كه اوج آن را بايد در ديوان شمس جلال‌الدين مولوي جست. او در ادامه در كتاب «زبور پارسي» (نگاهي به زندگي و غزل‌هاي عطار) مي‌افزايد: در اين شيوه‌ي غزل، مهم‌ترين نكته، وحدت تجربه‌ي شعري و حتا در مواردي بسيار زياد، وحدت «تم و موتيو» است؛ بدين‌گونه كه شاعر از همان آغاز كه مطلع غزل را مي‌سرايد، تا پايان، از يك مسير طبيعي حركت مي‌كند و دايره‌وار در همان‌جا كه آغاز كرده بود، سخن را به پايان مي‌برد. در بسياري از اين غزل‌ها نوعي سرگذشت يا واقعه تصوير مي‌شود و چه بسيار از اين غزل‌ها كه جوهر زندگينامه‌ي يك عارف است كه تحولي روحي به ناگهان او را دگرگون كرده است و اين نمونه را در بخش غزل‌هاي قلندري عطار، فراوان مي‌توان ديد. در اين‌جا، مقصود اشاره به مسأله‌ي عامي است كه در اين‌گونه غزل‌ها وجود دارد و آن را بايد «وحدت تجربه» يا «‌وحدت حال» خواند و اين وحدت حال و تجربه، غالبا سبب مي‌شود كه يك تم و موتيو خاص، موضوع تمامي غزل قرار مي‌گيرد. اين شاعر و نويسنده اعتقاد دارد: حتا در غزل‌هايي كه ظاهرا تم ثابتي ندارد، باز هم وحدت تجربه‌ي شعري، آشكارترين ويژگي اين غزل‌هاست و تقريبا تمام غزل‌هاي اصيل عطار كه در نسخه‌هاي كهن ديوان او ثبت است، داراي اين خصوصيت است و نيازي به آوردن شاهد در ‌آن باب نيست. مهم‌ترين نكته در اين‌گونه غزل‌ها - كه شيواترين نمونه‌هاي غزل عرفاني در زبان فارسي است - برهنگي اين غزل‌ها از اصطلاحات عرفاني است؛ يعني شاعر چندان بر تجربه‌ي روحاني خويش مسلط است و چنان با موضوع آميخته است كه نيازي به اصطلاحات فني تصوف احساس نمي‌كند، برعكس دوره‌هاي بعد كه شاعران عرفان‌گراي، با انباشتن غزل‌هاي خويش از فرهنگ عرفاني ابن عربي و اصطلاحات خاص تصوف او، شعر خويش را به عرفان سنجاق مي‌زنند يا عرفان را به شعر خويش. و ديوان‌هاي ايشان، بيش از آن‌كه ارزش عرفاني داشته باشد، به درد آن مي‌خورد كه شواهد از آن استخراج شود براي فرهنگ اصطلاحات صوفيه. نمونه‌اش شاه نعمت‌الله ولي كرماني كه دقيقا يكصد و هشتاد درجه در جهت مخالف عطار و مولوي قرار دارد و عامه‌ي مردم ممكن است شيفته‌ي انبوه اصطلاحات عرفاني اين‌گونه شاعران شوند و تصور كنند كه اينان در عالم عرفان تجاربي عميق داشته‌اند؛ در صورتي‌كه اينان در اين وادي اصلا وارد نشده‌اند؛ بلكه منظومه‌اي از اصطلاحات تصوف ابن عربي را به نام ديوان خويش درآورده‌اند براي اصطلاح‌بارگان و اصطلاح‌پسندان. شفيعي كدكني مي‌گويد: مهم‌ترين ويژگي غزل‌هاي عطار، تناسبي است كه ميان صورت و معني در اين آثار ديده مي‌شود. ما «صورت» را به معني عام كلمه در اين‌جا به كار مي‌بريم كه شامل «زبان»، «تصوير»، «رمز»، «موسيقي» و «قالب عمومي» شعر است و «معني» را برابر «محتوا» يا «پيام»؛ به همين دليلِ تناسبِ صورت و معني است كه در غزل عطار، خواننده هيچ عنصري را زايد احساس نمي‌كند و انتخاب «تك‌بيت» از آن بسيار دشوار است. بايد غزل انتخاب كرد؛ نه تك‌بيت؛ در صورتي‌كه از اغلب شاعران بزرگ غزلسرا، مي‌توان به تك‌بيت‌هايي قناعت كرد. اين پژوهشگر و استاد دانشگاه يادآور مي‌شود: ممكن است خوانندگاني كه با غزل حافظ و غزل‌هاي مولوي آشنايي و الفت بسيار دارند، در اين‌گونه غزل‌ها به چشم شيفتگي ننگرند؛ اما در خواندن اين غزل‌ها هيچ‌گاه از دو نكته نبايد غفلت كرد: نخست، نقش تاريخي اين غزل‌هاست. اگر تجربه‌هاي سنايي و عطار نبود، بي‌گمان ديوان شمس تبريز مولانا نمي‌توانست شكل بگيرد و اگر مجموعه‌ي تجربه‌هاي سنايي و عطار و مولوي به ضميمه‌ي خلاقيت نظامي و خاقاني و سعدي و همام و... بسياري شاعران ديگر نيز نبود، غزل‌هاي آسماني خواجه در روي زمين تحقق نمي‌يافت. پس، از نقش تاريخي اين غزل‌ها نبايد غافل بود. نكته‌ي دوم، تازگي حال و هوا و عمق تجربه‌ي روحي شاعر است كه در اغلب اين غزل‌ها خود را نشان مي‌دهد و هر غزل، در كل، حاصل يك نوع در خويش فرو رفتن است: سفر به درون ذره و از ذره به كهكشان، يا تصوير حالات دروني عارفي كه تمام كشش‌هاي ظاهري و قراردادهاي اجتماعي و محترمات عرفي را ناگهان به يك‌سوي مي‌نهد و پاي بر سر داوري‌هاي عام مي‌گذارد. انتهاي پيام