شهرستان بيرجند (مركز استان تازه تاسيس خراسان جنوبي) با وجود انواع جاذبه‌هاي طبيعي،‌ تاريخي و فرهنگي، مجموعه‌اي از زيبايي‌ها و جاذبه‌هاي گردشگري خراسان جنوبي را در خود جاي داده است.

به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) شهرستان بيرجند به عنوان بزرگترين و قديمي‌ترين شهر تاريخي خراسان جنوبي با وسعتي معادل 31704 كيلومتر مربع در شرق ايران و با فاصله‌اي در حدود 500 كيلومتر از مراكز استان‌هاي خراسان رضوي، سيستان و بلوچستان، كرمان و يزد قرار دارد. اين شهرستان از شمال به شهرستان قائن، از جنوب به نهبدان و كرمان،‌ از غرب به شهرستانهاي فردوس و طبس و از شرق به افغانستان محدود مي‌شود و حدود 220 كيلومتر مرز مشترك با اين كشور دارد.

بيرجند داراي 4 بخش، 4 شهر و 19 دهستان است.

«موقعيت جغرافيايي و آب و هوا»

شهرستان بيرجند از نظر ناهمواريها به دو قسمت كوهستاني و مرتفع و منطقه‌ي پست و هموار تقسيم مي‌شود.

كوههاي اين منطقه عمدتا جوان و مربوط به دورانهاي دوم و سوم زمين‌شناسي هستند. مهمترين اين كوهها عبارتند از رشته كوه باقران، مومن‌آباد و شكرآب، رشته كوه باقران در جنوب بيرجند قرار دارد. بلندترين نقطه‌ي اين رشته در «تنگل بقياچ» و در مجاورت روستاي كاهين با ارتفاع 2706 متر است. اين رشته كوه زيباترين روستاها را در شمال و جنوب و در بين دره‌ها به وجود آورده است و به خاطر لطافت آب و هوا، چشمه سارها و قنوات آب شيرين از تجمع جمعيت برخوردار است.

رشته كوه مومن‌آباد نيز با دو قله‌ي بلند بنددر و مومن‌آباد در شمال غرب به جنوب شرق شهرستان بيرجند كشيده شده است، رشته كوه شكرآب نيز در جهت غرب به شرق و در شمال اين شهرستان واقع شده است.

مناطق پست و هموار در شهرستان بيرجند در قسمتهاي مركزي و شمال شرقي اين شهرستان و عمدتا در فاصله‌اي اين دشت‌ها از نظر كشاورزي، گله‌داري و احداث راههاي ارتباطي از اهميت خاصي برخوردار است. از مهمترين دشتهاي اين شهرستان مي‌توان به دشت بيرجند اشاره كرد كه از روستاي مو (در شرق و تاخوسف ادامه مي‌يابد.

آب و هواي بيرجند با توجه به وضعيت پستي و بلندي دو نوع اقليم دارد. اقليم خشك و گرم شامل مناطق دشت و حشايه‌ي شهرستان،‌ اقليم مشك و ملايم كه در بخشهاي مرتفع شمالي و مركزي شهرستان مشاهده مي‌شود آب و هواي اين منطقه در برخي از نقاط مانند بخش مركزي گرم و خشك و در مناطقي مانند «درچ» معتدل و مطبوع است. به دليل نزديكي اين شهرستان به مناطق كويري تفاوت دماي شب روز و نيز اختلاف دماي تابستان و زمستان در اين منطقه زياد است.

«رودخانه‌ها»

مهمترين رودخانه‌هاي فصلي اين شهرستان عبارتند از رودخانه‌ي بيرجند كه از ارتفاعات كوه سيسكان سرچشمه گرفته و پس از پيوستن آب تنگل‌هاي نوفرست خراشاد و بهران از بيرجند مي‌گذرد اين رودخانه همان رودخانه‌ي عظيم شاهرود است كه سيلابهاي آن در مواقع بارندگي قابل مهار نيست. رودخانه‌ كاريچگان، سهل‌آباد، در ميان و فخرود نيز از ديگر رودخانه‌هاي شهرستان بيرجندبه شمار مي‌آيند.

عمارت اكبريه
باغ و عمارت اكبريه در سه قسمت مجزا مربوط به دوره‌هاي زنديه تا اوايل پهلوي طراحي و احداث و به شماره 2326 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. 
اين مجموعه فرهنگي تاريخي در زميني به مساحت 8000 متر مربع از شرق به غرب احداث شده و شامل باغ، عمارت، سردر ورودي، اصطبل، حمام، خمخانه، بخش اداري، تالار تشريفات، استخر و ... مي‌باشد.
قديمي‌ترين بخش كه در شرق مجموعه قرار دارد بناي شوكت‌الملك است كه در زمان حكمراني وي در دو طبقه ساخته شده است و اكنون به كتابخانه تخصصي ميراث فرهنگي و دانشكده هنر بيرجند اختصاص دارد.
بخش مركزي كه از لحاظ معماري جالبترين بخش مجموعه مي‌باشد در دو طبقه احداث شده كه اكنون به عنوان موزه باستان‌شناسي و مردم‌شناسي استفاده مي‌شود. اين بخش داراي ميانخانه با گنبد عرقچين، تالار آينه، ايوان ستوندار و اطاق‌هاي متعدد بوده و از لحاظ تزئينات نيز جذاب‌ترين بخش به دليل بكارگيري تزئينات رسمي‌ بندي و مقرنس، گچبري و آينه كاري در داخل و اجركاري نماي خارجي بناست.
آخرين بخش مجموعه فرهنگي تاريخي عمارت و باغ اكبريه كه به عنوان بخش اداري ساخته شده است، در غرب مجموعه قرار دارد و شامل يك راهرو طويل با اطاق‌هايي در دو طرف مي‌باشد.
از ديگر قسمت‌هاي مجموعه مذكور مي‌توان به نگارخانه، چايخانه سنتي، سفره‌خانه‌ سنتي و كارگاه‌هاي آموزش هنرهاي سنتي اشاره كرد.

ارگ ميرحسين‌خان

بناي زيگوارتي شش اشكويه‌اي ارگ كلاه فرنگي “ارگ ميرحسن خان“‌ از بناهاي منحصر به فرد و شاخص شهر بيرجند مي‌باشد كه چون برگ زريني در دل شهر بيرجند مي‌درخشد.
باين بنا در اصل محل حكومت حسام‌الدوله بوده و زمان ساخت آن به دوره زنديه مي رسد.
بنا در 6 طبقه احداث شده است؛ ولي تنها دو طبقه آن داراي كاربري مي‌باشد. مقرنس كاري فضاي حوضخانه تزيينات گلداني، رف‌هاي تزييني و غيره از عمده‌ترين تزيينات زيباي اين بنا مي‌باشد.
از لحاظ فرم بندي و شكل خاص اين بنا مي‌توان آن را در شمار يكي از كم‌نظيرترين و شايد بي‌نظيرترين بناهاي ايران قلمداد نماييم.

آرامگاه ابن حسام خوسفي

آرامگاه ابن‌حسام خوسفي، شاعر قرن 9 هجري كه با شماره‌ي 2059 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده، به دليل معماري اصيل و سنتي خود، از جاذبه‌هاي فرهنگي و تاريخي شهرستان بيرجند محسوب مي‌شود.
 مقبره‌ي ابن‌حسام بر فراز تپه‌اي سنگي در مجاورت رود شاهرود در شمال خوسف واقع شده است؛ اين بنا داراي پلان چليپايي شكل و پوشش عرقچين با گنبد كلاه فرهنگي بوده و در سه طرف بنا 3 طاق‌نما با قوس جناقي وجود دارد كه داخل هر يك از اين طاق‌نماها پنجره‌اي مشبك‌ آجري جريان هوا را به داخل مقبره آسان و ميسر مي‌سازد.
از تزئينات آرامگاه ابن‌حسام مي‌توان به تزئينات رسمي بندي در گوشه‌ها، كتيبه‌ي موجود دور تا دور پايه‌ي پوشش گنبدي و طرح‌هاي چليپائي پنجره‌هاي مشبك اشاره كرد.
اين بناي تاريخي متعلق به دوره‌ي صفوي بوده و در دوره‌ي قاجاريه نيز تغييراتي به آن افزوده شده است.
شايان ذكر است، ديوان اشعار، منظومه‌ي نشراللالي و منظومه‌ي مشهور خاوران‌نامه از سروده‌هاي ابن‌حسام خوسفي به شمار مي‌آيند.

قلعه پايين شهر

قلعه‌ي موسوم به پائين‌شهر بيرجند با 2500 مترمربع مساحت، ساليان درازي است كه شهر بيرجند را زير پاي خود استوار نگه داشته و اين قلعه‌ي خشت و گلي با چشم‌اندازي دل‌فريب بر فراز تپه‌اي عظيم در بافت قديمي شهر، توجه هر بيننده‌اي را به سوي خود جلب مي‌كند.
 قلعه‌ي پائين‌شهر بيرجند داراي 4 برج مدور در چهار گوشه و حصاري بلند در 4 ضلع است.
مصالح اين بناي صفوي از خشت و چينه بوده و در برخي نقاط نيز از آجر به طور محدود استفاده شده و فضاهاي داخلي قلعه در گذشته به منظور كشاورزي به طور كامل تخريب شده است.
شايان ذكر است، در 2 ضلع شمال و شرق قلعه، تپه‌اي كه اين قلعه بر فراز آن بنا شده، داراي شيب زيادي بوده و در ضلع غربي و جنوبي نيز واحدهاي مسكوني قرار گرفته است.

«پيشينه‌ي تاريخي»

براساس كتيبه‌هاي هخامنشي و نوشته‌هاي برخي از مورخان يوناني «قهستان» خاستگاه و زيستگاه يكي از اقوام ايراني بنام «سارگات» بود و بخشي از چهاردهمين ساتراپ هخامنشي به شمار مي‌آمدو بجز نوشته‌ها قصر اين تاريخي، كتيبه‌ي «كانال جنگال» به عنوان يك سند و مدرك بسيار معتبر نشان مي‌دهد كه در دوران حكومت اشكانيان قهستان از ايالات اشكاني و خوسف ساتراپ نشين اين منطقه بوده است.

قهستان و بيرجند دو نامي كه بر اين منطقه گذاشته شده‌اند هر دو نامي معتبر بر آن شناخته شده‌اند.

قهستان نام سرزمين ياست در جنوب خراسان و شامل ولايات خواف،‌گناباد، بهستان، كاشمر و … اين نام گاه به محدوده‌ي كوچكتري از اين سرزمين يعني ولايت قانيات و گاه تنها به شهر بيرجند اطلاق مي‌شود كه به سبب كوهستاني بودن به قهستان معرب كهستان خوانده شده است.

نام بيرجند نيز در ابتدا به صورت برجن، برجند، بركند و بيرگند در نوشته‌ها و فرهنگ نامه‌هاي قديمي آمده است كه معاني مختلفي چون شهرنصف، شهربلند، شهرچاه، شهروطوفان را براي آن در نظر گرفته‌اند.

از جمله مفاخر آن مي‌توان به مولانا شمس‌الدين زاهد خوسفي در قرن هفتم، حكيم قهستاني شاعر غزلسراي قرن هفتم، بلال شنافني از دانشمندان سده‌ي نهم، محمدباقر آيتي از فقهاي شيعه و ...  را نام برد.

«اماكن ديدني و تاريخي»

از جمله مراكز ديدني شهرستان بيرجند مجموعه باغهاي تفريحي و تاريخي اكبريه، شوكت آباد، رحيم آباد است. علاوه بر اين ارگ كلاه فرنگي، آب انبارهاي قديمي، خانه‌ي پردلي و حسينه‌ي نواب نيز از جمله آثار تاريخي اين شهرتسان به شمار مي‌آيد.

قلعه‌ي قديمي و تاريخي بيرجند نيز در شهرستان بيرجند تنها مكاني است كه تمامي گردشگران ورودي به اين شهرستان بدون بازديد از آن، بيرجند را ترك نمي‌كنند.

اين قلعه‌ي تاريخي برفراز تپه‌اي طبيعي در شهر بيرجند قرار دارد. اين بنا از خشت، گل و چينه ساخته شده است و از دوره‌ي صفويه‌ تا قاجاريه مردم شهر را در مقابل تهاجمات دشمنان بويژه تركمن‌ها و ازبكها محافظت مي‌كرد.

از قلعه‌هاي تاريخي بيرجند مي‌توان به قلعه‌ي خورگ، قلعه‌ي حوض غلام كش و قلعه‌هاي خور، خوسف، كل حسن صباح، چهكندوك اشاره كرد.

از ديگر آثار كهن بيرجند مجموعه‌ي كاروانسراهاي تاريخي است. رونق بازرگاني بيرجند در سده‌هاي اخير موجب ايجاد اين كاروانسراها شد. زيرا تنها راه ارتباطي كه از طريق خشكي ايران را به هندوستان پيوند مي‌داد، از بيرجند مي‌گذشت. قدمت اين كاروانسراها به دوره‌هاي زنديه، صفويه و قاجاريه است كه به سبك چهار ايواني،‌ دو ايواني و متفرقه ساخته شده‌اند. از جمله‌ي اين كاروانسراها مي‌توان به كاروانسراي حاج ملك، رباط آصف، رباط كوهك، رود بالا اشاره كرد.

آب انبارهاي قديمي حاج ملك، محسن‌زاده، محله‌ي چهاردخت، آب انبار خور و آب انبار كربلايي خديجه اشاره كرد.

«بافت‌هاي تاريخي»

از ويژگي‌هاي جالب توجه در معماري جنوب خراسان،‌ وجود بافتهاي تاريخي شهري و روستايي متعدد است كه در اين ميان بافتهاي تاريخي روستايي به دليل دور بودن از كانون تغيير و تحولات دهه‌ي اخير كم‌تر آسب ديده‌اند. بافتهاي تاريخي اين منطقه تحت تاثير شرايط اقليمي منطقه شكل گرفته‌اند و از عناصر موجود در آنها مي‌توان به خانه‌هاي مسكوني، آب انبارها، مسجدها، حمام‌ها اشاره كرد. اين بناها از مصالح خشت، آجر، گل و آهك ساخته شده و با سقفهاي گنبدي و يا به شيوه‌ي طاق و تويزه پوشش يافته‌اند. مهمترين بافت تاريخي در اين شهرستان،‌ بافت تاريخي بيرجند است كه از جمله‌ي مهمترين بافتهاي تاريخي مهم در منطقه‌ي كويري ايران است.

از بافتهاي ديگر بافت سنتي روستايي ماخونيك، بافت تاريخي شهر خوسف و بافت تاريخي روستاي خور اشاره كرد.

«باغهاي تاريخي»

بزرگترين باغ موجود در شهرستان بيرجند، باغ و عمارت اكبريه است. اين مجموعه با كاربرد مسكوني و حكومتي ساخته شد و داراي بخش‌هاي سردر ورودي، عمارت، اصطبل، حمام، خم‌خانه، تالار تشريفات است.

باغ و عمارت شوكت‌آباد، باغ و قلعه‌ي مود، باغ‌هاي اميرآباد بالا و پايين، باغ معصوميه و باغ و عمارت رحيم‌آباد از ديگر باغهاي معروف و تاريخي بيرجند محسوب مي‌شوند.

«جاذبه‌هاي طبيعي»

در شهرستان بيرجند به لحاظ تاثير عوامل مختلف جوي عامل ارتفاع و وجود اقليمهاي كوچك، پوشش گياهي و به تبع آن تنوع جانوري مختلفي وجود دارد.

اقليم كوهستاني ما درختچه‌هاي بنه و بادمشك و انجير كوهي، اقليم نيمه بياباني و كوهپايه‌اي با دو جنگل تقاب و قيچ و اقليم بياباني با پوشش گياهي كم و نمكزارهاي فراوان سه اقليم عمده‌ي بيرجند را در بر گرفته‌اند.

مناطق حفاظت شده‌ي آرگ و گرنگ و در ميان دو منطقه‌اي است كه در آنها وفور قوچ و ميش و انواع پرندگان از قبيل عقاب، هما، قرقي، تيهو در آنها يافت مي‌شود.

انتهاي پيام