از جمله چالش‌هایی که انسان با آن مواجه است، کاهش غلظت لایه ازون است. لایه ازون در استراتوسفر همچون پوسته‌ای، کره زمین را در مقابل تشعشعات فرابنفش که حیات بیولوژیکی را به مخاطره می اندازد، حفظ می‌کند. تحقیقات نشان داده‌اند که از بین رفتن این لایه محافظ، بر اثر فعالیت‌های صنعتی جامعه بشری، تأثیرات عمیقی بر حیات انسانی، حیوانی و گیاهی خواهند داشت. سوراخ‌‍‌های به وجود آمده در لایه ازون در قسمت‌های پر جمعیت و وسیعی از نیمکره شمالی و همچنین نیمکره جنوبی در حال ازدیاد و گسترش است.

این یورش ناگهانی بر سیستم حیاتی ما اثرات درازمدت و خطرناکی بر سلامت انسان‌ها و زندگی جانوران و نباتاتی که زنجیره غذایی را تأمین می‌کنند و هر آنچه به صورت زنجیره‌ای ظریف و شکننده در طبیعت وجود دارد می‌گذرد.

 جلوگیری از این آسیب دیر شده و در سال‌هایی که پیش رو داریم وضع بدتر خواهد شد. بهترین وضعیت آن است که دنیا در قرنی که می‌گذرد امیدوار به تثبیت کاهش ازون باشد. در چنین شرایطی است که می‌توان امیدوار بود تا خسارت وارده به میحط زیست ناشی از فعالیت‌های بشر، به حداقل ممکن برسد.

تشخیص سوراخ ازون در سال ۱۹۸۰ یکی از مهم‌ترین اکتشافات علمی پنجاه سال گذشته است که تاثیر قابل توجهی در سیستم جهانی به ویژه در قطب جنوب داشته است. اولین نشانه‌ای که بی‌تردید نشان دهنده تغییراتی است که به وسیله انسان در محیط جهانی القا شده در سال ۱۹۸۵ زمانی که یک تیم از دانشمندان بریتانیایی یافته‌هایی را در انجمن شیمی جو به ثبت رساندند به دست رسید. جوزف فرمان در مجله علمی nature گزارش داد که غلظت ازون استراتوسفری بالای قطب از سال ۱۹۶۰ بیش از ۴۰ درصد کاهش داشته است.

جو کره زمین با توجه به خصوصیات متفاوت حرارتی به لایه‌های مختلفی تقسیم شده است. در این بین لایه مجاور سطح زمین تروپوسفر نامیده می‌شود که با دربرگرفتن ٩٠ %جرم جو بیشترین نقش را از جهت تغییر و تحولات هواشناسی و آب وهواشناسی دارا است.  در بالای تروپوسفر لایه استراتوسفر قرار دارد که حدود١٠% جرم جو را به خود اختصاص می‌دهد. وجود مولکول‌های ازون و جذب اشعه ماوراءبنفش خورشیدی توسط آن‌ها علت اصلی پیدایش لایه استراتوسفر است.

تخریب لایه ازون توسط مواد حذف کننده ازون (ods) که به داخل جو منتشر می‌شوند، اتفاق می‌افتد مواد حذف کننده ازون  اساسا ساخته دست بشر هستند و هیچ منبع طبیعی تا کنون از آن‌ها شناسایی نشده است. موادی هستند که در صنعت و فعالیت‌های کشاورزی استفاده یا تولید می‌شوند مانند کلروفلوئوروکربن‌ها، هالون‌ها، تتراکلرید کربن، هیدروکلروفلوئوروکربن (HCFCs) و متیل برمید که این‌ها اساسا مسئول حذف ازون هستند. این مواد وقتی به قسمت‌های بالایی جو می‌رسند با انرژی زیادی که از خورشید به آن‌ها می‌رسد برخورد کرده و به اجزا سازنده‌شان می‌شکنند. کلر و برم آزاد شده از این ترکیبات به عنوان کاتالیزور عمل کرده و به روند تخریب لایه ازون سرعت می‌بخشد. هر اتم می‌تواند هزاران مولکول ازون را از بین ببرد. تجمع اتم‌های کلر و برم در لایه‌های بالایی باعث سرعت بخشیدن به فرایند حذف ازون مخصوصا در مناطق قطبی می‌شود. کاهش شدید ازون ناشی از واکنش‌های مخرب هالوژن‌ها اولین بار در سال ۱۹۸۰ مشاهده د که به عنوان سوراخ ازون شناخته می‌شود.

گازهای مخرب ازون که درنتیجه فعالیت‌های صنعتی یا بواسطه فعالیت‌های آتشفشانی و سایر فعالیت‌های طبیعی و انسانی تولید می‌شوند و تحت عنوانCFC ها از آن‌ها نام خواهیم برد پس از تولید در سطح زمین توسط بادها در لایه تروپوسفر پخش می‌شوند. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد CFCها تنها از طریق صعود در منطقه استوایی امکان نفوذ عمیق و مداوم از تروپوسفر به  استراتوسفرر را پیدا می‌کنند.

اثرات تخریب لایه ازون

 در حال حاضر قسمت اعظم اشعه ماورا بنفش که دارای موج‌های خطرناک صفر برای انسان و حیوان است توسط ازون جذب می‌شود. اگر لایه ازون به کلی نابود شود زمین دچار مصیبت بزرگی خواهد شد و در صورت بروز چنین اتفاقی روند حیات تغییر می‌یابد زیرا گیاهان و حیوانات و انسان‌ها اکثراً نمی‌توانند در مقابل اشعه ماوراء بنفش دوام بیاورند. اکنون بروز سرطان پوست در میان نژاد سفید پوست (هند و اروپا) در حال افزایش است. پیش‌بینی شده که هر یک درصد کاهش ازون باعث می‌شود سرطان‌های پوستی ۶-۴/۰درصد بیشتر شوند. همچنین محققان نگران هستند که اشعه ماوراء بنفش  uv-B نظام ایمنی بدن انسان را سرکوب کنند و از مقاومت بدن در برابر ارگانیسم‌های مهاجم بکاهد و باعث کاهش مقاومت انسان در مقابل غدد سرطانی شود.

 در کشورهای در حال توسعه به خصوص کشورهایی که نزدیک به خط استوا هستند و در معرض اشعه UV –B بیشتری هستند، ممکن است سبب بروز بیش از پیش عفونت‌های انگلی شود. همچنین طبق نظریه یک متخصص ایمنی شناسی به نام مارگرت کریپ، اشعه ماوراء بنفش ممکن است به مقاومت عمومی بدن در مقابله با بیماری‌ها تأثیر بگذارد. علاوه بر این اشعه ماوراء بنفش می‌تواند باعث کندی رشد گیاهان و صدمه به ساختمان ژنتیکی  DNA  موجودات زنده شود.

شمار زیادی از اثرات منفی اشعه  UV_ Bدر سطح جهانی در نتیجه حذف ازون استراتوسفری مشاهده گردید. مطالعات اخیر گزارش داده‌اند که ۵۰ درصد محصولات گیاهی در کشورهای اروپایی در نتیجه تابش اشعه‌های uv  به سطح زمین از دست رفته‌‎اند. همچنین اثر نامطلوبی بر روی نرخ فتوسنتز در گیاهان دارد و در نتیجه باعث کاهش تولیدات کشاورزی می‌گردد. اشعه  uv بر روی ارتفاع گیاه، وزن‌تر، وزن خشک اثر می‌گذارد که این منعکس کننده اثرات مخرب اشعه UV_ B بر روی محصولات گیاهی است.

در مزارع برنج با از بین بردن باکتری‌های تثبیت کننده نیتروژن به کاهش محصول منجر می‌شود. بر اساس مطالعات انجام شده آن قسمت از اشعه ماوراء بنفش که خطرناک‌تر توصیف شده است از میزان فعالیت فتوسنتز گیاهان از جمله غلاف خوراکی به میزان قابل توجهی بکاهد. علاوه بر موارد ذکر شده هر اندازه میزان تابش اشعه ماوراء بنفش به سطح زمین افزایش داشته باشد به همان نحوه هم بر میزان روند فتوشیمیای که منجر به تولید دود می‌شود، افزوده می‌گردد.

بزرگترین اثرات حذف لایه ازون در اقیانوس‌ها هستند. زمانی که اثرات بالا رفتن دی اکسید کربن باعث بالا رفتن میانگین دما می‌شود یخ‌های قطبی شروع به ذوب شدن می‌کنند و سطح آب دریاها بالا می‌آید و ماهی‌ها و دیگر موجودات زیستگاهشان را از دست می‌دهند. بالا رفتن آب همچنین مانع رسیدن اشعه‌های نور خورشید که برای فتوسنتز علف‌های دریایی لازم است می‌شود و بنابراین آن‌ها را می‌کشد. صخره‌ها و علف‌های دریایی برای زندگی موجودات دریایی مثل میگو، زئوپلانکتون‌ها و شمار زیادی از ماهی‌ها حائز اهمیت است.

بالا رفتن دمای زمین همچنین باعث افزایش گرما در خود اقیانوس‌ها می‌شود. زمانی که دمای اقیانوس‌ها بالا می‌رود دی اکسید کربن در آب به دام میفتد و سطح PH آب دریا بالا می‌رود. افزایش اسیدیته آب اقیانوس می‌تواند برای ماهی‌ها و زئوپلانکتون‌ها مضر باشد. متاسفانه تنها اقیانوس‌ها دلیل نگرانی ما نیستند زمین توسط کاهش لایه ازون مورد هجوم قرار گرفته است.

لایه ازون لایه ایست که زمین را از اشعه‎های خطرناک uv حفظ می‌کند و ما در حال تلاش هستیم که به صورت بهتر از آن محافظت کنیم. ازون گازی است که به طور دائم در جو زمین در حال شکل گرفتن است. اگر لایه ازون نبود زمین ما آثار کمی از زندگی را دارا بود، همچنین می‌توان گفت که در نیمکره جنوبی که ۲۰ درصد کاهش ازون را داشته و در نتیجه باعث فجایع طبیعی مانند گردباد، بهمن، آتش سوزی، سونامی و غیره می‌گردد.

در اینجا چند روش که از لایه ازون زمین حفاظت می‌کند آورده شده است: ۱. محدود کردن وسائل نقلیه شخصی، ماشین‌های انتشار دهنده گازها ۲. استفاده از مواد شیمیایی سازگار با محیط زیست ۳. اجتناب از استفاده بی‌رویه از سموم دفع آفتاب و علف کش‌ها ۴. قوانین جدیدی که در محل خود اجرائی گردد ۵.کنترل قانونی در استفاده از اکسید نیتروس خطرناک ۶. استفاده از مواد کشاورزی ارگانیک(آلی).

طبق ماده ۹ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست ایران اقدام به هر عملی که موجبات آلودگی میحط زیست را فراهم نماید ممنوع است و به دلیل اثرات سوء ناشی از مصرف مواد تخریب کننده لایه ازون  بر محیط زیست و سلامت انسان‌ها، جمهوری اسلامی ایران یکی از اعضای امضا کننده پروتکل مونترال و کنوانسیون وین در ۱۰ مارس ۱۹۹۰ بوده و مفاد این پروتکل از تاریخ در ایران ۱۹۹۱/۱/۱ لازم الاجرا بوده است.

هدف از تهیه این پروتکل، کاهش %۵۰ از موارد تخریب کننده ازون تا سال ۱۹۹۹ بود. ولی با بحرانی‌تر شدن مسأله هیئت‌های بین‌المللی دوباره در لندن گرد آمد در مورد حذف کامل این بود تا سال ۲۰۰۰ به توافق رسیدند و بر طبق برآورده‌های انجام گرفته کشور جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۱ در حدود ۵۰۰۰ تن از مواد مخرب لایه ازون را در صنایع مختلف به مصرف رسانده که بزرگترین سهم را در این میان یخچال سازی و اسفنج‌سازی به خود اختصاص داده‌اند. بر این اساس تا کنون ۵ کارخانه یخچال فریزر خانگی برای جایگزینی -۱۱cfc و ۱۲cfc- به ترتیب باa ۱۳۴   Hfc- و سیکلوپنتان و ۵ کارخانه اسفنج سخت برای جایگزینی ۱۱Cfc- با پنتان‌می توانند از کمک‌های صندوق چند جانبه پروتکل استفاده نمایند.

کلام آخر اینکه یکی از ویژگی‌های مهم مسأله محیط زیست، خصلت جهان شمولی آن است و لذا مسئولیت حفظ محیط زیست و حرکت به سوی توسعه پایدار، بر عهده همه ماست. کشورهای توسعه یافته، در حال توسعه یا توسعه نیافته، شرکت‌ها، سازمان‌های دولتی، سازمان‌های غیر دولتی، بخش خصوصی یا عمومی، سازمان‌های جهانی و منطقه‌ای، همه فرزندان این کره به طور مساوی در مقابل حفظ آن مسئولند. طبیعی است که هر چقدر شناخت بشر از رویدادهایی که موجب تخریب محط زیست می‌شود بیشتر باشد، حرکت‌های توسعه با مضمون توسعه پایدار هماهنگ می‌شود.

منابع:

*احمدی، ن. (۱۳۹۵). «بررسی عوامل تخریب لایه ازون و نقش کشور ایران درحفاظت و مدیریت پیامدهای ناشی از آن». سومین کنفرانس جامع مدیریت بحران و HSE  .صص:۷-۱.

*محمد شفیعی، م. ر ودیگران. (۱۳۹۴). «بررسی حذف لایه ازون و اثرات آن بر روی محیط زیست». مجموعه مقالات پنجمین کنفرانس انرژی و محیط زیست. صص: ۸-۱.

*مفیدی، ع. (۱۳۸۵). «پیداش حفره ازون بر فراز قطب جنوب (با نگرشی ویژه به نحوه شکل گیری آن در سال ۲۰۰۵)». مجموعه مقالات پنجمین کنفرانس انرژی و محیط زیست. رشد آموزش زمین شناسی. شماره ۴۴. صص: ۱۵-۸.

انتهای پیام