در شرقی‌ترین مسیر ارتباطی قم به سمت ری و تهران جدید قرار دارد و با توجه به دو نوع معماری متفاوت و مصالحی که در ساختار این بنا استفاده شده، در اینکه «مادر کاروانسراهای ایران» متعلق به دوره سلجوقی است یا ساسانی، اختلاف‌نظر وجود دارد.
به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی ایسنا، با این وجود باستان‌شناسان در یک بحث با یکدیگر هم‌عقیده‌اند؛ مسیری که از کنار کاروانسرای «دیرگچین» می‌گذرد، از دوره ساسانی رونق داشته و بهترین مسیر ارتباطی برای کاروان‌ها و ایجاد روابط فرهنگی و اجتماعی در گذشته بوده؛ اصلا به همین دلیل این کاروانسرا یا دژ را ساخته‌اند و حالا از آن سال‌ها تا امروز هنوز رد پای تاریخ را در خود ثبت دارد.
براساس اسناد تاریخی، ساخت این کاروانسرا را مربوط به دوره‌ی «اردشیر اول ساسانی» می‌دانند، حتی کاوش‌های باستان شناسی و مطالعات معماری در این بنای تاریخی آثار و نشانه‌هایی از دوره ساسانی را نمودار کرده و البته که قرار گرفتن‌اش در مسیر جاده ابریشم در سفرنامه‌های زیادی مانند "ابن‌حوقل" و "استخری" آمده است.
این کاروانسرا در دوره سلجوقی به شکل اساسی بازسازی شد و به صورت یک کاروانسرای چهار ایوانی با حیاط مرکزی درآمد و بعد از آن در دوره صفویه تعمیرات و حتی الحاقاتی در آن صورت گرفت و این کار تا دوره قاجار ادامه داشت. در زمان ناصرالدین شاه، صدراعظم او «میرزا علی اصغرخان امین السطان» راه تاریخی قم به ری را از مسیر کاروانسرای دیرگچین به مسیر علی‌آباد تغییر داد و موجب شد که این بنا پس از حدود 17 قرن از رونق افتاده و به مرور متروک شود.
و شاید همین متروکه شدن تدریجی بود که به عشایر محلی اجازه داد حدود 200 سال این مکان را برای نگهداری گله‌های شتر خود استفاده کنند و شترها در این سال‌ها بخش اعظمی از دیوارهای بنا را سائیدند، تا زمانی‌که دو باستان‌شناس ایرانی و خارجی «دکتر کیانی» و «ماکسیم سیرو» این منطقه را کشف کردند.
و سرانجام در اول مهر 1382 به شماره 10480 به ثبت رسید و از همان زمان زیر نظر اداره میراث فرهنگی استان تهران درآمد و مرمت‌های اضطراری‌اش آغاز شد، تا دو سال بعد که با مستقل شدن قم، مالکیت این بنای تاریخی به میراث فرهنگی استان قم رسید و "مادر کاروانسراهای ایران" را از خطر تخریب قطعی نجات پیدا کرد.
وسعت «دیرگچین» حدود 10 هزار متر مربع است و خدمات تقریبا کاملی برای کسانی که در طول سفرهای خود از این منطقه استفاده می‌کرده‌اند، داشته و هنوز دارد. از مسجد گرفته تا شترخوان‌ها، حیاط خلوت مخصوص مهمانان ویژه که با دو نیم کردن شترخوان‌ها ایجادش کرده‌اند، آسیابی که حالا دیگر سنگ ندارد و سرویس‌های بهداشتی امروزی؛ آن‌هم از یکدیگر مجزا و آب‌انباری که بیرون از کاروانسرا و در چند قدمی آن است، به اعتقاد باستان‌شناسان همین وسعت زیاد و خدمات زیادش باعث شده تا به او لقب «مادر کاروانسراهای ایران» بدهند.
هرچند ممکن است کاروانسراهایی به تعداد انگشتان دست در کشور با این مشخصات باشند، اما همه این خدمات را ندارند، به خصوص دیوار حائلی که بین کاروانسرا از تل‌های خاک ایجاد کرده‌اند تا از آسیب زدن به این بنا با سیل و بادهای شدید و شن جلوگیری کنند.
و حالا پس از عمر 1700 ساله پر فراز و نشیبِ مادر کاروانسراهای ایران و با توجه به قرار گرفتن‌اش در دل پارک ملی کویر و استفاده‌های فراوانی که از این به بعد می‌توان از آن داشت - البته به جز تبدیل شدن به «پیست دوچرخه‌سواری» جوانان منطقه که آن را تا همین چند سال قبل مکان خلوت و بازی‌های خود کرده بودند - مدتی است که طرح «منطقه نمونه گردشگری دیرگچین» برای آن در نظر گرفته شده و احتمالا به دنبال مرمت‌های اضطراری که از حدود 10 سال قبل روی این بنا آغاز شده و هنوز کمابیش ادامه دارد؛ برنامه‌ریزی‌ها برای واگذاری این بنا به زودی سرنوشت دیگری را برای آن رقم می‌زند.
و البته معمولا با مطرح شدن نام «مادر کاروانسراهای تاریخی -دیرگچین-»، "نفیس" بودنِ این بنای تاریخی همیشه به ذهن می‌آید. صفتی که شرایط خاصی را برای کاربری‌ها و نوع عملکردی‌هایی که در آینده می‌توان برای آن داشت از دیگر بناهای تاریخی متمایز می‌کند.
«عمار کاووسی»، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان قم که در بازدید خبرنگاران از این بنای تاریخی توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی حضور داشت، درباره احتمالات آینده‌ی این بنای تاریخی توضیح می‌دهد.
شترها این کاروانسرا را تخریب کردند
او بیشترین درصد آسیب به این محوطه‌ی تاریخی را مربوط به زمانی می‌داند که گله‌های شتر عشایر محلی به مدت 200 سال در این بنا نگهداری می‌شد، چون شترها که معمولا برای مدت نسبتا طولانی به دیوار بسته می‌شدند، دائم خود را به دیوارها می‌مالیدند و این حرکت باعث سایش آجرهای کاروانسرا تا حدود دو متر بوده است.
وی این درصد آسیب را به اندازه‌ای بیان می‌کند که پس از تحویل گرفتن این کاروانسرا توسط میراث فرهنگی تهران، در حدود یک متر فضولات حیوانی روی هم انبار شده بود.
کاووسی ادامه می‌دهد: با تخلیه‌ی این فضولات، فائق توحیدی - باستان‌شناس اداره میراث تهران - در آن‌زمان دو ترانشه مقابل ایوان‌های شرقی و غربی کاروانسرا ایجاد کرد تا اقدامات مطالعاتی روی آن انجام دهد و فضاهای معماری از آن به دست آمد و از آن به بعد با وجود انتقال مالکیت بنا پس از دو سال یعنی در سال 1385 به میراث قم، مرمت بنا هنوز ادامه دارد.
وی بیان می‌کند: آثار کشف شده توسط توحیدی و به اعتقاد او، متعلق به دوره سلجوقی هستند؛ اما با توجه به مصالح و معماری، معتقد هستم این آثار مربوط به دوره ساسانی است. چون اساس کار این بنا متعلق به دوره ساسانی است. برج‌های بنا تا سطحی ساسانی هستند، البته حجره‌ها و شترخوان‌ها مربوط به دوره سلجوقی است. با این وجود معتقدم باید بررسی‌ها و مطالعات بیشتری روی این بنا انجام شود.
او در توضیح موقعیت‌های قرارگیری امکانات این بنای نفیس نیز می‌گوید: مسجد در ضلع جنوب شرقی و در حدود 200 – 300 متر مساحت، حمام و سرویس‌های بهداشتی در گوشه غربی و آسیاب در شمال غربی بوده و یک حیاط خلوت و فضای مخصوص نیز در شمال شرقی کاروانسرا قرار دارد.
معاون میراث فرهنگی استان قم در ادامه همچنین درباره‌ی اقدامات انجام شده روی این بنا توسط میراث فرهنگی قم، اظهار می‌کند: برای حفاظت از بنا نخست پشت‌بام در اولویت قرار داشت، پس در حدود نیم تا یک متر خاک‌برداری از سقف انجام و آجرفرش و کاهگل روی آن صورت گرفت. همچنین بخش‌هایی از دیوارها که سائیده شده بود، مرمت و کف حجره‌ها آجرفرش شد. تعداد زیادی از ناودان‌های سنگی در اطراف بنا کار گذاشته شد و یک‌سری کاربندی در جلوی ورودی و مرمت‌های اضطراری دیگر روی این بنای تاریخی انجام شد.
با این مبالغ کم به جایی نمی‌رسیم
کاوسی درباره‌ی مدت زمان و میزان اعتبار مورد نیاز برای حفاظت کامل «مادر کاروانسراهای ایران» می‌گوید: اعتبارات کنونی ناچیز است، با سالی 50 – 100 میلیون تومان مرمت سالانه برای این بنا نمی‌توان کاری انجام داد. این در حالیست که برآورد هزینه مرمتی برای این بنا دست‌کم 3 تا 4 میلیارد تومان است. اما با مبالغ کنونی اصلا به جایی نمی‌رسیم.
او تنها راه نجات این بنا را واگذاری آن به بخش خصوصی می‌داند، با این وجود به نفیس بودن آن نیز تاکید دارد و ادامه می‌دهد: با تاکیداتی که نسبت به نفیس این بنا می‌شود، تاکید کردیم که اگر نفیس است باید مانند یک اثر نفیس با آن برخورد کرد و اعتباری در شان یک اثر نفیس به آن داد، اما متاسفانه اعتبارات سازمان در این چند سال اخیر بسیار کم شده است.
«دیرگچین» در اختیار کانون اتومیبل‌رانی
به گزارش ایسنا، دی ماه امسال ابوالقاسم ایرجی، مدیرعامل کانون جهانگردی و اتومبیلرانی ایران در مصاحبه‌ای قابل‌تامل، درباره این بنای تاریخی گفت: کاروانسرای دیرگچین که نیم ساعت از فرودگاه امام خمینی (ره) فاصله دارد، می‌تواند محل پذیرایی خوبی برای گردشگران خارجی باشد، اما از آنجا که بخش خصوصی در ایران برای مرمت و احیای آن پول ندارد، کانون جهانگردی و اتومبیلرانی ایران در تلاش برای جذب سرمایه‌گذار خارجی به منظور بهره‌برداری از این کاروانسرای تاریخی است.
موقعیت قرارگیری این کاروانسرا، استعدادهای نهفته‌ی زیادی در حوزه گردشگری دارد، که از ساده‌ترین آن‌ها می‌توان به سایت گردشگری، پمپ بنزین و خدمات بین‌راهی اشاره کرد، اما با این وجود نباید فراموش کرد که این بنا را نمی‌توان از فهرست نفایس خارج کرد.
هر چند در گذشته تلاش‌هایی برای واگذاری آن به بخش خصوصی انجام شده، اما در هر دوره این بحث مسکوت مانده و حالا حتی شنیده می‌شود ممکن است با «ترک تشریفات» اقدامی در این زمینه انجام شود. حال معلوم نیست با این اعتبارهای قطره‌چکانی، سرنوشت یادگارِ نفیس سلجوقیان به کجا می‌انجامد.
انتهای پیام
گزارش از خبرنگار ایسنا: سمیه ایمانیان
نظرات