اشاره:
آنچه كه در پي مي‌آيد سيزدهمين بخش از گزارش عملكرد اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در سال 1386 است كه در دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد اداره‌ي سلامت روان تنظيم شده است.
در اين بخش عملكرد اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در "برنامه تاسيس مركز حمايت رواني - اجتماعي از كودكان و والدين آزارديده در بندرعباس" ارائه مي‌شود؛ به اين ترتيب كه پس از بيان مساله، به چگونگي وضعيت موجود، اهداف كلي و اختصاصي، شرح برنامه، فعاليت‌هاي انجام شده، مشكلات موجود، فعاليت‌هاي بعدي و دستاوردهاي برنامه پرداخته خواهد شد.

سرويس مسائل راهبردي ايران به منظور تسهيل دسترسي خبرنگاران حوزه اجتماعي، و بهداشت و درمان به اسناد سياستي و برنامه‌هاي وزارت بهداشت و درمان با هدف فراهم آوردن زمينه تحليل و بررسي برنامه‌ها و سياست‌هاي حوزه بهداشت روان در عرصه‌اي عمومي، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند. قابل ذكر است پيش از اين نيز گزارشي از اهداف عملكردي اداره‌ي مذكور در سال 1387، در اين سرويس منتشر شده است.
سرويس مسائل راهبردي ايران (psy.isna88@yahoo.com) با تقدير از اين اقدام دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، در مسير انتشار اطلاعات و تعامل با دانشگاهيان و افكار عمومي، آمادگي خود را براي انعكاس پيشنهادات و انتقادات استادان، پژوهشگران، دانشجويان، فعالان بخش سلامت روان و مديران و سياست‌گذاران بخش به منظور بررسي اين گزارش اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت اين فرآيند در هر حوزه شود. 

*تأسيس مرکز حمايت رواني- اجتماعي از کودکان و والدين آزار ديده در بندرعباس*

مقدمه و بيان مسئله:
آزار كودكان مساله‌اي همه‌گير در نسل‌هاي متوالي جامعه‌ي بشري است. هر چند اين مشكل در اكثر فرهنگ‌ها وجود دارد در بسياري از موارد شناسايي نمي‌شود. كودك آزاري چه عمدي و چه غيرعمدي مشكل مهم و عمده‌اي در همه دنياست. اين پديده در سال 1996 در حدود 16 درصد از بار كلي بيماري‌ها را به خود اختصاص داده است. تخمين‌هاي جديد WHO نشان مي‌دهد كه ساليانه 40 ميليون كودك 14-0 ساله در تمام دنيا از كودك آزاري رنج مي‌برند و نياز به توجه و مراقبت بهداشتي و اجتماعي دارند. بالا رفتن آگاهي و دانش در مورد رشد طبيعي كودك و همچنين اثرات منفي كودك آزاري بر شخص، خانواده، و اجتماع توجه بيشتري را به اين مساله جلب كرده است. اين تظاهرات و نشانه‌هاي رفتاري، جسمي، و هيجاني در كودكان بر اساس دوره رشدي آنان و شدت كودك آزاري متفاوت است.
بررسي تركيب سني جمعيت در ايران نشان دهنده بافت جوان است. اين واقعيت سبب شده تا طي سال‌هاي اخير به گروه‌هاي سني كف هرم جمعيت خصوصاً افراد با سنين كمتر از 18 سال توجه بيشتري شود. اين گروه از متخصصان ضرورت برخورداري از رويكرد توسعه انساني در برنامه‌هاي اقتصادي، اجتماعي و سياسي و لزوم برنامه‌ريزي در زمينه مسايل كودك و نوجوانان را گوشزد مي‌كنند. شايد به دليل همين حساسيت عمومي طي سال‌هاي اخير پديده كودك آزاري به عنوان يك مشكل اجتماعي بيش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. در بررسي مطالعاتي كه به پديده كودك آزاري و متغيرهاي مرتبط با آن در ايران پرداخته‌اند، نكات مهمي به شرح زير گزارش مي‌شوند:
با اين كه ‌كودكان در هر سني ممكن است مورد آزار واقع شوند با افزايش سني اين احتمال كاهش مي‌يابد. بيشترين احتمال كودك آزاري جسمي11-5 سالگي، كودك آزاري عاطفي و غفلت اوايل نوجواني و بلوغ و كلاً ميانگين سني بروز آن 8 سالگي است.
عملكرد تحصيلي ضعيف و سابقه مردودي در كودكان آزارديده بيشتر ديده مي‌شود.
احتمال كودك‌آزاري در فرزندان اول به دليل بي‌تجربه بودن والدين بيشتر است. فرزندان آخر بيشتر توسط خواهرها و برادرهاي بزرگ‌تر خود مورد آزار قرار مي‌گيرند.
بيشترين موارد آزار توسط افراد خانواده صورت مي‌گيرد. 
شايع‌ترين الگوي كودك آزاري جسمي سيلي زدن، و كودك آزاري عاطفي بيشتر به شكل عدم محبت كافي به كودك است. بي‌توجهي نسبت به امور تحصيل كودكان از الگوهاي شايع غفلت است. آزار جنسي به دليل محدوديت‌هاي فرهنگي و مذهبي كمتر از حد واقعي برآورد مي‌شود.
برخي اختلالات هيجاني رفتاري در كودكان از عوامل زمينه‌ساز كودك آزاري محسوب مي‌شوند.
نگرش مثبت به نفع اعمال خشونت و تنبيه بدني و بي‌ثمر دانستن نصيحت، احتمال كودك آزاري را در مورد كودك و در خود كودك نسبت به فرزندانش در آينده افزايش مي‌دهد.

وضعيت موجود:
به دنبال انجام ارزيابي‌هاي انجام شده، برنامه‌هاي پيشگيري و مديريت كودك‌آزاري از سال 1382 در اداره سلامت روان آغاز شد. بسياري از اين برنامه‌ها، از فعاليت‌هاي مشترک اداره سلامت روان و صندوق کودکان سازمان ملل متحد محسوب مي‌شوند. با توجه به نياز به تشکيل مراکزي براي حمايت از کودکان آزارديده در سطح کشور، مقرر شد اولين پروژه به صورت پايلوت در يکي از استان‌هاي محروم کشور راه‌اندازي شود. پس از بررسي‌هاي اوليه، بيمارستان کودکان بندرعباس به عنوان اولين مرکز انتخاب شده و انجام طرح پس از تأييد پروپوزال ارائه شده توسط مجري طرح، با حمايت مالي يونيسف براي سال اول طرح، آغاز شد. شروع فعاليت مرکز بندرعباس از نيمه دوم سال 1385 بوده، و در پايان سال اول فعاليت، ادامه کار مرکز با حمايت‌هاي مالي و تکنيکي از سوي دفتر سلامت رواني- اجتماعي و اعتياد پيگيري شده است.

مجري برنامه و همكاران:
- دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد (اداره سلامت روان) با همکاري:
- صندوق کودکان سازمان ملل متحد
- دانشگاه علوم پزشکي و خدمات درماني هرمزگان

هدف كلي:
ارائه حمايت‌هاي رواني- اجتماعي به کودکان آزارديده و والدين آن‌ها

هدف اختصاصي:
- شناسايي کودکان آزارديده
- انجام مداخلات لازم براي حمايت از کودکان
- پيشگيري از وقوع مجدد كودك‌آزاري

شرح برنامه:
با توجه به اين‌که استان هرمزگان يکي از استان‌هاي محروم کشور مي‌باشد، پس از تدوين برنامه جهت اجراي برنامه، مقرر شد پايلوت برنامه در اين استان انجام شود. مقرر است پس از سال اول برنامه که توسط منابع مالي صندوق کودکان سازمان ملل متحد حمايت مي‌شود، اين برنامه به مدت دو سال توسط اداره سلامت روان مورد حمايت قرار گيرد و سپس در برنامه‌ها ادغام شود.

فعاليت‌هاي انجام شده:
- تأسيس مرکز حمايت‌هاي رواني- اجتماعي در بندرعباس
- آغاز برنامه‌هاي حمايتي در موارد كودك‌آزاري تشخيص داده شده در مورد کودکان مراجعه‌ كننده به بيمارستان کودکان بندرعباس
- انجام ارزيابي اوليه از فعاليت‌هاي سال اول مرکز و ارائه گزارش به اداره سلامت روان

دستاوردهاي برنامه تاکنون:
- برگزاري كارگاه‌هاي آموزشي با هدف افزايش سطح آگاهي و آموزش پزشکان، پرستاران، مددکاران بيمارستان کودکان بندرعباس در زمينه تشخيص موارد كودك‌آزاري و ارجاع کودکان آزارديده و والدين آن‌ها به مرکز حمايتي
- برقراري ارتباط و همکاري نزديک بين مرکز حمايتي و خط مشاوره تلفني سازمان بهزيستي در بندرعباس
- آموزش مشاورين خط مشاوره تلفني جهت تشخيص موارد كودك‌آزاري، ارجاع خانواده‌ها به مرکز، ارائه گزارش به مرکز جهت پيگيري وضعيت کودک (در صورت نياز)، و نيز ارائه مشاوره‌هاي اوليه در موارد لزوم
- افزايش سطح آگاهي و آموزش والدين در زمينه روش‌هاي صحيح فرزندپروري، و نيز آموزش در زمينه كودك‌آزاري، عواقب آن و روش‌هاي پيشگيري از طريق برگزاري كلاس‌هاي آموزشي
- تدوين کتاب و بروشور در زمينه كودك‌آزاري و روش‌هاي پيشگيري از اين پديده و ارائه آن به والديني که مورد آموزش قرار گرفته‌اند
- تدوين کتاب براي پزشکان عمومي جهت تشخيص موارد كودك‌آزاري و آموزش نحوه عملکرد در اين موارد
- ارائه خدمات و مداخلات تخصصي به کودکان آزارديده و خانواده‌هاي آن‌ها و پيگيري موارد در صورت لزوم پس از انجام خدمات اوليه
- مستندسازي در زمينه فعاليت‌هاي مرکز و نيز نتايج ارزيابي‌ها

فعاليت‌هاي بعدي:
- ادامه فعاليت‌هاي قبلي مرکز بندرعباس
- آموزش پرسنل بيمارستان فوق‌الذکر در زمينه تشخيص موارد كودك‌آزاري، ارجاع کودکان و خانواده‌هاي آن‌ها
- (درصورت موافقت مدير پروژه): آموزش تعدادي از متخصصيني که مقرر است مرکزي مشابه را در تهران (بيمارستان مفيد) راه‌اندازي كنند (توسط متخصصين مرکز بندرعباس)
- نهايي کردن کتاب آموزشي در زمينه كودك‌آزاري براي متخصصين بهداشت روان و انتشار کتاب
- ارائه نتايج در يک گردهمايي کشوري

دستاوردهاي سال 87:
برقراري فعاليت "home visit" به عنوان بخش ثابتي از خدمات جهت پيگيري وضعيت کودکان برخوردار شده از خدمات اوليه در مرکز
- گسترش دامنه فعاليت مرکز به يکي از بيمارستان‌هاي مجاور که داراي بخش‌هاي جراحي و ارتوپدي اطفال باشد

مشكلات موجود:
- محدوديت موارد كودك‌آزاري در مرکز بيمارستان کودکان به موارد غفلت و آزار عاطفي: تعداد موارد آزارهاي جسمي به دليل اين که بيمارستان فاقد بخش‌هاي ارتوپدي و جراحي است، بسيار محدود بوده است.
- برخي مشکلات اجرايي از قبيل عدم هماهنگي با معاونت بهداشتي تاکنون، و پرداخت بودجه از طريق معاونت آموزشي- پژوهشي که روشي غيرمعمول محسوب مي‌شود.

ادامه دارد...