اشاره:
آنچه كه در پي مي‌آيد دوازدهمين بخش از گزارش عملكرد اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در سال 1386 است كه در دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد اداره‌ي سلامت روان تنظيم شده است.
در اين بخش عملكرد اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در "برنامه پيشگيري از خشونت خانگي با استفاده از شبككه بهداشتي درماني كشور" ارائه مي‌شود؛ به اين ترتيب كه پس از بيان مساله، به چگونگي وضعيت موجود، اهداف كلي و اختصاصي، شرح برنامه، فعاليت‌هاي انجام شده در سال 86، مشكلات موجود، فعاليت‌هاي بعدي و دستاوردهاي برنامه پرداخته خواهد شد.

سرويس مسائل راهبردي ايران به منظور تسهيل دسترسي خبرنگاران حوزه اجتماعي، و بهداشت و درمان به اسناد سياستي و برنامه‌هاي وزارت بهداشت و درمان با هدف فراهم آوردن زمينه تحليل و بررسي برنامه‌ها و سياست‌هاي حوزه بهداشت روان در عرصه‌اي عمومي، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند. قابل ذكر است پيش از اين نيز گزارشي از اهداف عملكردي اداره‌ي مذكور در سال 1387، در اين سرويس منتشر شده است.
سرويس مسائل راهبردي ايران (psy.isna88@yahoo.com) با تقدير از اين اقدام دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، در مسير انتشار اطلاعات و تعامل با دانشگاهيان و افكار عمومي، آمادگي خود را براي انعكاس پيشنهادات و انتقادات استادان، پژوهشگران، دانشجويان، فعالان بخش سلامت روان و مديران و سياست‌گذاران بخش به منظور بررسي اين گزارش اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت اين فرآيند در هر حوزه شود. 

*پيشگيري از خشونت خانگي با استفاده از شبکه بهداشتي درماني کشور*

مقدمه و بيان مسأله:
خشونت خانگي اصطلاحي که در دو دهه اخير مطرح شده است، شامل خشونت نسبت به همسر، فرزندان و سالمندان مي‌باشد. همسر‌آزاري يکي از متداول‌ترين شكل خشونت خانگي محسوب شده و اغلب توسط شوهر نسبت به زن صورت مي‌گيرد و به سه دسته بدرفتاري جسماني، جنسي و عاطفي تقسيم مي‌شود.
بدرفتاري جسماني مواردي نظير کتک زدن و ايجاد هر گونه جراحت بدني را شامل مي‌شود. بدرفتاري جنسي مواردي نظير برقراري رابطه جنسي به روشي غيرمعمول و يا توام با اجبار را در برمي‌گيرد و بدرفتاري عاطفي مواردي مانند تحقير، برچسب زدن، مقايسه کردن و ممانعت از ادامه فعاليت‌هاي تحصيلي يا شغلي را شامل مي‌شود (واکر، 1999).
از آن‌جايي که نيمي از جمعيت هر جامعه را زنان تشکيل مي‌دهند، لذا اتخاذ برنامه‌هايي براي پيشگيري از خشونت نسبت به آنان يک ضرورت به شمار مي‌رود. چرا که همسر‌آزاري پيامدهاي جسماني و روانپزشکي زيادي را به همراه دارد که مي‌تواند بر روي سلامت خانواده در ابعاد کوچکتر و سلامت جامعه در ابعاد بزرگتر تاثيرگذار باشد (قهاري وبوالهري1385الف و1385 ب).
هدف از اين طرح، طراحي يك برنامه کشوري به منظور کاهش شيوع خشونت خانگي و عوارض آن در سطح جامعه پس از اجراي آزمايشي از طريق نظام بهداشتي است.

وضعيت موجود:
آمارها نشان مي‌دهند كه نرخ همسر آزاري (شامل همه شقوق جسمي، رواني و اقتصادي) در كشورمان قابل توجه و تعمق است.
در مطالعه‌اي که توسط مفيدي و همکاران (1375) در جنوب شهر تهران بر روي 491 زن متاهل انجام شد، نشان داد که 28درصد آنان قرباني خشونت خانگي هستند. مطالعه ديگري که بر روي جمعيت دانشجويي در ايران انجام شد، نشان داد که از 306 دانشجوي متاهل 55 درصد آنان بدرفتاري جسماني را توسط همسر تجربه مي‌کنند (قهاري و همکاران، 1384). مطالعه ديگري که توسط بختياري و اميدبخش (1382) در مرکز پزشکي قانوني شهرستان بابل انجام شد، نشان داد که از بين مراجعه کنندگان زني که از فروردين لغايت اسفند 1380 به آن مرکز مراجعه کرده بودند، 36درصد آنان قرباني خشونت همسر بودند.
مطالعات ديگري که در راستاي تعييين فراواني و شيوع همسر‌آزاري انجام شده است همگي بر شيوع بالاي اين معضل بهداشت رواني در کشورمان تاکيد دارند. چنان‌چه مطالعات انجام شده در ايران، شيوع اين پديده را در يک بررسي 28 درصد، در بررسي ديگر 36 درصد و در مطالعه ديگر 55 درصد تعيين کرده‌اند. (مفيدي و همکاران 1375؛ بختياري و اميدبخش، 1382؛ قهاري و همکاران، 1384).
مطالعه ديگري که بر روي 1582 زن متاهل در کل سطح شهر تهران انجام شد، نتايج نشان داد که 4085 درصد آنان بدرفتاري عاطفي، 4/30 درصد بدرفتاري جنسي و 5/31 درصد بدرفتاري جسماني را تجربه کرده بودند (قهاري وهمکاران، 1385).
مطالعه ديگري كه بر روي 450 نفر از قربانيان خشونت خانگي منطقه 6 شهر تهران انجام شد نتايج نشان داد، اكثريت قربانيان خشونت خانگي (1/57 درصد) بدرفتاري عاطفي آن هم در حد شديد را تجربه مي‎كنند و پس از بدرفتاري عاطفي، بدرفتاري جسماني و بدرفتاري جنسي به ترتيب بيشترين شدت را به خود اختصاص داده است. و در ارزيابي مشكلات روانپزشكي، ضريب كل علائم مرضي (GSI) در نمونه مورد مطالعه 4/1 ديده شده و ابعاد افسردگي، اضطراب و حساسيت بين فردي بيشتر از ساير ابعاد گزارش شده است (عاطف وحيد و همكاران، 1383).
طرح ملي بررسي خشونت خانگي در 28 مرکز استان كشور به عنوان پروژه مشترك مركز مشاركت زنان رياست جمهوري و دفتر امور اجتماعي وزارت كشور از اول دي ماه 1380 با هدف برآورد گستره خشونت خانگي در 28 مركز استان كشور و بررسي عوامل مؤثر بر آن به اجرا درآمد كه نتايج اين مطالعه نشان داد که شيوع خشونت در سطح ملي در کشور ما برابر با 3/66 مي‌باشد (قاضي طباطبايي و همکاران، 1383).

هدف اصلي:
طراحي برنامه مؤثر در کاهش ميزان فراواني و شدت همسر‌آزاري جسماني و تغيير نگرش و آگاهي كاركنان، قربانيان و جامعه در نظام بهداشتي.

اهداف اختصاصي:
1. افزايش آگاهي و تغيير نگرش کارکنان سطوح مختلف بهداشتي کشور در رابطه با همسر‌آزاري
2. افزايش آگاهي و تغيير نگرش قربانيان و مرتکبين خشونت در رابطه با همسرآزاري
3. افزايش آگاهي و تغيير نگرش عموم جامعه در رابطه با همسرآزاري
4. شناسايي و مقابله با برداشت‌هاي غلط و نگرش‌هاي دامن زننده به خشونت خانگي در جامعه
5. آموزش مهارت‌هاي مراقبتي کارکنان بهداشتي در زمينه مقابله‌اي و پيشگيري از همسرآزاري
6. ارتقاي مهارت‌هاي مقابله‌اي براي پيشگيري از همسر‌آزاري در قربانيان و مرتکبين خشونت خانگي
7. ارتقاي آگاهي کارکنان بهداشتي و قربانيان خشونت و خشونت کنندگان از رفتارهاي پرخطر برانگيزاننده خشونت
8. شناسايي، ثبت موارد، ارجاع، پيگيري قربانيان خشونت و خشونت‎کنندگان توسط نظام بهداشتي
9. تعيين ميزان بروز و شيوع همسرآزاري در نظام بهداشتي
10. اجراي برنامه‌هاي آموزشي به منظور ارتقاي آگاهي خشونت کنندگان در مورد پيامدهاي رفتاري خشونت
11. تهيه متون آموزشي مرتبط با پيشگيري از خشونت خانگي براي نظام بهداشتي
12. شناسايي خدمات و منابع در دسترس براي کارکنان سطوح مختلف بهداشتي
13. شناسايي و ارجاع قربانيان خشونت به خدمات و منابع در دسترس
14. پيگيري موارد

شرح برنامه:
پس از تدوين پيش نويس برنامه و تاييد نهايي اداره سلامت روان وزارت بهداشت و تدوين شرح وظايف، شاخص‌هاي ارزيابي، طراحي متد‌هاي پايش، فرم‌هاي ثبت اطلاعات و ابزارهاي غربالگري، طرح نهائي برنامه تهيه و نگارش متون آموزش براي سطوح مختلف بهداشتي شروع شد. گروه‌هاي هدف براي تدوين اين متون عبارتند از: کارکنان سطوح مختلف بهداشتي، قربانيان خشونت، افراد در معرض خطر، وعامه مردم.
محتواي کلي اين مطالب نيز شامل شناسايي علائم و نشانه‌هاي بدرفتاري، آشنايي با قوانين حقوقي موجود، آموزش مهارت‌هاي زندگي با تاکيد بر مهارت کنترل خشم، حل تعارض، خود آگاهي، حل مساله و قاطعيت و ساير مواد لازم مي‌باشد.
طراحي پژوهش مبتني بر جامعه و مراقبت‌هاي بهداشتي اوليه با هدف ايجاد الگوي ارائه خدمات نمونه، ارزشيابي و انتشار نتيجه آن است که برنامه آن طي پروپزال جداگانه‌اي ارائه خواهد شد.
در همين سال مقدمات پايلوت اجرايي در سه منطقه واقع در تهران و شهرستان (يک منطقه شهري واقع در تهران و يک منطقه روستايي واقع در هشتگرد و يک منطقه روستايي در شهرستان شادگان استان خوزستان) آغاز گرديد، كه اميد مي‌رود در سال آتي اين برنامه در مناطق مذكور به اجرا گذاشته شود.
در حال حاضر مقدمات اجراي آزمايشي "برنامه پيشگيري از خشونت خانگي در نظام شبكه" در حال انجام است كه مراحل اجرايي آن به قرار ذيل در سال 1386 انجام شده است:
1- تدوين طرح جامع اجرايي براي سطوح يک و دو شبکه بهداشتي درماني کشور
2- طراحي و تدوين خدمات تخصصي و غيرتخصصي براي سطح 3 و 4 شبکه بهداشتي درماني کشور با توجه به ارزيابي و نظرسنجي كارشناسان مرتبط در پانل تخصصي
3- تدوين كتب آموزشي براي سطوح مختلف شبکه و اجراي كارگاه‌هاي آموزشي براي سطوح مختلف بهداشتي
4- طراحي و اجرا و ارزيابي اعتبار و روايي ابزارهاي غربالگري شامل پرسشنامه‌هاي نگرش و آگاهي براي كليه پرسنل بهداشتي
5- تهيه فرم‌هاي ثبت موارد خشونت خانگي در مراكز بهداشتي و بيمارستان‌ها و اجراي آزمايشي آن به مدت 3 ماه در مناطق فيلد به منظور دسترسي به خط پايه
6- همكاري با دفتر امور زنان جهت چاره‌انديشي مشكلات و محدوديت‌هاي فرهنگي برنامه طي انجام كار خصوصاً مراحل غربالگري و از طريق تخصيص يك زير كميته فرهنگي و تشكيل نشست‌هاي متعدد

دستاوردها تا پايان سال 1386:
كليه ابزار كار شامل پرسشنامه‌هاي مختلف غربالگري و آگاهي و نگرش‌سنج، ثبت و ضبط شواهد تهيه، اجرا و اعتباريابي شده است.
متون آموزش در مرحله پيش‌نويس است كه پس از ارزيابي نهايي چاپ و تكثير خواهد شد.

مشکلات موجود:
مهم‌ترين مشكل موجود ملاحظات فرهنگي و اجتماعي و ساير حساسيت‌ها و چالش‌هاي احتمالي برنامه به دليل نو بودن مساله و طرح و اجراي آن در سيستم بهداشتي كشور مي‌باشد.
از طرفي ظرفيت‌هاي محدود اجرايي سيستم شبكه و همچنين پيچيدگي‌هاي اجراي كار مي‌تواند مشكلات پيش‌بيني نشده‌اي را طي اجراي برنامه ايجاد كند.
با اين حال مجريان برنامه با تشكيل زير كميته‌هاي متعدد سعي كرده‌اند اين چالش‌هاي احتمالي را پيشاپيش كنترل كنند.
يكي از اين مشكلات موانع فرهنگي در وارد شدن به حريم خانواده‌ها در انجام غربالگري مي‌باشد كه همانند ساير چالش‌هاي اين قبيل چاره‌جويي شده‌اند.

فعاليت‌هاي بعدي:
1. ارزيابي نهايي متون آموزشي سطوح مختلف، چاپ و تكثير آن‌ها
2. برگزاري كارگاه‌هاي آموزشي سطوح مختلف بهداشتي
3. اجراي آزمايشي برنامه در سال 1387

دستاوردهاي سال 1387:
در سال 1387 اين برنامه به صورت آزمايشي در دو منطقه شهري و يك منطقه روستايي اجرا خواهد شد.
پس از اجراي آزمايش و ارزشيابي نهايي در صورت مثبت بودن نتايج به صورت كشوري اجرا خواهد شد.

ادامه دارد...