اشاره:
آنچه كه در پي مي‌آيد دومين بخش از گزارش عملكرد اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در سال 1386 است كه در دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد اداره‌ي سلامت روان تنظيم شده است.
در اين بخش عملكرد اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در برنامه پيشگيري از خودكشي ارائه مي‌شود؛ به اين ترتيب كه پس از بيان مساله، به چگونگي وضعيت موجود، اهداف كلي و اختصاصي، شرح و اجزاي برنامه، فعاليت‌هاي انجام شده در سال 86 و دستاوردهاي برنامه پرداخته خواهد شد.

سرويس مسائل راهبردي ايران به منظور تسهيل دسترسي خبرنگاران حوزه اجتماعي، و بهداشت و درمان به اسناد سياستي و برنامه‌هاي وزارت بهداشت و درمان با هدف فراهم آوردن زمينه تحليل و بررسي برنامه‌ها و سياست‌هاي حوزه بهداشت روان در عرصه‌اي عمومي، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند. قابل ذكر است پيش از اين نيز گزارشي از اهداف عملكردي اداره‌ي مذكور در سال 1387، در اين سرويس منتشر شده است.
سرويس مسائل راهبردي ايران (psy.isna88@yahoo.com) با تقدير از اين اقدام دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، در مسير انتشار اطلاعات و تعامل با دانشگاهيان و افكار عمومي، آمادگي خود را براي انعكاس پيشنهادات و انتقادات استادان، پژوهشگران، دانشجويان، فعالان بخش سلامت روان و مديران و سياست‌گذاران بخش به منظور بررسي اين گزارش اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت اين فرآيند در هر حوزه شود. 
   

برنامه پيشگيري از خودكشي

مقدمه و بيان مسأله:
طبق گزارشات سازمان جهاني بهداشت، خودکشي در کشورهايي که اطلاعات آن‌ها در دسترس است در زمره‌ي 10 علت اصلي مرگ مي‌باشد و در برخي از اين کشورها در گروه سني 34-15 سال، خودکشي سومين علت مرگ را تشکيل مي‌دهد.
بر اساس آمارهاي منتشره از سوي اين سازمان، هر ساله بيش از 400,000 نفر در جهان خودکشي مي‌کنند. ولي به نظر مي‌رسد که اين تعداد شامل همه موارد نمي‌گردد و به دليل شرايط اجتماعي، فرهنگي و نگرش‌هاي مذهبي غالب در کشورها، درصد بالايي از موارد گزارش نمي‌شوند.
عوامل اصلي خودکشي؛ بيماري‌هاي رواني همچون افسردگي، سالخوردگي، بيماري جسمي شديد و تنهايي ذکر شده است. در اين گزارش، آماري از خودکشي کشورهاي اسلامي ارائه نشده است، ولي بر اساس بررسي‌هاي محدود گزارش شده، آمار خودکشي در اين کشورها در مقايسه با کشورهاي صنعتي فاصله زيادي دارد و در حد کمتري گزارش شده است. علت پايين‌تر بودن ميزان خودکشي در اين کشورها را مي‌توان به اين دليل دانست که در نزد اغلب اديان الهي، اين اقدام يک گناه کبيره به شمار مي‌رود.
در کشورهاي اروپايي به ازاي هر مورد خودکشي، 10 مورد اقدام به خودکشي اتفاق مي‌افتد. آمار ارائه شده فقط در مورد کساني است که جهت درمان به مراکز درماني مراجعه کرده و به ثبت رسيده‌اند. ليکن درصد بسيار بالايي از آن‌ها به دليل عدم مراجعه به مراکز درماني گزارش نمي‌گردند.
پژوهش‌هاي جهاني و بررسي‌هاي محدود داخلي بر اين نکته تأکيد دارند که پيشگيري از خودکشي امکان‌پذير مي‌باشد.

وضعيت موجود:
بر اساس آمار منتشر شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي به طور متوسط روزانه 13 مورد خودکشي در کشور با ميانگين سني 29 سال اتفاق مي‌افتد. طبق اين آمار نسبت خودکشي مردان به زنان5/2 به يک و گاه 5/4 به يک است. هر چند که آمار خودکشي در ايران نسبت به بسياري از کشورها در رده پايين‌تري قرار دارد، اما مقايسه اين آمار با آمار ثبت شده سال‌هاي گذشته در ايران رشد قابل توجهي را نشان مي‌دهد؛ به طوري که ميزان خودکشي از 3/1 درصد هزار نفر در سال 1363 به 6 درصد هزار نفر در سال جمعيت 1383 رسيده است. ميزان خودکشي طي سال‌هاي 1384، 1385، 1386 به ترتيب عبارتند از 8/5 ، 65/5 و 6/5 در صد هزار نفر جمعيت.
در بررسي انجام گرفته در سال 1380 در خصوص "سيماي مرگ و مير در هجده استان کشور"، که داده‌هاي آن از 195 شهرستان کشور گرفته شده، خودکشي در مردان با 6/7 درصد هزار نفر نهمين علت مرگ و مير و در زنان با 1/5 درصد هزار نفر دهمين علت مرگ ومير بوده است.
طبق آمار منتشر شده از سوي وزارت کشور، انگيزه خودکشي در مطالعات انجام گرفته به ترتيب مربوط به مسائل ناموسي، اختلافات خانوادگي، تحصيل و ازدواج، شکست و نااميدي، فقر و تنگدستي، بيماري‌هاي رواني، استرس‌ها و فشارهاي رواني، تنهايي، عشق و تمايلات شديد عاطفي و اعتياد به مواد مخدر، مواد توهم‌زا و الکل بوده که در اين ميان سهم خودکشي با انگيزه‌ي اختلافات خانوادگي با 41 درصد، بالاترين علت خودکشي ذکر شده و از لحاظ جنسيتي، اقدام به خودکشي در مردان 8 برابر زنان بوده است. بيشترين دليل خودکشي در نوجوانان ايجاد فاصله و عدم وجود رابطه مناسب بين فرزندان و والدين ذکر شده، فاصله‌اي که باعث مي‌شود والدين درک صحيحي از وضعيت فرزندان خود نداشته باشند و گاهي با سخت‌گيري‌ها و اعمال محدوديت‌هاي نامتناسب، موجب پرخاشگري، فرار از خانه و خودکشي در آن‌ها مي‌گردند.

اهداف كلي:
1- فراهم آوردن خدمات بهداشت روان و قابل دستيابي براي افرادي كه قصد اقدام به خودكشي داشته و يا اقدام كرده‌اند.
2- كاهش موارد اقدام به خودكشي و كاهش مرگ و مير ناشي از آن.

اهداف اختصاصي:
1- افزايش آگاهي‌هاي لازم در گروه‌هاي هدف
2- شناسايي به هنگام افراد در معرض خطر
3- كاهش ضررهاي ناشي از اقدام موفق در خانواده‌ها
4- پايين آوردن نرخ بروز خودكشي در مناطقي كه ميزان بروز بالايي دارند.

شرح برنامه:
اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در سال 1378، در راستاي انجام وظايف محوله خويش اقدام به تدوين برنامه‌ي ادغام پيشگيري اوليه از خودكشي در نظام مراقبت‌هاي بهداشتي اوليه با تأكيد بر درمان افسردگي كرد، اين برنامه با اهداف كلي زير انجام شد:
1- فراهم آوردن خدمات بهداشت روان و قابل دستيابي براي بيماران افسرده و افرادي كه قصد اقدام به خودكشي داشته و يا اقدام نموده‌اند.
2- كاهش موارد اقدام به خودكشي و كاهش مرگ و مير ناشي از آن.
در راستاي استراتژي‌هاي اداري، گروه هماهنگي چند بخشي با حضور نمايندگان از ارگان‌هاي درگير در مسائل اجتماعي و فرهنگي هم‌چون استانداري و بهزيستي در وزارت بهداشت تشكيل و برنامه اجرايي نهايي شد.
متون آموزشي مناسب پيشگيري از خودكشي با تأكيد بر درمان افسردگي براي گروه‌هاي مختلف ارائه‌دهنده خدمات بهداشتي درماني شامل بهورز، رابط، كاردان، كارشناس، پزشك عمومي، كادر بخش اورژانس بيمارستان‌ها و پرستاران بخش‌هاي مرتبط تهيه و با برگزاري كارگاه‌هاي آموزشي ارائه خدمات توسط آن‌ها به افراد نيازمند فراهم شد.
اين برنامه از سال 1380 در چهار دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني ايران، كاشان، ايلام و كرمانشاه به مورد اجرا درآمد و با توجه به گزارشات طرح مبني بر موفقيت آميز بودن آن، از سال 1383 اين برنامه در 4 دانشگاه علوم پزشکي فارس، مازندران، چهار محال و بختياري و کرمان نيز گسترش يافته است که برنامه‌هاي آموزشي، اجرايي و خدماتي اين دانشگاه‌ها به مورد اجرا درآمده است.

اجزاي برنامه:
1- تداوم اجراي برنامه پيشگيري از خودكشي (شناسايي و درمان افسردگي) در 8 استان كشور و پايش آن
2- بازبيني متون شناسايي و درمان افسردگي براي پيشگيري از خودكشي براي استفاده از آن در برنامه پزشک خانواده
3- ورود برنامه پيشگيري از خودكشي در بسته خدمتي پزشک خانواده براي اجرا در تمام کشور
4- مطالعه اثربخشي برنامه ادغام پيشگيري از خودکشي در نظام مراقبت‌هاي بهداشتي اوليه لرستان
5- انجام بررسي مروري مداخلات موثر در پيشگيري از خودکشي قابل ادغام در PHC با همکاري انستيتو روانپزشکي تهران (اين طرح قرار است در ماه جاري، تاريخ تدوين گزارش، در يک پانل تخصصي به بحث گذاشته شود و راه‌کارهاي اجرائي براي برنامه‌ريزي آتي با استفاده از ساير روش‌هاي پيشگيري از خودکشي در بين جمعي از صاحب‌نظران نهائي شود).
6- تدوين برنامه جامع پيشگيري از خودکشي براي مناطق با شيوع بالا در کشور

فعاليت‌هاي انجام شده در سال 86:
1- تداوم اجراي برنامه‌ي پيشگيري از خودكشي در 8 استان كشور، پايش برنامه و دريافت آمار ماهانه موارد خودکشي
2- ادامه طرح بررسي تاثير ارتقاي توان شبکه بهداشتي در شناسايي اختلال افسردگي و درمان بيماران افسرده طبق پروتکل وزارت بهداشت و درمان در پيشگيري از اقدام به خودکشي و خودکشي در شهرستان خرم آباد لرستان:
- ادامه اجراي طرح بررسي اثربخشي برنامه پيشگيري از خودکشي با ابلاغ معاونت محترم سلامت در تاريخ 1/3/1385  در دانشگاه لرستان
- بازديد از فعاليت‌هاي اجرايي برنامه در دانشگاه علوم پزشکي لرستان (خرم آباد)، نشست با مسئولين مربوطه و ارائه پيشنهاداتي براي بهبود برنامه‌هاي پيشگيري از خودكشي در راستاي طرح "بررسي اثربخشي ادغام پيشگيري از خودکشي لرستان"
- مکاتبات با حوزه درمان جهت تامين اعتبار راه‌اندازي بخش بيماران نوروتيک در بيمارستان عشاير خرم آباد و رياست دانشگاه لرستان جهت احداث بخش و اورژانس روانپزشکي.
- راه‌اندازي کلينيک مشاوره بهداشت روان در خرم آباد و ارجاع اقدام‌کنندگان به خودکشي براي دريافت خدمات بهداشت روان به اين کلينيک.
- آموزش عمومي جامعه در مورد افسردگي و پيشگيري از خودکشي در خرم آباد
- چاپ پوستر و توزيع آن در مراکز بهداشتي خرم آباد
- چاپ جزوات آموزشي تدوين شده براي پزشکان عمومي، کاردانان، کارشناسان و نيز بهورزان
- انجام چهار نوبت بازآموزي به منظور تداوم آموزش و برگزاري امتحان کتبي در مورد مفاد طرح و متن آموزشي براي پزشکان عمومي، کاردانان و بهورزان
- راه‌اندازي خط مشاوره شهرستان به منظور حمايت از افراد در معرض خطر اقدام به خودکشي
3- تجزيه و تحليل اطلاعات مربوط به خودکشي دانشگاه‌هاي سراسر کشور:
- طراحي فرم جديد ثبت موارد خودکشي و نظرسنجي از کليه کارشناسان بهداشت روان و روانپزشکان مشاورعلمي برنامه در همايش سالانه اصفهان در خصوص شاخص‌هاي ثبت
- هماهنگي با معاونين درمان و معاونين بهداشتي کليه دانشگاه‌ها و ارسال فرم مربوط به دانشگاه‌ها به منظور هماهنگي آمار و اطلاعات ارسالي به اين حوزه
- ثبت و جمع‌آوري موارد اقدام و مرگ‌ومير ناشي از خودکشي به تفکيک شهرستان‌هاي تابعه هر دانشگاه از سال 1380 تا 1386 و از سال 87 به صورت الکترونيک در پورتال معاونت سلامت
- ورود اطلاعات و داده‌ها به نرم افزار Excel
- ثبت و جمع‌آوري موارد اقدام و مرگ و مير ناشي از خودکشي به تفکيک شهرستان‌هاي تابعه هر دانشگاه مطابق فرمت واحد اداره سلامت روان از سال 87 به صورت الکترونيک در پورتال معاونت سلامت (سه مورد اخير در دست اقدام است)
- برنامه‌ريزي به منظور ايجاد نظام ثبت هماهنگ (بيمارستان‌ها، پزشکي قانوني، نيروي انتظامي و ...) براي آمار خودکشي در سال 87
4- تدوين برنامه جامع پيشگيري از خودکشي:
- مرور مطالعات اپيدميولوژي خودكشي در ايران و كشورهاي جهان
- مرور مداخلات موفق پيشگيري از خودكشي در ايران و كشورهاي جهان
- مرور مطالعات هزينه-‌اثربخشي برنامه‌هاي مداخلاتي پيشگيرانه از خودكشي
- تهيه و تدوين پيش‌نويس برنامه جامع پيشگيري از خودکشي در PHC
- تهيه و تدوين متون آموزشي برنامه جامع پيشگيري از خودکشي در PHC ويژه پزشکان، کارشناسان، بهورزان، کاردانان، رابطين و معلمان
- تدوين دستورالعمل انعکاس اخبار مربوط به خودکشي در رسانه‌ها
- برنامه‌ريزي براي برگزاري كارگاه نظرسنجي در خصوص پيش‌نويس برنامه جامع و نهايي کردن آن
5- تدوين مراقبت‌هاي مربوط به پيشگيري از خودكشي در بسته خدمتي پزشك خانواده
6- ورود مراقبت‌هاي مربوط به پيشگيري از خودكشي در بسته خدمتي پزشك خانواده ادارات گروه‌هاي سني
7- برگزاري پانل اختصاصي خودکشي در گردهمايي سالانه کارشناسان مسوول بهداشت روان و روانپزشکان، مشاورين علمي برنامه به منظور ارائه گزارش عملکرد دانشگاه‌هاي پايلوت برنامه و جمع‌بندي نظرات و راهکارها براي ادامه اجراي برنامه

دستاوردهاي برنامه تاكنون:
1- تدوين پيش‌نويس برنامه‌ي جامع پيشگيري از خودکشي
2- اجراي طرح اثربخشي ادغام پيشگيري از خودکشي در لرستان
3- مرور مطالعات و مداخلات موفق پيشگيري از خودکشي در ايران و کشورهاي جهان
4- ورود مراقبت‌هاي مربوط به پيشگيري از خودكشي در بسته خدمتي پزشك خانواده
5- ثبت و جمع‌آوري موارد اقدام و مرگ و مير ناشي از خودکشي به تفکيک شهرستان‌هاي تابعه هر دانشگاه از سال 1380 تا 1386 مطابق فرمت واحد اداره سلامت روان و از سال 87 به صورت الکترونيک در پورتال معاونت سلامت (در دست اقدام است)
6- برنامه‌ريزي به منظور ايجاد نظام ثبت هماهنگ (بيمارستان‌ها، پزشکي قانوني، نيروي انتظامي و...) براي آمار خودکشي از سال 87

مشکلات موجود:
1- مشکلات هماهنگي بين بخشي در تدوين برنامه جامع پيشگيري از خودکشي با در نظر گرفتن تمامي ابعاد جسمي - رواني و اجتماعي موضوع
2- فقدان نظام منسجم و هماهنگ جمع‌آوري و ثبت اطلاعات مربوط به خودکشي در سطح کشور
3- تأخير در ابلاغ اعتبارات به دانشگاه‌ها

فعاليت‌هاي بعدي:
- ادامه طرح اثربخشي مداخلات پيشگيري از خودکشي با تاکيد بر درمان افسردگي در استان لرستان با نظارت مستمر، ارائه گزارش از فعاليت‌هاي اجرايي برنامه هر شش ماه، تداوم برنامه به مدت يک سال از شروع برنامه و نهايتاً ارائه گزارش نهايي ارزشيابي در پايان يک سال اجراي آن در استان لرستان.
- برگزاري کارگاه تدوين برنامه جامع پيشگيري از خودکشي قابل ادغام در برنامه بيمه روستايي و شبکه بهداشتي کشور، گزارش و ارائه برنامه نهايي تدوين شده در کارگاه توسط اساتيد متخصص موضوع
- هماهنگي با رؤساي دانشگاه‌ها، پزشکي قانوني، نيروي انتظامي و ساير مراکز جمع‌آوري و ثبت آمار خودکشي براي اجراي يک نظام هماهنگ ثبت و گزارش آمار خودکشي

دستاوردها در پايان سال 1387:
1- نهايي نمودن برنامه جامع پيشگيري از خودکشي قابل ادغام در برنامه بيمه روستايي و شبکه بهداشتي کشور (شروع آزمايشي برنامه فوق در دو دانشگاه)
2- تدوين پروتكل‌هاي پيشگيري و مراقبت خودکشي و چاپ و تکثير مواد آموزشي پيشگيري از خودکشي
3- ارزشيابي کمي و کيفي از برنامه پيشگيري از خودکشي با تاکيد بر درمان افسردگي (طرح لرستان)
4- دستيابي به نظام هماهنگ ثبت و جمع‌آوري کليه آمار مربوط به خودکشي

ادامه دارد...