اشاره:
مطالعه‌ي پيشينه‌ي سياست‌گذاري از اولين مراحل سياست‌پژوهي در هر حوزه محسوب مي‌شود. در اين زمينه، اسنادي چون: سند چشم انداز، سياست‌هاي كلان، برنامه‌هاي توسعه و اسناد توسعه‌ي بخشي از مهم ترين اسناد سياستي براي مطالعه‌ي اين دسته از پژوهشگران محسوب مي شود.
سياست‌پژوهان براي بررسي دقيق‌تر هر يك از موارد پيش‌گفته نيازمند بررسي اسناد و مطالعات پشتيبان آنها هستند، بررسي نقاط قوت و ضعف درون بخش و فرصت‌هاي و تهديدات محيط پيراموني (SWOT) از مهمترين بخش‌هاي اين نوع مطالعات در برنامه‌هاي توسعه است.
آن‌چه كه درپي مي‌آيد نخستين بخش «سند ملي توسعه بخش كشاورزي و منابع طبيعي در برنامه پنج‌ساله چهارم توسعه» است كه توسط  دبيرخانه ستاد برنامه چهارم وزارت جهاد كشاورزي درموسسه پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي تدوين شده است. در اولين بخش از اين سند به بيان وضعيت موجود بخش زراعت، امكانات و قابليت‌ها، محدوديت‌ها و تنگناها، اهداف كيفي و كمي و سياست‌هاي محوري اين بخش پرداخته مي شود.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران به دنبال بررسي سياست‌ها و فرآيند سياست‌گذاري در بخش كشاورزي و با توجه اهميت بالاي مطالعه‌ي پيشينه سياست‌گذاري، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند.
گفتني است پيش از اين مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات متعددي در بررسي پيشينه سياست‌گذاري در بخش كشاورزي، مفاهيم مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي و سياست‌هاي بخش در حوزه‌هاي اقتصادي و فني در سرويس مسائل راهبردي ايران منتشر شده است. خوانندگان گرامي، مي‌توانند گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات پيش گفته را در اخبار و مجلات الكترونيكي كه در بخش اخبار مرتبط اين خبر آمده است، ملاحظه كنند.

سرويس مسائل راهبردي ايران(rahbord.isna@gmail.com) آمادگي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در اين‌باره اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري در هر حوزه شود.

بررسي وضعيت بخش زراعت:

بررسي وضعيت توليد محصولات زراعي نشان مي‌دهد که رشد توليد انواع محصولات زراعي درجهت كاهش واردات و تامين بيشتر نيازهاي غذايي كشور طي دهه گذشته عمل نموده است و دستخوش تحولات مثبتي ناشي از استفاده از ظرفيت‌هاي بلااستفاده و نيز اجراي برنامه‌هاي افزايش توليد محصولات گرديده است.
توليد محصولات زراعي از 43 ميليون‌تن در سال 1373 به 5/62 ميليون‌تن در سال 1382 افزايش يافته كه بيانگر متوسط رشد ساليانه 2/4 درصد است. طبق برآوردهاي انجام يافته اين ميزان  به حدود  67 ميليون‌ تن در سال 1383 افزايش خواهد يافت.
طي سال‌هاي 82ـ1373 در مجموع 494887 هزارتن محصولات زراعي توليد شده است، كه درمقايسه با اهداف پيش‌بيني شده براي توليد اين گروه از محصولات (582500 هزارتن)، 85 درصد اهداف تحقق يافته است.
افزايش توليد گندم از 10870 هـزارتـن در سـال 1373 به 13406 هـزارتن در سال 1382 (5/2درصد متوسط رشد ساليانه)، توليد ذرت دانه‌اي از 650 هزارتن به 1654 هزارتن (9/10درصد)، ‌توليد نيشكر از 1857 هزارتن به 5196 هزارتن (1/12درصد) توليد سبزي و صيفي از 6345 هزارتن به 12371 هزارتن (7/7 درصد) از مصاديق رشد چشمگير توليد محصولات اساسي زراعي به شمار مي‌روند.
همچنين توليد محصولات چغندرقند و شلتوك از 5295 هزارتن و 2259 هزارتن در سال 1373 با رشد ساليانه 3/1 درصد و 9/2 درصد به ‌ترتيب به 5933 هزارتن و 2931 هزارتن بالغ گرديده است. پايين‌تر بودن رشد توليد چغندرقند نسبت به ساير محصولات مهم عمدتاً به واسطه فرسودگي كارخانجات قند و محدوديت در جذب محصول اوليه است. درارتباط با شلتوك عدم توسعه سطح كشت اين محصول به واسطه هزينه توليد بالا و مساله واردات ناهماهنگ از دلايل عمده‌ي  پايين‌تر بودن رشد توليد ساليانه نسبت به ساير محصولات مذكور است.
بررسي روند توليد محصولات زراعي اين دوره صرف نظراز سال‌هايي كه شرايط محيطي ازجمله خشكسالي باعث كاهش توليد گرديده حكايت از روند افزايشي مداوم در اين زمينه دارد. افزايش توليد برخي از محصولات اساسي نظير گندم در اين دوره ‌به گونه‌اي بوده است كه به مرز خودكفائي گندم رسيده است، و به صورت دستاورد مهم و بارز مي‌توان از آن ياد نمود.
توجه به رابطه مبادله محصولات داراي قيمت تضميني و نگاه ويژه به اين محصول از جمله دلايل مهم اين افزايش توليد است. علاوه بر آن توليد ذرت دانه‌اي با متوسط رشد ساليانه 9/10درصد و توليد نيشكر با متوسط رشد ساليانه 1/12درصد ازجمله دستاوردهاي قابل اشاره در اين زيربخش مي‌باشد. توليد سيب‌زميني و پياز با اجراي طرح استمرار سيب‌زميني و پياز طي اين دوره درحد خودكفائي انجام گرفته، به‌طوري كه ضمن حفظ پايداري توليد در برخي سال‌ها با مازاد توليد نيز مواجه بوده‌ايم. همچنين توجه به اين نكته نيز حائز اهميت است كه طي ساليان گذشته در فرآيند افزايش توليد محصولات زراعي ابعاد كيفي و ارتقاء سطح ايمني و سلامت محصولات زراعي مورد توجه لازم قرار نداشته كه اين موضوع به سهم خود داراي آثار نامطلوب در سلامت مصرف‌كنندگان داخلي و صادرات محصولات زراعي بوده است. لذا ضرورت دارد در برنامه چهارم توسعه به اين مهم توجه لازم معمول گردد.

امکانات و قابليت‌هاي بخش زراعت:

- وجود اقليم‌هاي متنوع و اراضي مستعد براي توليد انواع محصولات زراعي در مناطق مختلف کشور
- امکان افزايش عملکرد در واحد سطح براي محصولات زراعي
- وجود ژرم پلاسم و ارقام متنوع محصولات زراعي
- وجود شرايط و پتانسيل‌هاي بالقوه مناسب جهت توسعه کشت ارگانيک، گلخانه‌اي و کشت دوم در توليد محصولات زراعي
- وجود پتانسيل‌ها وظرفيت‌هاي بلااستفاده ازلحاظ منابع، عوامل و نيروي انساني متخصص به منظور افزايش توليدات زراعي
- امکان بهره‌گيري از تکنولوژي‌هاي نوين و افزايش بهره‌وري از عوامل توليد محصولات زراعي
- وجود بازارهاي مصرف داخلي و منطقه‌اي براي جذب و مصرف محصولات زراعي
- وجود دستاوردهاي تحقيقاتي و امکان توسعه تحقيقات در راستاي توسعه زيربخش
- وجود تجربيات با ارزش در بخش‌هاي اجرايي  و سابقه ديرينه آشنايي کشاورزان با مسائل توليد

 محدوديت‌ها و تنگناهاي اصلي بخش زراعت:

- پائين بودن عملکرد در واحد سطح محصولات زراعي
- فقدان سازو كارهاي هدايت برنامه جامع كشت سالانه كشور
- ضايعات بالاي محصولات زراعي در مراحل مختلف توليد
- عدم حضورموثر و کارآمد بخش خصوصي در ارائه خدمات و نهاده‌هاي توليد
- ناهماهنگي و پيوستگي سياست‌هاي حمايتي
- فقدان استانداردهاي كيفي و ضوابط و معيارهاي فني
- پائين بودن دانش فني و مهارت كشاورزان
- كمبود منابع سرمايه و سرمايه‌گذاري در زيربخش زراعت
- عدم کفايت فعاليت‌هاي تحقيقاتي، آموزشي و ترويجي در زيربخش زراعت
- کوچک بودن و پراکندگي واحدهاي بهره‌برداري زراعي
- ناکافي بودن عمليات زيربنائي در اراضي زراعي
- محدوديت و کمبود منابع آب براي آبياري و عدم استفاده بهينه از منابع آب موجود
- عدم توجه لازم به موازين ايمني و سلامت محصولات زراعي

 اهداف کيفي بلندمدت بخش زراعت در برنامه چهارم توسعه(اهداف آرماني):

- حفظ و افزايش‌ توليد پايدار محصولات‌ زراعي‌
- بهبود كيفي‌ محصولات‌ زراعي به منظور ارتقاء و بهبود امنيت و ايمني غذائي و رقابت در بازارهاي صادراتي
- افزايش بهره‌وري و استفاده‌ بهينه‌ از منابع و عوامل‌ توليد با تاكيد بر استفاده از يافته‌هاي علمي و افزايش راندمان مصرف آب به منظور صرفه‌ جويي‌ درمنابع ‌آب
- اقتصادي‌ نمودن‌ توليد از طريق‌ كاهش‌ هزينه‌هاي‌ توليد و افزايش‌ عملكرد در واحد سطح
- توسعه‌ مكانيزاسيون‌ به منظور استفاده مناسب از منابع توليد‌
- توسعه‌ كشت‌ ارقام‌ اصلاح‌ شده‌ درمحصولات‌ زراعي‌ مختلف‌ به منظور افزايش‌ كمي‎ و كيفي محصولات‌
- افزايش توليد محصولات اساسي درجهت تامين نيازهاي داخلي
- ارتقاء رقابت پذيري و تنوع بخشي محصولات زراعي در عرصه توليدات
- تقويت و ارتقاء مديريت توليد در شرايط خشکي و خشکسالي و کاهش مخاطرات ناشي از آن

 اهداف کيفي پنجساله برنامه چهارم توسعه(جهت‌گيري‌هاي اصلي):

- ارتقاء ضريب خودکفايي در توليد محصولات اساسي کشاورزي
- افزايش توليد علوفه در جهت تامين 29 گرم پروتئين حيواني سرانه
- اصلاح ساختارو ايجاد نظام مناسب و كارآ در امر تهيه و تدارك به موقع نهاده‌ها و خدمات توليد با رويكرد بخش خصوصي
- توسعه پوشش بيمه‌اي، هدفمند نمودن يارانه‌ها و تنظيم بازار محصولات زراعي
- استقرار نظام اطلاع‌ رساني مناسب توليد کنندگان و بهره‌برداران محصولات زراعي
- نظام مند نمودن زنجيره توليد و توزيع محصولات زراعي و تقويت و توسعه بورس كالائي آنها
- تقويت زيرساخت‌ها درجهت ايجاد امنيت، حمايت، حفظ و ثبات درآمدي مولدين زراعي
- امکان‌سنجي مناطق مستعد توليد و تهيه، تدوين و اجراي الگوي کشت بهينه براي مناطق مختلف کشور
- افزايش بهره‌وري ازعوامل و نهاده‌هاي توليد
- کاهش ضايعات و حفظ محصولات زراعي در مراحل مختلف توليد
- توسعه برنامه‌هاي پژوهشي و تحقيقات کاربردي، آموزشي و ترويجي متناسب با نياز زارعين

 اهداف کمي برنامه چهارم توسعه:

- افزايش توليد محصولات زراعي از 62506هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 2/4 درصد به 79829 هزارتن در سال 1388
- افزايش توليد گندم از 13406هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 9/2درصد به 15880 هزارتن در سال 1388
- افزايش توليد شلتوک از 2931 هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 6/2 درصد به 3427هزارتن در سال 1388
- افزايش توليد ذرت دانه اي از 1653 هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 8/9 درصد به 2904 هزارتن در سال 1388
- افزايش توليد پنبه از 351 هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 8/6 درصد به 522 هزارتن در سال 1388
- افزايش توليد چغندرقند از 5933 هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 8/2درصد به 7000 هزارتن در سال 1388
- افزايش توليد نيشکر از 5196 هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 5/11 درصد به 10014 هزارتن درسال 1388
- افزايش توليد علوفه(يونجه، سايرنباتات علوفه اي و جو) از 13342 هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 6/5 درصد به 18500 هزارتن در سال 1388
- افزايش توليد دانه‌هاي روغني از 393 هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 1/10 درصد به 700 هزارتن در سال 1388
- افزايش توليد حبوبات از 647 هزارتن (سال پايه) با متوسط رشد ساليانه 0/2درصد به 729 هزارتن در سال 1388
- افزايش عملکرد در واحد سطح از 5060 کيلوگرم در هکتار در سال 1383 به 6320 کيلوگرم در هکتار در سال 1388
- متوسط نرخ رشد ساليانه بهره‌وري در زيربخش زراعت 6/1 درصد

فعاليت‌هاي محوري :

الف) تهيه و اجراي‌ طرح‌هاي افزايش كمي و كيفي ‌محصولات اساسي زراعي شامل:
- طرح تامين منابع ‌روغن ‌نباتي كشور
- طرح افزايش توليد شكر (از محل چغندرقند و نيشكر)
- طرح افزايش عملكرد و توليد برنج در كشور
- طرح افزايش عملكرد و توليد گندم آبي و ديم كشور
- طرح افزايش توليد ذرت دانه‌اي كشور
- طرح افزايش توليد سيب‌زميني و پياز و سبزي و صيفي
- طرح تامين محصولات علوفه‌اي
- طرح ساماندهي توليد پنبه
- طرح افزايش توليد حبوبات
ب) تهيه و تدوين طرح ارتقاء بهره‌وري در زيربخش زراعت
ج) تهيه و تدوين طرح جامع الگوي كشت مناسب با توجه به پتانسيل‌هاي منطقه‌اي

 سياست‌هاي فضايي و منطقه‌اي:

- حمايت از توليد محصولات داراي مزيت منطقه‌اي
- حمايت از توليد محصولات داراي پتانسيل منطقه‌اي با اولويت محصولات اساسي


اقدامات:
اقدامات شامل كليه فعاليت‌هاي سخت افزاري و نرم‌افزاري (قوانين، مقررات، تغيير روش‌ها و سياست‌ها) مي‌باشد كه جهت تحقق اهداف برنامه لازم مي‌باشد.

1- طرح افزايش عملكرد و توليد گندم آبي و ديم در كشور:
- پروژه مديريت آبياري در توليد گندم
- پروژه توسعه مكانيزاسيون
- پروژه توليد و توزيع بذور اصلاح شده گندم
- پروژه تقويت بخش خصوصي، تشكل‌ها و تعاوني‌ها جهت بوجاري و ضد عفوني بذور خود مصرفي
- پروژه مبارزه با آفات و بيماري‌ها و علفهاي هرز مهم گندم
- پروژه تغذيه گندم آبي توسط كودهاي آلي و شيميايي و ريزمغذي‌ها به منظور حاصلخيزي خاك
- پروژه فعاليت‌هاي تحقيقاتي
- پروژه ترويج و آموزش

2- طرح افزايش عملكرد و توليد برنج در كشور:
- پروژه تجهيز و نوسازي و يكپارچه سازي اراضي
- پروژه توسعه مكانيزاسيون
- پروژه بهبود مديريت زراعي و ناظرين فني
- پروژه مبارزه تلفيقي با آفات برنج
- پروژه توسعه تحقيقات كاربردي برنج 
- پروژه نظارت و ارزشيابي و مديريت پيشرفت برنامه‌ها و آمار فعاليت‌هاي طرح‌هاي برنج
- پروژه آموزش، ترويج و تشكل‌هاي توليدي برنج 
- پروژه توليد بذور اصلاح شده برنج
- پروژه بررسي ضايعات برنج

3- طرح افزايش توليد ذرت دانه‌اي كشور:
- پروژه تهيه و تامين لاين‌هاي والدين ذرت هيبريد
- پروژه توليد بذر ذرت هيبريد
- پروژه معرفي ارقام هيبريد جديد ذرت دانه‌اي
- پروژه افزايش توليد و بهبود كيفيت ذرت دانه‌اي از طريق مصرف بهينه كود
- پروژه بهبود روش‌هاي كشت ذرت دانه‌اي
- پروژه مكانيزاسيون، توسعه و تجهيز واحدهاي ذرت خشك كني 
- پروژه مبارزه با آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز ذرت دانه‌اي
- پروژه بهبود مديريت آبياري در مزارع ذرت دانه‌اي
- پروژه آموزش، ترويج و تشكل‌هاي توليدي
- پروژه مديريت پيشرفت برنامه‌ها و آمار فعاليت‌ها
- پروژه توسعه و سطح زيركشت و توليد جو بدون پوشينه و تريتيكاله
- پروژه سياست‌هاي حمايتي و تشويقي

4- طرح افزايش توليد دانه‌هاي روغني:
- پروژه آموزش دانه‌هاي روغني
- پروژه ترويج و توسعه كشت دانه‌هاي روغني
- پروژه تحقيقات و انتقال تكنولوژي دانه‌هاي روغني 
- پروژه تامين و توليد بذور دانه‌هاي روغني
- پروژه توسعه كشت دوم كلزا بعد از شالي
- پروژه ناظرين فني مزارع
- پروژه مبارزه با بيماري‌هاي اسكلروتيناي كلزا 
- پروژه تامين تجهيزات توليد بذور
- پروژه ادوات و تجهيزات مورد نياز دانه‌هاي روغني 
- پروژه تامين تراكتورهاي سنگين و كمباين
- پروژه حمايت از تشكل‌هاي توليدي
- پروژه سياست‌هاي حمايتي و تشويقي دانه‌هاي روغني

5-طرح افزايش توليد شكر (از چغندرقند و نيشكر):

الف ) چغندرقند:
- پروژه بهبود زراعت چغندرقند
- پروژه مكانيزاسيون زراعت چغندرقند 
- پروژه برداشت نگهداري و كيفيت تكنولوژيكي چغندرقند
- پروژه توليد و فرآوري بذر
- پروژه مديريت اجرايي، نظارت و ارزشيابي طرح
- پروژه تحقيقات، مطالعات و برنامه‌ريزي 
- پروژه صنعت چغندري و صنايع جانبي آن

ب ) نيشكر:
- پروژه امور زيربنايي
- پروژه توسعه كشت نيشكر در خوزستان
- پروژه برداشت مكانيزه نيشكر
- پروژه افزايش ضريب استحصال شكر از نيشكر
- پروژه توليد واريته‌هاي جديد قلمه
- پروژه تحقيقات و فناوري
- پروژه آموزش و ترويج و نيروي انساني
- پروژه اثرات زيست ‌محيطي نيشكر
- پروژه صنعت نيشكر

6- طرح تامين محصولات علوفه‌اي در كشور:
- پروژه ارتقاء كيفيت بذور محصولات علوفه اي
- پروژه مطالعات و تحقيقات كاربردي
- پروژه بهبود عمليات زراعي و مديريت مزرعه
- پروژه ارتقاء مكانيزاسيون محصولات علوفه‌اي 
- پروژه آموزش، ترويج و تشكل‌هاي توليدي
- پروژه مديريت پيشرفت برنامه‌ها و آمار فعاليت‌هاي طرح

7- طرح افزايش توليد سيب‌زميني , پياز , سبزي و صيفي:
- پروژه توليد و توزيع بذور مادري
- پروژه افزايش توليد و بهبود كيفيت محصولات سيب‌زميني و پياز از طريق مصرف  كودهاي  آلي و ريزمغذي‌ها
- پروژه بهبود روش‌هاي كاشت
- پروژه ارتقاء مكانيزاسيون
- پروژه مبارزه با آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز
- پروژه آموزش، ترويج و تشكل‌هاي توليدي 
- پروژه كاشت، داشت و برداشت
- پروژه بررسي و بهره‌برداري از ظرفيت‌هاي جديد
- پروژه نظارت و ارزشيابي و مديريت پيشرفت برنامه‌ها و آمار فعاليت‌ها
- پروژه توسعه تحقيقات كاربردي
- پروژه ساماندهي توليد و فرآوري بذور از طريق كمك به بخش خصوصي
- پروژه كنترل قرنطينه‌اي بذور سيب‌زميني وارداتي
- پروژه ناظرين فني مزارع
- پروژه توسعه و شناسايي عرصه‌هاي كشت ارگانيك
- پروژه ارتقاء مهارت و دانش فني بهره‌برداران
- پروژه بهبود روش‌هاي فني انبارداري و صنايع تبديلي
- پروژه استانداردسازي
- پروژه بهترين اقليم توليد محصولات سيب‌زميني و پياز و سبزي و صيفي

8- طرح ساماندهي توليد پنبه:
- پروژه تهيه و تامين لاين‌هاي والدين
- پروژه توليد و توزيع بذور اصلاح شده پنبه (طبقه گواهي شده)
- پروژه افزايش توليد و بهبود كيفيت پنبه
- پروژه ارتقاء مكانيزاسيون و خريد ادوات و ماشين آلات
- پروژه مبارزه با آفات و بيماري‌ها و علف‌هاي هرز پنبه و IPM
- پروژه مديريت آبياري پنبه (اجراي طرح‌هاي الگويي آبياري تحت فشار)
- پروژه آموزش، ترويج و تشكل‌هاي توليدي پنبه
- پروژه مديريت پيشرفت برنامه‌ها و آمار فعاليت‌هاي طرح‌هاي پنبه (با استفاده از GIS و RS)
- پروژه ارتقاء مهارت و دانش فني بهره‌برداران پنبه
- پروژه مطالعه مكان يابي و انتخاب بهترين اقليم توليد پنبه
- پروژه اجراي طرح‌هاي مشترك تحقيقي – ترويجي
- پروژه نظارت برعمليات تصفيه وش پنبه

9- طرح افزايش توليد حبوبات:
- پروژه توليد بذور اصلاح شده
- پروژه نظارت فني و بهبود مديريت مزرعه
- پروژه آموزش و ترويج 
- پروژه مكانيزاسيون
- پروژه بهبود تغذيه گياهي
- پروژه توسعه تحقيقات كاربردي 
 -پروژه مبارزه با آفات، بيماري‌ها و علفهاي هرز

ادامه دارد...