اشاره:
مطالعه‌ي پيشينه‌ي سياست‌گذاري از اولين مراحل سياست‌پژوهي در هر حوزه محسوب مي‌شود. در اين زمينه، اسنادي چون؛ سند چشم انداز، سياست‌هاي كلان، برنامه‌هاي توسعه و اسناد توسعه‌ي بخشي از مهم ترين اسناد سياستي براي مطالعه‌ي اين دسته از پژوهشگران محسوب مي شود.
سياست‌پژوهان براي بررسي دقيق‌تر هر يك از موارد پيش‌گفته نيازمند بررسي اسناد و مطالعات پشتيبان آنها هستند، بررسي نقاط قوت و ضعف درون بخش و فرصت‌هاي و تهديدات محيط پيراموني (SWOT) از مهمترين بخش‌هاي اين نوع مطالعات در برنامه‌هاي توسعه است.
آن‌چه كه درپي مي‌آيد دومين بخش «سند ملي توسعه بخش كشاورزي و منابع طبيعي در برنامه پنج‌ساله چهارم توسعه» است كه توسط  دبيرخانه ستاد برنامه چهارم وزارت جهاد كشاورزي درموسسه پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي تدوين شده است.
در دومين بخش از اين سند به بيان وضعيت موجود بخش باغباني، امكانات و قابليت‌ها، محدوديت‌ها و تنگناها، اهداف كيفي و كمي و سياست‌هاي محوري اين بخش پرداخته مي شود.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران به دنبال بررسي سياست‌ها و فرآيند سياست‌گذاري در بخش كشاورزي و با توجه اهميت بالاي مطالعه‌ي پيشينه سياست‌گذاري در اين زمينه، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند.
گفتني است پيش از اين مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات متعددي در بررسي پيشينه سياست‌گذاري در بخش كشاورزي، مفاهيم مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي و سياست‌هاي بخش در حوزه‌هاي اقتصادي و فني در سرويس مسائل راهبردي ايران منتشر شده است. خوانندگان گرامي، مي‌توانند گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات پيش گفته را در اخبار و مجلات الكترونيكي كه در بخش اخبار مرتبط اين خبر آمده است، ملاحظه كنند.

سرويس مسائل راهبردي ايران(rahbord.isna@gmail.com) آمادگي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در بررسي SWOT در بخش كشاورزي و تحليل سياست‌ها و فرآيند كلي سياست‌گذاري در اين بخش اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري در هر حوزه شود.

بررسي وضعيت بخش باغباني :

توانمندي‌ها و استعدادهاي موجود در زيربخش باغباني از جمله مزيت نسبي، صادرات و ارز‌آوري، اشتغال‌زايي، بازدهي اقتصادي بيشتر نسبت به مصرف يك مترمكعب آب، سازگاري با ملاحظات زيست ‌محيطي، توسعه پايدار و متوسط عملكرد بالا در واحد سطح از ويژگي‌هاي بارز اين زيربخش است.
بررسي‌ها در طول سال‌هاي برنامه دوم و سوم بيانگر آن است كه شاخص‌هاي زيربخش باغباني از رشد مثبتي برخوردار بوده است، به نحوي كه طي سال‌هاي 82ـ1373 توليد اين محصولات با نرخ رشد متوسط ساليانه 48/3 درصد از3/10295 هزارتن به 14009 هزارتن و سطح كل باغات كشور با نرخ متوسط  ساليانه 3/4 درصد از 1622 هزار هكتار به 2365 هزار هكتار رسيده است که بيانگر موفقيت چشمگير اين زيربخش است.
ميزان تحقق اهداف توليدي اين زيربخش طي دوره 81 – 1373 حدود 22 درصد بيش از پيش‌بيني برنامه بوده است به نحوي كه مجموع توليد اين محصولات طي دوره مذكور كه مقرر بوده در حد 85533 ميليون‌تن باشد، در اجرا توليدي در حد 104199 ميليون‌تن حاصل گرديده است. همچنين برآوردها نشان مي‌دهد که توليد محصولات باغي درسال 1383 به 2/14ميليون‌تن خواهد رسيد.
عواملي چون جذابيت سرمايه‌گذاري و بهره‌وري بالا، تهيه و تامين به موقع نهال، ارائه نهال رايگان اعطاء تسهيلات و ايجاد انگيزه در باغداران، كشش‌پذير بودن بازار مصرف و رونق صادرات از جمله عوامل موثر در موفقيت چشمگيراين زيربخش است.
در زمينه صادرات محصولات كشاورزي كه يكي از مهم‌ترين اقلام صادرات غيرنفتي است، محصولات باغي سهم عمده‌اي را به خود اختصاص مي‌دهد. صادرات محصولات باغي از نظر وزني 3/67 درصد و از نظر ارزشي 3/77 درصد از كل صادرات محصولات كشاورزي را در سال 1382 شامل بوده است. بررسي روند صادرات محصولات باغي نشان مي‌دهد كه ميزان و ارزش صادرات اين محصولات از 690 هزارتن با ارزش 675 ميليون‌دلار در سال 1373 به 654 هزارتن با ارزش 1092 ميليون‌دلار در سال 1382 (بدون احتساب صنايع غذائي) رسيده است كه از نظر ارزشي رشد ساليانه‌اي معادل 8/5 درصد داشته است.
ازجمله مهم‌ترين دستاوردهاي زيربخش باغباني مي‌توان به كسب درآمد براي توليدكنندگان، حفظ و توسعه منابع آب و خاك، بهره‌برداري بهينه از منابع تامين ميوه موردنياز كشور، كمك به تامين سلامت تغذيه‌اي، توسعه صادرات محصولات غيرنفتي، تامين ارز و ايجاد اشتغال مولد با هزينه كمتر نسبت به اشتغال ايجاد شده در ساير فعاليت‌ها اشاره نمود كه از طريق طرح‌هاي بارزي چون بهبود كيفيت محصولات خشكبار صادراتي، اصلاح و توسعه باغات، اصلاح ساختار توليد، صادرات و طرح طوبي ايجاد شده است. به‌طوري كه تا سال 1382، 101 هزار هكتار از اراضي در قالب طرح طوبي،‌87500 هكتار درقالب طرح زيتون و 4520 هكتار در قالب كشت محصولات گلخانه‌اي توسعه يافته است.
در خاتمه يادآور مي‌گردد كه موضوع ايمني و سلامت محصولات باغي از موارد بسيار مهم و قابل توجه از نظر سلامت مصرف‌كنندگان داخلي و بازارهاي صادراتي است كه ضرورت توجه به اين امر را اجتناب ناپذير مي‌نمايد.

 امکانات و قابليت‌هاي بخش باغباني: 

- مزيت نسبي در صادرات و ارزآوري
- وجود اقليم‌هاي متنوع و اراضي مستعد براي توليد انواع محصولات باغي در مناطق مختلف كشور
- وجود ظرفيت‌هاي قابل توجه براي توسعه زيربخش باغباني (اراضي شيبدار و ناهموار، سنگلاخ، لب‎شور و حاشيه کوير)
- وجود ژرم پلاسم و ارقام متنوع محصولات باغي
- استعداد مناسب و کم نظير زيربخش باغباني براي حفظ و ايجاد اشتغال مولد و جديد
- امكان حفاظت از منابع پايه از طريق توسعه كشت محصولات باغباني در جنگل‌ها و مراتع مخروبه
- امكان بهره‌گيري از گونه‌ها و ارقام جديد خارجي براي توليد در كشور براساس نياز بازارهاي هدف صادراتي
- امكان توليد محصولات ارگانيك در زيربخش باغباني
- امکان افزايش عملکرد در واحد سطح در اکثر محصولات باغي
- مزيت نسبي اغلب محصولات باغي از نظر توليد و ارزش اقتصادي به ازاي هر واحد آب مصرفي
- بهره مندي کشور از تکنيک‌هاي نوين تکثير و توليد نهال براي توليد انبوه ارقام تجاري کمياب و جديد باغباني
- امكان توسعه كشت و توليد محصولات جديد و پرارزش گياهان دارويي و زيستي
- امكان ارتقاء ارزش صادراتي (قيمت فروش) اكثر محصولات صادراتي باغباني از طريق ارتقاء كيفيت، بسته‌بندي، فرآوري و بازاريابي مناسب

 محدوديت‌ها و تنگناهاي اصلي بخش كشاورزي:

- پايين بودن عملكرد در واحد سطح محصولات باغي در مقايسه با ساير كشورها و استعدادهاي موجود
- بالا بودن ضايعات كمي و افت كيفي محصولات باغي در مراحل برداشت تا مصرف
- منطبق نبودن ظرفيت و ساختار صنايع تبديلي، نگهداري و بسته‌بندي كشور با الزامات توليد محصولات باغباني براي عرضه به بازارهاي جهاني
- ضعف و نابساماني در نظام بازرگاني محصولات باغي به‌ ويژه در صادرات و توسعه بازارهاي خارجي
- فقدان نظام علمي و فراگير مطالعات، توليد آمار و اطلاعات و اطلاع‌رساني در زمينه فعاليت‌هاي باغباني
- عدم كفايت فعاليت‌هاي تحقيقاتي، ترويجي و آموزشي در زيربخش باغباني
- كمبود منابع سرمايه و سرمايه‌گذاري در زيربخش باغباني
- ضعف وعدم استقرار نظام توليد نها ل استاندارد از ارقام تجاري
- منطبق نبودن ساختار و امکانات نظام استاندارد و کنترل کيفي و بهداشتي محصولات باغباني با الزامات و استانداردهاي عرضه محصول در بازارهاي مصرف داخلي و جهاني
- ناکافي بودن منابع آب تامين شده و اختصاص يافته براي توسعه کشت محصولات باغباني در مقايسه با عرصه موجود و تقاضاي جامعه
- منطبق نبودن ظرفيت و زيرساخت‌هاي حمل و نقل كشور با الزامات و استانداردهاي بازاررساني و عرضه محصولات باغباني به بازارهاي جهاني
- ضعف دانش و مهارت‌هاي فني بهره‌برداران از نظر كاربرد يافته‌هاي جديد براي توليد محصولات باغباني
- پايين بودن تنوع فرآوري و بسته‌بندي محصولات باغباني
- منطبق نبودن واريته و ارقام بسياري از باغات موجود با نياز و تقاضاي بازارهاي صادراتي
- کمبود نيروي ماهر و متخصص مرتبط با فعاليت‌هاي باغباني در عرصه‎هاي بهره‌برداري، تحقيق، مشاوره و اجرا
- نازل بودن سطح و ضريب مکانيزاسيون در فعاليت‌هاي باغباني
- نارسايي در تامين و عرضه بهنگام و کافي نهاده‌هاي باغباني

 اهداف کيفي بلندمدت (اهداف آرماني):

- بهبود كيفيت توليد و بسته‌بندي محصولات باغباني با تاكيد بر ارتقاء سطح سلامت و ايمني محصولات و توسعه صادرات
- اصلاح و توسعه باغات ميوه
- اصلاح ساختارتوليد و صادرات محصولات باغباني
- حفظ ، احياء و توسعه پايدار باغات به‌ويژه در اراضي شيبدار و در معرض فرسايش
- افزايش بهره‌وري از منابع و عوامل توليد و کاهش ضايعات
- مشارکت در خودکفايي محصولات اساسي كشور (روغن زيتون، قند خرما، مواد اوليه دارويي، پروتئين قارچ)

اهداف کيفي پنجساله (جهت‌گيري‌هاي اصلي):

- افزايش بهره‌وري از منابع و عوامل توليد
- بازسازي و اصلاح باغات سنتي، غيرتجاري و كم‌بازده
- استقرار نظام مديريت پس از برداشت محصولات باغي
- هدفمند نمودن فعاليت‌هاي صادرات و نوسازي سيستم بازرگاني اين محصولات براي يافتن بازارهاي مناسب و مطمئن صادراتي
- توسعه موزون زيرساخت‌ها نظير پايانه‌ها، ناوگان مجهز و مطمئن براي حمل و نقل هوايي زميني و دريايي
- استقرار نظام علمي توليد آمار و اطلاعات و اطلاع‌رساني
- توسعه هماهنگ فعاليت‌هاي تحقيقات، آموزش، ترويج، مكانيزاسيون، آب و خاك و حفظ نباتات مورد نياز زيربخش
- افزيش توليد، عرضه وتنوع محصولات باغباني قابل صدور وتوسعه صادرات اين محصولات
- بهره‌گيري از قابليت‌ها و ظرفيت‌هاي توليد باغباني براي افزايش ضريب امنيت غذايي و خودکفايي در محصولات اساسي کشور
- تقويت اقتصاد توليد و افزايش قدرت رقابت اقتصادي محصولات باغباني کشور در بازارهاي جهاني
- بهره‌گيري از ظرفيت هاي اشتغال‌زائي زيربخش باغباني

 اهداف کمي:

- حدود 510 هزار هکتار توسعه سطح کشت محصولات باغباني و افزايش سطح کشت اين محصولات با 3/3 درصد نرخ رشد متوسطه ساليانه به حدود 9/2ميليون هکتار
- اصلاح و نوسازي حدود 500 هزار هکتار باغات قديمي و غيرفني موجود
- افزايش ميزان توليد محصولات باغباني از 14009 هزارتن در سال پايه با متوسط نرخ رشد سالانه 5/5 درصد به 19302 هزارتن
- افزايش حجم محصولات قابل صدور باغباني به حدود 1072 هزارتن
- افزايش نرخ رشد ارزش افزوده زيربخش باغباني به بيش از 7 درصد
- افزايش توليد سيب و دانه دارها از 2764 هزارتن (سال پايه) با متوسط نرخ رشد ساليانه 3/4 درصد به 3553 هزارتن
- افزايش توليد پسته از 235 هزارتن (سال پايه) با متوسط نرخ رشد ساليانه 11 درصد به 440 هزارتن
- افزايش توليد مركبات از 3877 هزارتن (سال پايه) با متوسط نرخ رشد ساليانه 5/4 درصد به 5042 هزارتن
-افزايش توليد زيتون از 45 هزارتن (سال پايه) با متوسط نرخ رشد ساليانه 28 درصد به 199 هزارتن
- افزايش توليد خرما از 982 هزارتن (سال پايه) با متوسط نرخ رشد ساليانه 2/5 درصد به 1335 هزارتن
- افزايش توليد انگور از 2872 هزارتن (سال پايه) با متوسط نرخ رشد ساليانه 7/4 درصد به 3790 هزارتن
- ارتقاء بهره‌وري در زيربخش باغباني به ميزان 36/0درصد ساليانه

 فعاليت‌هاي محوري:

- طرح ساماندهي توليد نهال و تامين و تكثير ژرم پلاسم ارقام جديد و اصلاح شده باغباني
- طرح اصلاح، احياء و نوسازي باغات سنتي و غيرفني
- طرح تبديل اراضي شيب‌دار و كم‌بازده به باغات مثمر
- طرح توسعه كشت ارگانيك محصولات باغباني
- طرح توسعه كشت و فرآوري گياهان دارويي
- طرح بهينه‌سازي روش‌هاي داشت باغات، برداشت و پس از برداشت محصولات باغباني
- طرح مكانيزاسيون فعاليت‌هاي باغباني
- طرح ارتقاء استانداردهاي توليد، كيفيت عرضه و كاهش ضايعات محصولات باغباني
- طرح طوبي
- طرح توسعه و اصلاح باغات زيتون و انگور
- طرح توسعه و اصلاح باغات انار
- طرح اصلاح ساختار توليد و صادرات خرما و كشمش
- طرح به‏نژادي و به‏زراعي باغات چاي
- طرح تبديل اراضي زراعي شيب‌دار استان گلستان به باغات مثمر
- طرح مطالعات جامع باغباني
- طرح افزايش توليد و مصرف قارچ‌هاي خوراكي
- طرح توسعه و ساماندهي گلخانه‌ها و احداث مجتمع‌هاي گلخانه‌اي
- طرح مديريت باغات پسته

 سياست‌هاي فضائي و منطقه‌اي:

- تاكيد بر اصلاح و نوسازي باغات در مناطق مواجه با محدوديت منابع آب و خاك
- تاكيد براي بهره‌برداري از آب رودخانه‌هاي مرزي و مشترك براي توسعه باغات
- تاكيد بر انتخاب محصول، پايه ورقم مناسب شرايط اكولوژيك منطقه براي توسعه، اصلاح و نوسازي باغات

 اقدامات:
1- طرح توسعه و اصلاح باغات زيتون و انگور:
- پروژه توسعه كشت و افزايش توليد زيتون
- پروژه توسعه كشت تلفيقي فيلر انگور و زيتون

2- طرح ساختار توليد و صادرات خرما و كشمش:
- پروژه اصلاح و بازسازي نخلستانها
- پروژه اصلاح ساختار توليد و صادرات كشمش

3-طرح توسعه كشت و فراوري گياهان داروئي و گل محمدي:
- پروژه توسعه كشت و فراوري گياهان داروئي و گل محمدي
- پروژه توسعه، اصلاح و فراوري زعفران

4- طرح افزايش توليد و مصرف قارچ‌هاي خوراكي:
- پروژه افزايش توليد قارچ‌هاي خوراكي و جايگزيني آن براي تامين بخشي از پروتئين غذائي كشور

5- طرح به‏زراعي و به‏نژادي باغات چاي:
- پروژه جايگزيني بوته هاي كم‌بازده و جوان سازي و هرس

6- طرح مشاركت در تبديل اراضي زراعي شيبدار استان گلستان به باغات مثمر:
پروژه تبديل اراضي زراعي شيبدار - استان گلستان به باغات مثمر

7- طرح توسعه باغات در اراضي شيبدار , كم‌بازده و يكپارچه :
- پروژه تبديل اراضي زراعي شيبدار و كم‌بازده كشاورزي به باغات مثمر
- پروژه توسعه باغات يكپارچه (تبديل اراضي واقع در مجاورت رودخانه‌هاي مرزي و مشترك و سدها)

8- طرح طوبي:
- پروژه مشارکت در تبديل اراضي منابع طبيعي و مستثنيات به باغ
- پروژه مطالعات شناخت، استعداديابي و نيازسنجي توسعه باغباني

9- طرح مطالعات جامع باغباني:
- پروژه تدوين و اعمال نظام فني و اجرائي مناسب براي كليه عمليات طراحي، نظارت و اجراي فعاليت‌هاي مختلف باغباني
- پروژه پژوهش‌هاي کاربردي

10- طرح بهينه‌سازي روش‌هاي داشت باغات و برداشت و پس از برداشت محصولات باغباني:
- پروژه افزايش عملكرد و ارتقا كيفيت و كاهش خسارت قابل پيشگيري بواسطه مديريت علمي و فني باغات در مراحل داشت و برداشت
- پروژه كاهش تنشهاي خاكي و آبي در توليد محصولات باغباني
- پروژه كاهش آثار زيانبار عوامل زنده بر توليد محصولات باغباني
- پروژه مديريت پس از برداشت محصولات باغباني
- پروژه بسته‌بندي مطلوب و متناسب با بازار هدف در راستاي كاهش ضايعات
- پروژه توسعه ترمينال‌هاي ضبط و فراوري پسته

11- طرح مديريت باغات پسته:
- پروژه اجراي مديريت باغات پسته در باغات بارور كشور

12- طرح ساماندهي گلخانه‌ها و توسعه كشت محصولات گلخانه‌اي و گياهان زينتي:
- پروژه توسعه كشت و افزايش توليد محصولات گلخانه‌اي از طريق ساماندهي گلخانه‌هاي موجود، احداث مجتمع‌هاي گلخانه‌اي و توسعه گلخانه‌ها در مناطق مستعد

13- طرح ساماندهي توليد نهال و تامين و تكثير ژرم پلاسم ارقام جديد و اصلاح شده باغباني:
- پروژه گزينش ژنوتيپ‌هاي برتر داخلي و واردات ارقام تجاري و پايه‌هاي مناسب جديد براي توليد نهال مادري
- پروژه احداث تاسيسات مناسب براي نگهداري و تكثير نهال‌هاي مادري
- پروژه ساماندهي مراكز توليد نهال

14- طرح توسعه كشت ارگانيك محصولات باغباني:
- پروژه كشت ارگانيك محصولات باغباني قابل صدور

15- طرح توسعه و اصلاح باغات انار:
- پروژه توسعه و اصلاح باغات انار

16- طرح اصلاح و احيا و نوسازي باغات سنتي و غيرفني:
- پروژه شناسائي و اصلاح ساختار باغات درجه 2براي تبديل به باغات فني
- پروژه شناسائي و حذف باغات غيراقتصادي غيرقابل اصلاح و جايگزيني باغات فني و اقتصادي جديد به جاي آن

17- طرح مكانيزاسيون عمليات باغباني:
- پروژه طراحي، نمونه‌سازي و اشاعه ماشين آلات تخصصي لازم براي مكانيزاسيون عمليات باغباني، مراحل پروژه مختلف داشت، برداشت وپس از برداشت به منظور كاهش هزينه‌ها

18- طرح ارتقاء استانداردها و كيفيت عرضه محصولات صادراتي باغباني:
- پروژه تدوين و اعمال استانداردهاي جهاني در توليد محصولات باغباني صادراتي
(HACCP، كدكس و...)
- پروژه تثبيت و توسعه صادرات محصولات باغباني
- پروژه تامين و توسعه زيرساخت‌هاي صادرات محصولات باغباني

ادامه دارد...