اشاره:
مطالعه‌ي پيشينه‌ي سياست‌گذاري از اولين مراحل سياست‌پژوهي در هر حوزه محسوب مي‌شود. در اين زمينه، اسنادي چون: سند چشم انداز، سياست‌هاي كلان، برنامه‌هاي توسعه و اسناد توسعه‌ي بخشي از مهم‌ترين اسناد سياستي براي مطالعه‌ي اين دسته از پژوهشگران محسوب مي شود.
سياست‌پژوهان براي بررسي دقيق‌تر هريك از موارد پيش‌گفته نيازمند بررسي اسناد و مطالعات پشتيبان آنها هستند، بررسي نقاط قوت و ضعف درون بخش و فرصت‌هاي و تهديدات محيط پيراموني (SWOT) از مهمترين  بخش‌هاي اين نوع مطالعات در برنامه‌هاي توسعه است.
آن‌چه كه درپي مي‌آيد پنجمين بخش «سند ملي توسعه بخش كشاورزي و منابع طبيعي در برنامه‌ي پنج‌ساله چهارم توسعه» است كه توسط  دبيرخانه ستاد برنامه چهارم وزارت جهاد كشاورزي درموسسه‌ي پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي تدوين شده است. در پنجمين بخش از اين سند به بيان وضعيت موجود بخش منابع طبيعي - جنگل،  مرتع و آبخيزداري، امكانات و قابليت‌ها، محدوديت‌ها و تنگناها، اهداف كيفي و كمي و سياست‌هاي محوري اين بخش پرداخته مي شود.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران به دنبال بررسي سياست‌ها و فرآيند سياست‌گذاري در بخش كشاورزي و با توجه به اهميت بالاي مطالعه‌ي پيشينه سياست‌گذاري، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند.
گفتني‌ست پيش از اين مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات متعددي در بررسي پيشينه سياست‌گذاري در بخش كشاورزي، مفاهيم مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي و سياست‌هاي بخش در حوزه‌هاي اقتصادي و فني در سرويس مسائل راهبردي ايران منتشر شده است. خوانندگان گرامي، مي‌توانند گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات پيش گفته را در اخبار و مجلات الكترونيكي كه در بخش اخبار مرتبط اين خبر آمده است، ملاحظه كنند.
سرويس مسائل راهبردي ايران(rahbord.isna@gmail.com) آمادگي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در اين‌باره اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري درهر حوزه شود.

وضعيت بخش جنگل‌، مرتع وآبخيزداري:

از 164 ميليون هكتار عرصه كشور، 4/136ميليون هكتار (2/83درصد) آن را منابع طبيعي تجديدشونده تشكيل مي‌دهد كه از اين ميزان 4/12ميليون هكتار( 6/7درصد)جنگل، 90 ميليون هكتار (9/54درصد) مرتع و 34 ميليون هكتار (7/20درصد) بيابان مي‌باشد.
به منظور جلوگيري از روند روبه رشد تخريب و بهبود كمي و كيفي جنگل‌هاي شمال طي برنامه‌هاي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، سياست‌ها و شيوه‌هايي اتخاذ گرديد كه مهم‌ترين آن ساماندهي خروج دام از جنگل، تجميع خانوارهاي پراكنده جنگل‌نشين، اصلاح شيوه‌هاي جنگلداري، حفاظت فيزيكي و فني، جايگزيني سوخت مناسب به جاي هيزم و ذغال، اجراي برنامه‌هاي آموزشي و ترويجي، توسعه مشاركت مردم در اجراي طرح‌ها، بهره‌برداري بهينه از جنگل، توسعه و مراقبت از راه‌هاي دسترسي در جنگل، توسعه و احيا جنگل‌هاي تخريب شده و صيانت از جنگل‌هاي شمال كشور مي‌باشد.
با اجراي طرح‌هاي فوق در سه سال اول برنامه تاكنون از 2/854 هزار هكتار از اراضي تخريب شده جنگل‌هاي شمال كشور، حدود 4/24هزار هكتار احيا و بازسازي گرديده كه ميزان عمليات اجرايي نسبت به پيش‌بيني به عمل آمده در اهداف برنامه‌هاي توسعه حدود 1/77 درصد تحقق يافته است.
همچنين تاكنون 1060 هزار واحد دامي نيز از جنگل‌هاي شمال كشور خارج گرديده‌اند كه به‌ طورمتوسط 72 /56هزار واحد دامي هر سال از اين جنگل‌ها خارج شده‌اند. تاكنون براي 1050 هزار هكتار از حوزه‌هاي جنگلي شمال كشور طرح‌هاي مطالعاتي توجيهي و تفصيلي اجرايي تهيه گرديده است.
درخصوص جنگل‌هاي خارج از شمال نيز تاكنون درسطح يك و نيم ميليون هكتار طرح‌هاي مطالعاتي و اجرايي تهيه و به مرحله اجرا درآمده است. با توجه به قابليت‌ توليد 7/10ميليون‌تن عـلوفه خشك يا 9/5ميليون‌تن TDN قابل برداشت مراتع كشور، تامين غذاي حدود 37 ميليون واحد دامي در طول 7 ماه از سال ممكن مي‌باشد كه هم‌اكنون حدود 120 ميليون واحد دامي از مراتع كشور تغذيه مي‌نمايند كه حدوداً 5/2برابر بيشتر از حد مجاز آن مي‌باشد.
اقدامات پيش‌بيني شده در برنامه‌هاي توسعه كشور در بخش مرتع با هدف اصلي حفظ و احياء پوشش گياهي،  توسعه و بهره‌برداري اصولي از اين منبع مي‌باشد كه به همين منظور طرح مميزي مراتع، تهيه طرح‌هاي مرتع‌داري، تبديل ديم‌زارهاي كم‌بازده به مراتع دست كاشت، كشت علوفه، واگذاري طرح‌هاي مرتع‌داري به مرتع‌داران و تعاوني‌هاي مرتع‌داري و تعادل دام و مرتع از مهم‌ترين اقدامات اتخاذ شده در اين زمينه مي‌باشد.

ـ برنامه حفاظت آبخيز و آبخيزداري:
طي دوره 82-70 13حدود 08/12ميليون هكتار از سطح حوزه‌هاي آبخيز تحت پوشش عمليات اجرايي آبخيزداري قرار گرفته است. اين مقدار حدود 8/82درصد از اهداف پيش‌بيني شده در برنامه مي‌باشد. اتكا بيش از حد به اعتبارات محدود دولتي و عدم توجه لازم به مشاركت واقعي مردم، توجه بيش از حد به اقدامات مكانيكي به جاي اقدامات بيولوژيكي و بيومكانيكي، پراكندگي اقدامات و عدم تبعيت از الگوي جامع از اهم مشكلات و معضلات در اين زمينه مي‌باشد.

ـ تهيه طرح‌هاي اجرايي بيابان‌زدايي:
در مجموع 9/5ميليون هكتار از بيابان‌هاي كشور تحت پوشش عمليات اجرايي بيابان‌زدايي قرار گرفته است كه نسبت به اهداف پيش‌بيني شده 3/111درصد تحقق نشان داده است.

امكانات و قابليت‌ها

- تنوع اقليمي و وجود گونه‌هاي گياهي متنوع جنگلي و مرتعي
- وجود ذخيره‌گاه‌هاي جنگلي و مرتعي و ذخاير بيوسفر جهاني
- وجود پوشش گياهي جنگلي در نواحي 5 گانه رويشي (هيركاني، ايران، توراني، زاگرسي، ارسباران، خليج و عماني) به ميزان 12.4 ميليون هكتار
- وجود عرصه‌هاي مرتعي به وسعت 90 ميليون هكتار
- وجود جاذبه‌هاي گردشگري (طبيعت گردي) و كانون‌هاي تفرجگاهي در عرصه‌هاي منابع طبيعي
- وجود نيروي انساني متخصص، تشكل‌هاي مردمي، سازمان‌هاي غيردولتي، بخش‌هاي خصوصي و تعاوني‌ها در زمينه حفاظت، احيا، توسعه وبهره‌برداري ازجنگل‌ها و مراتع كشور
- بستر مناسب براي حفظ آب و خاك و ذخيره‌سازي و استحصال آب و تنظيم سيكل چرخش آب
- وجود مطالعات شناسايي ـ توجيهي ـ تفصيلي در بيش از يك چهارم سطح حوزه‌هاي آبخيز كشور
- دسترسي به فناوري‌هاي نوين، مراكز تحقيقاتي و دانشگاهي در زمينه تحقيقات كاربردي منابع طبيعي و آموزش عالي نيروهاي مورد نياز زيربخش منابع طبيعي
- وجود امكانات آموزشي و ترويجي در زيربخش منابع طبيعي
- وجود قوانين، مقررات، ضوابط و دستورالعمل‌هاي لازم در زمينه حفاظت، اصلاح، احيا، توسعه و بهره‌برداري از منابع طبيعي

محدوديت‌ها و تنگناهاي اصلي

- عدم وجود نظام‌هاي بهره‌برداري ‌مناسب ازمنابع طبيعي كشور (عدم تعادل بين دام موجود با ظرفيت مراتع، وجود دام و جنگل‌نشينان پراكنده و....)
- ناهماهنگي دستگاه‌هاي اجرايي در عرصه‌هاي منابع طبيعي و مشكلات و موانع در اجراي قوانين موجود
- ناكافي بودن اشاعه اخلاق و فرهنگ استفاده صحيح از منابع طبيعي
- تخريب و تغيير كاربري اراضي ملي و دولتي به دليل عدم وجود برنامه تفصيلي آمايش سرزمين
- افزايش كانون‌هاي بحراني بيابان‌زايي
- ناكافي بودن امكانات حفاظتي با توجه به گستردگي عرصه‌هاي منابع طبيعي
- حفظ و پايداري اکوسيستم‌هاي مختلف منابع طبيعي ازطريق حفظ ، توسعه وبهره‏برداري در حد تعادل اکولوژيک و ظرفيت قابل تحمل مراتع (ظرفيت، وضعيت و گرايش مراتع)
- تقويت عزم ملي و فرهنگ عمومي براي حفظ ، احيا و توسعه پايدار منابع طبيعي
- مديريت جامع بر عرصه‌هاي منابع طبيعي در قالب برنامه‌ريزي براي حوزه‌هاي آبخيز با تاكيد بر تدوين نظام‌هاي بهره‌برداري مناسب
- ملحوظ داشتن اصول آمايش سرزمين و توان طبيعي در تعيين كاربري عرصه‌هاي منابع طبيعي و ساماندهي كاربري‌هاي ناسازگار
- توسعه و حمايت از سرمايه‌گذاري در تحقق اهداف حفظ ، احيا، توسعه و بهره‌برداري منابع طبيعي كشور
- حفاظت خاك، كنترل فرسايش و رسوب
- ارتقا بهره‌وري در حفظ ، توسعه و احيا منابع طبيعي كشور

اهداف کيفي پنجساله (جهت‌گيري‌هاي اصلي)

- تعادل دام و مرتع، خروج و سامان دهي دام و دامداران خارج شده از جنگل‌ها و تجميع خانوارهاي پراکنده جنگل‌نشين
- تقويت و توسعه عمليات آبخيزداري
- مقابله با بيابان‌زايي و تخريب منابع طبيعي
- جنگل کاري و توسعه فضاي سبز و زراعت چوب
- پوشش کامل حفاظتي در جنگل‌هاي کشور
- پوشش کامل سوخت رساني به عشاير، جنگل‌نشينان و روستائيان
- ارتقاء دانش فني و استفاده از دانش بومي و مشارکت جوامع در تحقق اهداف زيربخش
- تعيين تکليف نهايي منابع ملي و تثبيت مالکيت دولت بر عرصه‌هاي ملي و دولتي
- افزايش سطوح مديريت جنگل‌ها و مراتع
- بهره‌برداري از جنگل صرفا براساس توان اكولوژيك و ضروريات حفظ جنگل
- ساماندهي و ارتقا وضعيت آمار و اطلاعات پايه از وضعيت منابع طبيعي كشور
- اصلاح، توسعه و تقويت ساختار تشكيلاتي و اصلاح و بهبود هرم نيروي انساني
- پيوند منافع حاصل از بهره‌برداري و اجراي طرح‌هاي عمراني منابع طبيعي با منافع و معيشت جوامع محلي و بهره‌برداران عرفي
- توسعه پوشش مديريت علمي و پايدار بر كليه عرصه‌هاي منابع طبيعي فاقد طرح‌هاي مديريت

اهداف کمي

- پوشش كامل حفاظتي در جنگل‌هاي كشور (شمال، زاگرس، ارسباران، ايران و توراني، خليج و عماني)
- خروج دام از جنگل و ساماندهي جنگل‌نشينان شمال به ميزان 70 درصد باقيمانده دام، جنگل‌نشينان در پايان سال 1383 (خروج 2400000 واحد دامي ـ ساماندهي 68000 خانوار جنگل‌نشين)
- كاهش 50 درصد دام مازاد از مراتع مناطق بحراني و لغو و اصلاح پروانه‌هاي چراي مربوطه (شامل استان‌هاي همدان، مركزي، فارس، خوزستان، اصفهان، كهكيلويه و بويراحمد هركدام به ميزان يك ميليون واحد دامي تا پايان برنامه چهارم جمعاً به ميزان 6 ميليون واحد دامي)
- اجراي عمليات آبخيزداري در 20 درصد سطح حوزه‌هاي سدهاي در دست اجرا، تمام شده (7 ميليون هکتار) و 10 درصد حوزه‌هاي ساير مناطق (5/6ميليون هکتار)
- توسعه فضاي سبز و جنگل‌هاي دست كاشت به ميزان حداقل 500 هزار هكتار (430 هزار هکتار جنگل کاري و غني سازي 70 هزار هکتار توسعه فضاي سبز)
- اجراي عمليات كنترل كانون‌هاي بحراني بيابان‌زا به ميزان حداقل 5/1ميليون هكتار
- اجراي عمليات پخش سيلاب در حوزه‌هاي شهري، روستايي و ساير اراضي كشاورزي و منابع طبيعي به ميزان يك و نيم ميليون هكتار
- پوشش كامل سوخت‌رساني به عشاير، جنگل‌نشينان و روستائيان
- گسترش مشاركت شوراهاي روستايي و بسيج محلي در حفاظت از جنگل‌ها و مراتع به ميزان 15 درصد از سطح عمليات اجرايي
- توسعه زراعت چوب به ميزان 100 هزار هکتار
- اتمام عمليات مميزي اراضي منابع ملي و دولتي از مستثنيات اشخاص (40ميليون هکتار اخذ سند - 30 ميليون هکتار نقشه برداري)

فعاليت‌هاي محوري

- طرح ساماندهي خروج دام از جنگل و جنگل‌نشينان
- طرح بهبود و اصلاح مراتع
- طرح مميزي اراضي و تفكيك منابع ملي و دولتي از مستثنيات اشخاص
- طرح جنگل كاري و توسعه فضاي سبز
- طرح آبخيزداري در مناطق بحراني فرسايش و رسوب
- طرح صيانت، حفاظت و توسعه جنگل‌هاي نواحي رويشي پنج گانه
- طرح مقابله با بيان زايي و كنترل كانون‌هاي بحران فرسايش بادي
- طرح سوخت‌رساني به عشاير، جنگل‌نشينان و روستائيان
- طرح تهيه نقشه پوشش گياهي و آمار پايه منابع طبيعي
- پيشگيري و مقابله با بحران ناشي از خشكسالي
- احداث، تكميل و مرمت راه‌هاي جنگلي
- احداث مراكز آموزش جنگل و مرتع و تكميل، مرمت و نگهداري آن (از فصل آموزش و پرورش)
- نظارت بر بهره‌برداري از جنگل‌هاي شمال (استاني)
- حفاظت آبخيز و آبخيزداري كنترل سيل گلستان
- پخش سيل و تغذيه آبخوانها در حوزه‌هاي شهري و روستايي كشاورزي و منابع طبيعي
- پخش سيل و تغذيه آبخوان در حوزه منابع طبيعي
- طرح مطالعات منابع طبيعي (از فصل تحقيقات)

سياست‌هاي فضايي و منطقه‌اي

- برنامه‌ريزي عمليات و انجام فعاليت‌ها در چارچوب حوزه‌هاي آبخيز
- شناسايي و اولويت بندي مناطق بحراني از نظر فرسايش آبي ـ بادي ـ تخريب سرزمين، بيابان‌زايي
- تعيين مناطق خاص از نظر تنوع زيستي و ملاحظات زيست‌محيطي (ذخيره‌گاه‌هاي جنگلي و مرتعي، پارك‌هاي جنگلي، و...)
- تدوين ضوابط و معيارهاي زيست‌محيطي براي اصلاح و ساماندهي واگذاري عرصه‌هاي منابع طبيعي (اراضي ملي و دولتي)
- خارج ساختن خانوارهاي پراكنده و روستاهاي زير 20 خانوار در جنگل‌هاي شمال كشور و ساماندهي آنان در حاشيه جنگل‌ها 

 اقدامات

1- طرح ساماندهي خروج دام از جنگل و جنگل‌نشينان:
- خروج دام جنگل‌هاي شمال
- ساماندهي جنگل‌نشينان پراكنده
شاخصها و مناطق مورد عمل درخصوص هدف خروج دام از جنگل‌هاي كشور در استان‌هاي گيلان , مازندران , گلستان و سمنان به شرح ذيل مي‌باشد:

2- طرح بهبود و اصلاح مراتع:
- حذف دام مازد از مراتع كشور از طريق كنترل پروانه چرا
- مرتع‌داري و مديريت تعادل دام و مرتع
- بهبود و اصلاح مرتع
- اصلاح و احيا مرتع

3- طرح مميزي اراضي و تفكيك منابع ملي و دولتي از مستثنيات اشخاص:
- مميزي اراضي كشور
- نقشه برداري

4- طرح جنگل‌كاري و توسعه فضاي سبز:
- جنگل كاري
- غني سازي
- توسعه فضاي سبز
- زراعت چوب

5- طرح آبخيزداري در مناطق بحراني فرسايش و رسوب:
- توسعه عمليات آبخيزداري در حوزه سدهاي موجود و انجام شده
- توسعه عمليات آبخيزداري در حوزه ساير مناطق

6- طرح صيانت، حفاظت و توسعه جنگل‌هاي نواحي رويشي پنج گانه:
- صيانت حفاظت و توسعه جنگل‌هاي ايران و توراني
- صيانت حفاظت و توسعه جنگل‌هاي خليج و عماني
- صيانت حفاظت و توسعه جنگل‌هاي ارسباراني
- صيانت حفاظت و توسعه جنگل‌هاي هيركاني
- صيانت حفاظت و توسعه جنگل‌هاي زاگرسي
- اجراي طرح‌هاي پرورشي جنگل

7- طرح مقابله با بيابان زايي و كنترل كانون‌هاي بحران فرسايش بادي:
- تهيه طرح بيابان زدايي
- مالچ پاشي
- ايجاد بادشكن
- مديريت جنگل‌هاي دست كاشت
- عمليات بيولوژيك

8- طرح سوخت‌رساني به عشاير، جنگل‌نشينان و روستائيان:
- مطالعه و بررسي تامين سوخت روستائيان
- اجراي عمليات سوخت‌رساني

9- طرح تهيه نقشه پوشش گياهي و آمار پايه منابع طبيعي:
- تهيه نقشه پوشش گياهي با مقياس 500000/1
- تهيه آمار پايه منابع طبيعي در سطح كشور با مقياس50000/1
- تهيه نقشه لايه ملي انفال

10- پيشگيري و مقابله با بحران ناشي از خشكسالي:
- ايجاد طرح‌هاي خشكسالي در مراتع
- انجام فعاليت‌هاي بيابان زدايي در مناطق بحراني
- اقدامات پيشگيرانه و حمايتي از مرتع‌داران
- عمليات آبخيزداري (مجري وزارت كشور)

11- احداث و تكميل و مرمت راههاي جنگلي:
- احداث جاده‌هاي جنگلي
- تكميل و مرمت طرح مطالعات منابع طبيعي (از فصل تحقيقات)
- مطالعات توجيهي تفصيلي و اجرايي جنگل
- مطالعات توجيهي تفصيلي و اجرايي مرتع
- مطالعات توجيهي تفصيلي و اجرايي آبخيزداري

12- احداث مراكز آموزش جنگل ومرتع و تكميل، مرمت و نگهداري آن (از فصل آموزش و پرورش):
- احداث و توسعه فضاي آموزشي
- تكميل ساختمان مراكز آموزشي
- تجهيز مراكز آموزشي
- نگهداري مراكز آموزشي

13- نظارت بر بهره‌برداري از جنگل‌هاي شمال (استاني):
- نظارت بر تهيه طرح
- نظارت بر تهيه چوب و بهره‌برداري و قطع درختان
- نظارت بر خروج چوب آلات از جنگل

14- حفاظت آبخيز و آبخيزداري كنترل سيل گلستان:
- فعاليت‌هاي آبخيزداري
- فعاليت‌هاي مرتع‌داري
- ايجاد پوشش گياهي و جنگل‌كاري

15- پخش سيل و تغذيه آبخوان‌ها در حوزه‌هاي شهري و روستايي كشاورزي و منابع طبيعي:
- پخش سيل و تغذيه آبخوان در حوزه‌هاي شهري
- پخش سيل و تغذيه آبخوان در حوزه‌هاي روستايي
- پخش سيل و تغذيه آبخوان در حوزه‌هاي كشاورزي
- پخش سيل و تغذيه آبخوان در حوزه‌هاي منابع طبيعي

ادامه دارد...