یلدای روزگار گذشته با امروز تفاوت زیادی کرده است، حالا از هفته‌ها قبل از آخرین روز پاییز، فضای مجازی و حقیقی پر می‌شود از تصاویر دیزاین یلدایی، خوراکی‌های لاکچری و لباس‌های سرخ و سبزی که تم شب یلداست و باید رعایت شود!

یلدای قدیم با همان دورهمی‌های ساده و باصفا و صمیمی‌اش، گرم‌ترین شب سال بود، اما حالا تجملات و تشریفات این آئین آن هم در شرایط اقتصادی کنونی چنان سایه سنگینی بر سر شب یلدا انداخته که سوز آن برای بسیاری از خانواده‌ها استخوان‌سوز شده است.

اگرچه بسیاری از خانواده‌های ایرانی در گرانی سرسام‌آور خوراکی‌هایی مثل آجیل و شیرینی و میوه، توان تهیه همه سوروسات شب یلدا را ندارند، اما نمایش پرزرق‌وبرق این تشریفات از میزهای چیده شده با آجیل، میوه‌های متنوع، شکلات، کیک و شیرینی‌هایی که به شکل انار و هندوانه طراحی و ساخته‌شده، تا لباس و لاک ناخن و آرایش شب یلدا، چنان در چشم‌های مخاطبان به‌ویژه در فضای مجازی رخ‌نمایی می‌کند که مفهوم اصلی این آئین کهن ایرانی را به فراموشی می‌سپارد.

یلدای این روزها دیگر رنگ و بوی یلدای گذشته را ندارد، و حالا اگرچه نسل قدیم از گرما و شور و حرارت یلدای گذشته می‌گویند، اما بسیاری از همان‌هایی که توان مالی متوسطی دارند هم خود را به جریان گذر یلدا از یک آئین سنتی به یک جشن لاکچری سپرده و تلاش می‌کنند از غافله پرشتاب این تحول غافل نمانند.

تغییر آئین‌های کهن همگام با تطورات و تغییرات فرهنگی جامعه

رضا اسماعیلی، پژوهشگر اجتماعی و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه آئین‌هایی که معمولاً در همه جوامع وجود دارد، با الگوهای عملی و رفتاری مشخصی برگزار می‌شود، اظهار کرد: آئین یلدا یکی از مهم‌ترین آئین‌های مورد احترام ایرانیان کهن است. یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد است که وارد فرهنگ ایرانی شده و معتقد بودند، یلدا روز تولد خورشید است. در فرهنگ میتراییسم نیز خورشید جایگاه مهمی داشته و به همین دلیل یلدا، یکی از مهم‌ترین آئین‌های ایرانیان باستان به شمار می‌رفت.

وی با بیان اینکه هر آئینی در طول زمان از الزاماتی برخوردار است که یکی از مهم‌ترین الزامات، کارهایی است که این آئین را با روزهای عادی متمایز می‌کند، گفت: بخشی از مراسم یلدا احترام به بزرگ‌سالان و کهن‌سالان در خانواده است که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارزش‌های یلدایی اهمیت دارد. گسترش دایره ارتباطات و اینکه افراد بتوانند فضایی برای دورهم بودن و باهم بودن پیدا کنند از مهم‌ترین هنجارهایی است که در یلدا مورد توجه بوده، یعنی همان چیزی که در فرهنگ اسلامی نیز با عنوان صله‌رحم به‌شدت مورد تأکید قرار گرفته است و موجب وفاق و انس و محبت اجتماعی می‌شود.

این استاد جامعه‌شناسی به برخی از مناسک و آئین‌های شب یلدا اشاره و تصریح کرد: این مراسم متناسب با تطورات و تغییرات در فرهنگ جامعه دستخوش تغییر می‌شود، اما آنچه از گذشته تاکنون مورد توجه قرار داشته، مراسمی مثل خواندن اشعار عرفانی، متون دینی، حافظ و شاهنامه‌خوانی، تفأل زدن، گپ و گفت‌ و نقل خاطرات توسط بزرگ‌سالان است. درواقع این آئین‌ها یک ابزار هستند و هدف توسعه ارزش‌ها و توجه به طبیعت و نقش طبیعت و خورشید در زندگی است تا مردم در طولانی‌ترین شب سال، به‌پاس نعماتی که در اختیار دارند یلدا را پاس بدارند.

وی در مورد برخی از تغییراتی که به‌مرور در آئین‌های شب یلدا اتفاق افتاده، گفت: اگر جای هدف و وسیله عوض شود، مراسم در اولویت اول و اهداف آن در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد، در این شرایط به‌جای اینکه آئین کارکرد خودش را داشته باشد از مسیر خارج می‌شود.

تجمل‌گرایی به دلیل تمایزطلبی اجتماعی و اقتصادی

اسماعیلی ادامه داد: اقشار برخوردار جامعه که در طبقات بالای اجتماعی و اقتصادی قرار دارند همیشه به نحوی از این آئین‌های سنتی یک انحصارگرایی نمادین دارند، به‌طوری‌که تلاش می‌کنند از برخی الگوها و هنجارهایی مثل هدیه دادن و پذیرایی که جزو این مناسک است، استفاده کرده و بتوانند موقعیت اجتماعی خود را به دیگران نشان دهند. به‌عبارت‌دیگر این تمایزطلبی اجتماعی و اقتصادی موجب شده که تجمل‌گرایی در آئین یلدا بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

وی با بیان اینکه از منظر جامعه‌شناسی یکی از دلایل اصلی گسترش تجمل‌گرایی، قدرت یافتن طبقات بالاتر اقتصادی و اجتماعی در جامعه است، تصریح کرد: این طبقه اجتماعی نه‌تنها آئین یلدا، بلکه از بسیاری از آئین‌های دیگر و حتی مراسم عزاداری و ترحیم را به نفع خود استفاده کرده تا بتوانند موقعیت اجتماعی خود را نشان دهند و ثابت کنند ما با دیگران تفاوت داریم. این پدیده وقتی به یک موضوع اجتماعی تبدیل می‌شود، تجمل‌گرایی و فخرفروشی را به‌عنوان یک‌رویه فرهنگی در جامعه مطرح می‌کند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان با بیان اینکه پدیده تجمل‌گرایی آئینی در همه نقاط کشور یکسان نیست، توضیح داد: در شهر اصفهان ویژگی آئین‌گرایی مردم بسیار بالا است، به‌طوری‌که در بقیه آئین‌ها از جشن‌ها و عزاداری‌ها گرفته تا سنت‌ها و آداب ‌و رسومی که برای ازدواج، تولد نوزاد، بازگشت از سفرهای زیارتی و ... عنصر تجمل‌گرایی تقریباً به یک عنصر فرهنگی مهم تبدیل شده، درحالی‌که در بسیاری از نقاط کشور، به‌ویژه در جوامع روستایی و عشایری میزان تجملات و تشریفات بسیار پایین است.

پساکرونا، فرصت دوباره‌ای برای خود ابزاری و نمایش تجمل

وی با بیان اینکه از نظر فرهنگی آنچه اهمیت دارد تغییر در عادت واره‌های اجتماعی و تبدیل یا جایگزینی عادت وارهای جدید با عادت واره‌های گذشته است، ادامه داد: در دوران همه‌گیری کرونا به‌واسطه رعایت پروتکل‌های بهداشتی و محدودیت ارتباطات اجتماعی، تا حدی این جنبه‌های فرهنگ خود ابرازی و نمایشی در جامعه کم‌رنگ شد، اما در دوره پس از کرونا، احتمالاً این پدیده‌ها در یک دوره کوتاهی به‌شدت افزایش خواهد یافت، چون جامعه‌ای که از فرصت خود ابرازی و فخرفروشی و بروز فرهنگی و اجتماعی کمتر برخوردار بوده، بار دیگر این فرصت را پیدا می‌کند که فرهنگ خود ابزاری و بُعد تجمل‌گرایی خود را بیشتر نمایش دهد.

این جامعه‌شناس تأکید کرد: در دوران پساکرونا اگر عادت واره‌های جدید جایگزین شود و توجه به اهداف آئین‌نامه‌ها مدنظر قرار گیرد، آئین‌های سنتی بار دیگر تبدیل به فرصتی برای باهم بودن، شاد بودن، استفاده از تجارب یکدیگر و تعالی فرهنگی و اجتماعی خواهد شد؛ درواقع بازگشت به ارزش‌هایی که آئین‌های ایرانی از جمله یلدا بر آن استوار شده است.

وی در خاتمه به هم‌زمان شدن شب یلدا با ایام فاطمیه اشاره و خاطرنشان کرد: مردم همیشه تناسب و تعادل را در آئین‌های مذهبی و ملی حفظ می‌کنند و به‌طور خودجوش همخوانی و سازگار کردن هنجارها و ارزش‌ها را براساس آموخته‌های فرهنگی و معنوی برقرار می‌کنند.

انتهای پیام