اشاره:
آنچه كه در پي مي‌آيد يازدهمين بخش از گزارش عملكرد اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در سال 1386 است كه در دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد اداره‌ي سلامت روان تنظيم شده است.
در اين بخش عملكرد اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در "تدوين برنامه آموزش مهارت‌هاي فرزندپروري به والدين" ارائه مي‌شود؛ به اين ترتيب كه پس از بيان مساله، به چگونگي وضعيت موجود، اهداف كلي و اختصاصي، شرح برنامه، فعاليت‌هاي انجام شده در سال 86، مشكلات موجود، فعاليت‌هاي بعدي و دستاوردهاي برنامه پرداخته خواهد شد.

سرويس مسائل راهبردي ايران به منظور تسهيل دسترسي خبرنگاران حوزه اجتماعي، و بهداشت و درمان به اسناد سياستي و برنامه‌هاي وزارت بهداشت و درمان با هدف فراهم آوردن زمينه تحليل و بررسي برنامه‌ها و سياست‌هاي حوزه بهداشت روان در عرصه‌اي عمومي، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند. قابل ذكر است پيش از اين نيز گزارشي از اهداف عملكردي اداره‌ي مذكور در سال 1387، در اين سرويس منتشر شده است.
سرويس مسائل راهبردي ايران (psy.isna88@yahoo.com) با تقدير از اين اقدام دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، در مسير انتشار اطلاعات و تعامل با دانشگاهيان و افكار عمومي، آمادگي خود را براي انعكاس پيشنهادات و انتقادات استادان، پژوهشگران، دانشجويان، فعالان بخش سلامت روان و مديران و سياست‌گذاران بخش به منظور بررسي اين گزارش اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت اين فرآيند در هر حوزه شود. 

*تدوين برنامه آموزش مهارت‌هاي فرزندپروري به والدين*

مقدمه و بيان مسئله:
شواهد قوي وجود دارد که نشان مي‌دهد روش تربيتي کودک و عوامل خطر مرتبط با خانواده در ايجاد "اختلال سلوک" در کودکان نقش دارد. عواملي نظير: فقدان رابطه مثبت و گرم با والدين؛ دلبستگي ناايمن؛ انضباط سخت، شديد، نامتناسب و بي ثبات؛ نظارت ناکافي؛ تعارض‌هاي خانوادگي و طلاق؛ اختلال‌هاي رواني والدين و به ويژه اختلال افسردگي در مادر همه در ايجاد اختلال‌هاي رفتاري و هيجاني در کودکان مؤثر است. عوامل فوق منجر به توسعه مشکلات عاطفي و رفتاري در کودکان از قبيل: اختلال سلوک، سوء مصرف مواد، رفتارهاي ضد اجتماعي و رفتارهاي بزهکارانه مي‌شود (Sanders 2004).
همچنين مطالعات متعددي (Gottlieb, 2004; Barlow, 2000; Patterson, 1982; Taylor & Biglan, 1998; ) نشان مي‌دهد که آموزش مهارت‌هاي فرزندپروري موجب افزايش تعامل مثبت والدين با کودکان؛ کاهش سوء رفتار با کودکان (كودك‌آزاري)؛ تغييرات مثبت در درک و رفتار والدين از والد بودنشان که خود منجر به بهبود رفتار کودکان مي‌شود؛ کاهش افسردگي و استرس مادران؛ افزايش رضايت والدين و کاهش تعارض والدين در مــــورد روش تربيتي کودکان مي‌شود.
اداره سلامت روان در سال 1378 به منظور بررسي وضعيت موجود رابطه والد - کودک اقدام به پژوهش در زمينه شيوع كودك‌آزاري و روش‌هاي مديريتي والدين در مقابل مشکلات رفتاري کودکان نمود نتايج اين پژوهش‌ نشان داد كه:
1- 12 درصد کودکان مورد مطالعه مورد آزار فيزيکي واقع شدند و شدت آسيب در آن‌ها به اين شرح بوده است: 8/12 درصد آسيب شديد، 2/87 درصد آسيب خفيف تا متوسط. پدران در 2/51 درصد و مادران در 1/34 درصد مسوول بودند (اداره سلامت روان وزارت بهداشت؛ 1379).
2- ميزان استفاده از تنبيه‌هاي فيزيکي توسط والدين بسيار بيشتر از شيوه‌هاي تنبيهي کم خطرتر و موثرتر نظير حبس کوتاه مدت و يا محروميت محدود از برنامه‌هاي لذت‌بخش کودک است. پسران بيش از دختران تنبيه فيزيکي مي‌شوند. مادران بيش از پدران تنبيه مي‌کنند (در بررسي منازل)، ولي در نمونه‌هاي بيمارستاني پدران بيشتر تنبيه مي‌کنند، بنابراين پدران تنبيه‌هاي شديد‌تري اعمال مي‌کنند.
نتايج اين پژوهش و همچنين ساير پژوهش‌هاي داخلي، همگي بر لزوم برنامه‌هاي مداخلاتي در زمينه تربيت فرزندان و روش‌هاي مناسب تنبيه و تشويق كودكان دلالت دارد. بدين منظور مطالعه موثري در جهت انتخاب الگوهاي مداخلاتي صورت گرفت كه نتيجه آن حاكي بر آن بود كه روش‌هاي مداخله رفـــتاري در خانـــــواده مبتني بر مدل يادگيري اجتماعي بيشترين حمايت تجربي را دارا مي‌باشد كه امکان اجرايي در جمعيت عمومي دارد و اثرات آن بر روي مشکلات رفتاري و هيجاني کودکان قابل سنجش است.
در ميان اين الگوهاي مداخلاتي "برنامه بين‌المللي تربيت سازنده" كه در ايران توسط مؤسسه مطالعات علوم شناختي مورد مطالعه قرار گرفته بود، به عنوان برنامه اجرايي انتخاب و در سال 1383 مقدمات اجرا و كارگاه‌هاي آموزشي آن در اداره سلامت روان انجام شد.

وضعيت موجود:
به منظور توسعه نيروي انساني متخصص و ظرفيت‌سازي در سراسر کشور، اداره سلامت روان با همکاري پژوهشکده مطالعات علوم شناختي اقدام به برگزاري چهار کارگاه آموزشي در سال 1383 براي آموزش 40 روانپزشک مشاور علمي برنامه‌هاي بهداشت روان و40 کارشناس مسئو ل بهداشت روان دانشگاه‌هاي سراسر کشور نمود. هدف از اجراي اين كارگاه اجراي مقدماتي برنامه مذكور و بررسي موانع و چالش‌هاي موجود بود.
در حال حاضر و از سال 1384 برنامه مهارت‌هاي فرزند پروري در 41 دانشگاه علوم پزشكي كشور و با نظارت اجرايي اداره سلامت روان انجام مي‌شود.
به عنوان مثال در سال 1386 تعداد 8000 مربي آموزشي در سراسر كشور آموزش مهارت‌هاي فرزند پروري دريافت كرده‌اند. اين كارگاه‌ها كه به صورت كارگاه‌هاي دو روزه است، توسط مركز بهداشت استان و با مديريت كارشناس بهداشت روان و نظارت روانپزشك مشاور علمي برنامه در محل مركز بهداشت استان‌ها برگزار مي‌شود. مربيان اين كارگاه‌ها قبلا دوره آموزش مهارت‌هاي فرند پروري را طي يك كارگاه آموزشي 3 روزه در محل ستاد وزارتخانه گذرانده‌اند.
همچنين در همين سال تعداد 105000 والدين كودكان، تحت پوشش برنامه مهارت‌هاي فرزندپروري قرار گرفته‌اند.
تعداد زيادي نيز از اقشار جامعه در كارگاه‌هاي يك‌روزه‌اي كه توسط مركز بهداشت استان‌ها و شهرستان‌ها برگزار شده است، شركت كرده‌اند.

هدف كلي:
آموزش مهارت‌هاي تربيت سازنده فرزندان به والدين در سطح کشور

اهداف اختصاصي:
- انگ‌زدايي از مشکلات رفتاري و هيجاني کودکان و عادي‌سازي مراجعه والدين براي دريافت مشاوره در اين زمينه با استفاده از اطلاع رساني و آگاه‌سازي عمومي (برنامه ملي)
- افزايش دانش و آگاهي والدين در زمينه تربيت سازنده فرزندان شامل:
1. آشنايي با مراحل رشد طبيعي کودکان
2. آشنايي با اصول تربيت سازنده فرزندان
3. آشنايي با مشکلات رفتاري کودکان
4. آشنايي با برخي اختلال‌هاي هيجاني و رفتاري خاص در کودکان
- افزايش مهارت والدين در زمينه تربيت سازنده فرزندان از جمله مهارت‌هاي:
1. تشويق و ايجاد فضاي مثبت در خانواده
2. ناديده گرفتن رفتارهاي نامطلوب
3. ارتقاي مهارت‌هاي ارتباطي
4. مهارت حل مسائل مشترک با همسالان
5. شيوه‌هاي صحيح دستور دادن
6. مديريت رفتارهاي نامطلوب
7. افزايش اعتماد به نفس
- افزايش آگاهي و دانش کارکنان مراکز مراقبت‌هاي اوليه در زمينه تربيت سازنده فرزندان شامل: پزشکان عمومي، کارشناسان و کاردانان بهداشت روان، بهورزان، رابطين بهداشتي و ساير مراقبين کودک
- افزايش مهارت کارکنان مراکز مراقبت‌هاي اوليه در زمينه آموزش تربيت سازنده فرزندان به والدين
- کاهش مشکلات هيجاني و رفتاري کودکان
- کاهش شيوع اختلال سلوک، رفتارهاي پرخطر و ساير مشکلات باليني
- کاهش كودك‌آزاري و روش‌هاي تربيتي خشن و نامتناسب

شرح برنامه:
در حال حاضر اين برنامه از طريق آموزش مربيان به مخاطبين اصلي كه والدين هستند، آموزش داده مي‌شود.
محتواي آموزش برنامه با هدف افزايش مهارت والدين در زمينه تربيت سازنده فرزندان شامل سرفصل‌هاي ذيل مي‌باشد:
تشويق و ايجاد فضاي مثبت در خانواده، ناديده گرفتن رفتارهاي نامطلوب، ارتقاي مهارت‌هاي ارتباطي، مهارت حل مسائل مشترک با همسالان، شيوه‌هاي صحيح دستور دادن، مديريت رفتارهاي نامطلوب، افزايش اعتماد به نفس

فعاليت‌هاي انجام شده:
1- آموزش مربيان:
مربيان آموزش شامل گروه‌هاي ذيل مي‌شوند:
- پزشکان عمومي
- کاردانان بهداشت روان
- کارشناسان و کاردانان بهداشت خانواده
- کارشناسان آموزش سلامت
- کارشناس سلامت مدارس
- کارشناس و کاردان مبارزه با بيماري‌ها
- بهورزها و رابطين بهداشتي
2- آموزش والدين در زمينه مهارت‌هاي فرزندپروري

دستاوردها تا پايان سال 1386:
در سال 1386 برنامه تربيت سازنده به شيوه آموزش پيش‌گفته و آموزش مربيان و والدين همچنان تداوم يافت.
در سال 1386 تعداد 8000 مربي آموزشي در سراسر كشور آموزش مهارت‌هاي فرزند پروري دريافت كرده‌اند.
همچنين در همين سال تعداد 105000 والدين كودكان تحت پوشش برنامه مهارت‌هاي فرزند پروري قرار گرفته‌اند.
تعداد زيادي نيز از اقشار جامعه در كارگاه‌هاي يك‌روزه‌اي كه توسط مركز بهداشت استان‌ها و شهرستان‌ها برگزار شده است، شركت كرده‌اند.

پيشرفت كار:
برقراري ارتباط با دانشگاه کويينزلند استراليا و انجام مکاتبات لازم در خصوص بستر‌سازي اجراي برنامه فرزندپروري (ضمن انجام مکاتبات لازم با مسوولين مربوطه در وزارت بهداشت)

مشكلات موجود:
مهم‌ترين چالش برنامه در حال حاضر فقدان يك بسته آموزشي منسجم در زمينه مهارت‌هاي فرزندپروري است.
بديهي است كه تهيه چنين بسته آموزشي از حساسيت‌ها و ويژگي‌هاي فرهنگي و اجتماعي خاصي برخوردار است كه نياز به توجه ويژه دارد.
همچنين نتايج اجرايي برنامه آموزشي سال 1384 و 1385 گواه بر اين است كه نياز و پتانسيل فعلي كشور اقتضا مي‌نمايد تا يك برنامه جامع و عملياتي فرزند پروري در كشور اجرا شود.

فعاليت‌هاي بعدي:
در راستاي اين هدف دفتر سلامت رواني اجتماعي طي مكاتبات و كنفرانس‌هاي زنده با دست اندركاران برنامه "تربيت سازنده" در دانشگاه كوئينزلند استراليا در صدد اجراي آزمايشي برنامه مذكور و تربيت تعداد100 مربي مهارت‌هاي فرزندپروري مي‌باشد كه مقدمات آن انجام شده است.
بديهي است در صورت مثبت بودن نتيجه ارزشيابي، اجراي كشوري آن طي چندين مرحله از فعاليت‌هاي اداره سلامت روان به شمار خواهد رفت.

دستاوردهاي سال 1387:
- اجراي آزمايشي برنامه تربيت سازنده در يك منطقه به صورت پايلوت و تربيت 100 مربي فرزندپروري
- اجراي برنامه فعلي مهارت‌هاي فرزند پروري در 41 دانشگاه كشور
- ارزيابي و ارتقاي برنامه فعلي

ادامه دارد...