اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد، ويرايش دومين بخش از مقاله‌ي « بودجه ريزي» است؛ از مجموعه‌ي متون آموزشي آشنايي با «مفاهيم علم اقتصاد» ، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان در بخش اقتصادي است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.
اين مقاله به توضيح درباره‌ي روش‌هاي بودجه ريزي مي‌پردازد.
افزايش كيفيت و شفافيت گفت و گوها و تبادل اطلاعات درباره‌ي سياست‌هاي اقتصادي، نيازمند برخورداري از اطلاعات و دانش اوليه در رشته اقتصاد و آشنايي با واژگان ومفاهيم آن است. مجموعه‌ي مقالات آشنايي با مفاهيم علم اقتصاد، اين اطلاعات را در اختيار خبرنگاران و دانشجويان سياست‌پژوه در حوزه‌هاي مختلف قرار مي‌دهند.
از آن‌جايي كه سياست‌گذاري در حوزه‌هاي مختلف اجرايي، وابستگي زيادي به سياست‌ها و نظريه‌هاي اقتصادي حاكم بر زمينه‌ي سياست‌گذاري دارد، سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم علم اقتصاد را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گزاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها در بخش‌هاي مختلف تخصصي مرتبط با دانش خود، مي‌داند.
سرويس مسائل راهبردي ايران rahbord.isna@gmail.com آمادگي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان و پژوهشگران محترم در اين باره اعلام مي‌كند.
روش‌هاي بودجه‌ريزي
1ـ بودجه ريزي متداول ( سنتي )
اين نوع بودجه‌ريزي صرفاً صورتي از دريافت‌ها و پرداخت‌هاي بخش دولتي است و بر جنبه حسابداري تاكيد دارد. نقش مجلس هم تنها حفظ و كنترل مخارج دولت در چهارچوب اعتبارات مصوب است. در اين سيستم ارقام و اطلاعات مندرج در سند بودجه نشان نمي‌دهند كه دولت چه اعمالي انجام مي‌دهد و در قبال پولي كه خرج مي‌كند چه نتايجي به دست مي‌آورد. از جمله مشكلات نظام بودجه‌ريزي سنتي مي‌توان به اين موارد اشاره كرد:
ـ تمركز بر داده‌ها به جاي فعاليت‌ها و نتايج
ـ جدايي نظام تهيه از نظام كنترل بودجه و بي توجهي به كارآيي هزينه‌ها در مرحله نظارت
ـ عدم يكپارچگي در ساختار بودجه
2ـ بودجه ريزي افزايشي
در اين روش فرض مي‌شود حجم عمليات دولت ثابت است ( بر اساس يك سال در گذشته به عنوان سال پايه) و افزايش يا كاهش هزينه‌هاي اين عمليات كه ممكن است حاصل تغييرات نرخ تورم و تعديل قيمت كالاها و خدمات باشد برآورد مي‌شود به اين قسمت " نگهداشت سطح عمليات " مي‌گويند.
اگر بخشي از عمليات توسعه يابد يا وظيفه جديدي به قوه مجريه محول گردد آثار مالي آن به تفكيك در بودجه منظور مي‌شود. از مزاياي اين روش مي‌توان به سرعت عمل در طبقه بندي مواد هزينه در قالب‌هاي مشخص تصميم‌گيري مانند نگهداشت سطح، توسعه عمليات يا كار جديد و از معايب آن به عدم دقت در ارائه برآورد بودجه‌اي اشاره كرد. در اين نوع بودجه‌ريزي هر سال مجدداً از اول اقدام به كار پيچيده بودجه نويسي نمي‌شود بلكه بودجه ريزان با پذيرش بودجه سال گذشته توجه‌شان را روي تغييرات افزايش متمركز مي‌كنند. در اين شيوه بودجه سال گذشته به عنوان پايه‌اي براي مصارف جاري فرض مي‌شود و افزايش سالانه‌اي براي آن در نظر گرفته مي‌شود.
3 ـ بودجه ريزي برنامه‌اي
اين روش بر مبناي «مواد هزينه» و «عوامل به كار گرفته شده» از يك سو و «نتايج» كار و فعاليت بخش دولتي به صورت «كالاها و خدمات نهايي» و به منظور نيل به اهداف اقتصادي و اجتماعي دولت تهيه مي‌شود. وظايف دولت از قالب‌هاي بزرگ همگن و هماهنگ به صورت قالب‌هاي كوچكتر در خصوص وظايف دستگاه‌هاي اجرايي تقسيم بندي مي‌شود و اختصاص اعتبارات به هر يك از دستگاه‌هاي اجرايي مستلزم اجراي برنامه كار است. بنابراين حجم اعتبارات به نحوي كه تشخيص داده مي‌شود توزيع مي‌گردد و عمليات واعتبارات هر دو قابل كنترل مي‌باشند.
4 ـ بودجه‌ريزي عملياتي
روش تنظيم بودجه عملياتي در حقيقت افزايش دقت برآوردها در روش بودجه‌ريزي برنامه‌اي است با اين حال تفاوت‌هاي عمده ميان بودجه عملياتي و بودجه برنامه‌اي از اين قرار است:
- بودجه برنامه‌اي در سطحي بالاتر از بودجه عملياتي قرار دارد، زيرا هر برنامه چند واحد عملياتي را در بر مي‌گيرد.
- بودجه برنامه‌اي هزينه‌ها را به صورت كلي و فقط در سطح برنامه مطرح مي‌كند و مورد استفاده مسوولان مانند مجلس، رياست جمهوري و ... قرار مي‌گيرد در حالي كه بودجه عملياتي هزينه‌ها را به جزئي‌ترين شكل ممكن گزارش مي‌كند و براي مديران عملياتي مي‌تواند سودمند باشد.
- از نظر بعد زماني بودجه برنامه‌اي پيش‌نگر است و با توجه به اهداف دولت روند آينده فعاليت‌هاي دستگاه را در نظر مي‌گيرد. اما بودجه عملياتي همواره ناظر بر ارتباط ميان مواد هزينه و محصول نهايي و فعاليت‌ها و طرح‌ها با توجه به حجم عمليات مي‌باشد.
به دليل اهميت موضوع در رابطه با بودجه‌ريزي عملياتي در آينده توضيح بيشتري ارائه خواهد شد.
5 ـ نظام طرح‌ريزي، برنامه‌ريزي، بودجه‌ريزي
Planning Programing Budgeting System
(P.P.B.S)
روشي است كه در جهت تكميل بودجه برنامه‌اي معمول شده است. در اين روش بودجه‌ريزي به منظور اجراي اهدافي مشخص با برنامه كار معين در زمان مشخص و شناخت عوامل منابع انساني، تاسيساتي و تجهيزاتي، منابع مالي لازم اختصاص داده مي‌شود. هدف از اين بررسي‌ها آن است كه «توان دستگاه» مورد نظر مشخص شده و معلوم شود اعتبارات دريافتي به طور كامل جذب خواهد شد يا خير ؟ بنابراين مسائل درون سازماني مورد توجه قرار مي‌گيرد. P.P.B.S يعني تعيين ارتباط بين منابع به كار رفته و نتايج به دست آمده از انجام يك طرح، برنامه، فعاليت و يا حتي اجراي يك سياست اقتصادي، مراحل مختلف P.P.B.S عبارتند از:
ـ برنامه ريزي راهبردي:
تعيين، تجريه و تحليل و انتخاب هدف‌هاي اساسي
ـ طرح ريزي:
تعيين، تجريه و تحليل و انتخاب برنامه‌ها، فعاليت‌ها و طرح‌ها، در زمان محدود همراه با برآورد كلي منابع مالي لازم براي اجراي آن‌ها به منظور نيل به هدف‌هاي اعلام شده در برنامه راهبردي. طرح‌ريزي همچنين ناظر بر تعيين و انتخاب دستگاه‌هايي است كه اجراي برنامه‌ها، فعاليت‌ها و طرح‌ها را بر عهده دارند يا خواهند داشت.
6 ـ بودجه‌ريزي بر مبناي صفر
پيتر پير بودجه‌بندي بر مبناي صفر را چنين تعريف مي‌كند: « برنامه‌اي عملياتي و نوعي فرآيند بودجه‌اي است كه مديران را ملزم مي‌سازد كه درخواست بودجه‌شان را به نحوي كامل، مشروح و مستدل از پايه صفر توجيه كنند و مسوول اثبات اين امر باشند كه هر مبلغ را چرا به مصرف مي‌رسانند. »
تاكيد اين روش بودجه‌ريزي بر رعايت تناسب حجم عمليات دستگاه‌ها و موسسات دولتي با وظايف محول شده به آن‌هاست و در واقع يك نوآوري در امر مديريت اداري ارگان‌هاي دولتي و نيز مكملي بر P.P.B.S به شمار مي‌آيد.
در اين شيوه، حركت بودجه نسبي از پايين‌ترين سطح هرم آغاز مي‌شود و در هر دوره تصميم گيري مورد بازنگري و تعديل قرار مي‌گيرد تا در راس هرم بودجه نهايي شود.
در اجراي روش بودجه ريزي بر مبناي صفر چهار مرحله اساسي وجود دارد:
الف ـ شناخت واحدهاي فعاليت در سازمان
ب ـ تجزيه و تحليل هر واحد فعاليت در قالب گروه فعاليت‌ها و برنامه‌ها
ج ـ ارزشيابي و درجه‌بندي گروه فعاليت‌ها و تعيين اولويت بين آن‌ها
د ـ انتخاب و تدوين آن گروه از فعاليت‌ها كه ثمربخشي‌شان اثبات شده است.
تدوين كنندگان:
مهسا شهسواريان - ميثم شعباني
كارشناسان اقتصاد دانشگاه علامه طباطبايي
خبرنگاران اقتصادي سرويس مسائل راهبردي ايران
انتهاي پيام