وقتی یک ساز متولد می‌شود و در دستان نوازنده قرار می‌گیرد، ارتباطی عمیق بین ساز و نوازنده شکل می‌گیرد و نوای این ساز تا درونی‌ترین نقاط روح او نفوذ می‌کند. هر گاه نوازنده‌ای از دنیا می‌رود روحش همچنان در تک تک نت‌هایی که با سازش نواخته جاری است.
سه‌تار هدیه‌ای از جانب گذشتگان برای ما و هدیه ما به نسل‌های آینده است. سخن این ساز برای تمام مردم جهان با هر زبان و هر نژادی دلنشین است.
برای اطلاع از چگونگی ساخت سه تار به کارگاه ساز سازی شُکرخواه رفتیم تا دریابیم چطور این ساز خوش صدا از تکه‌ای چوب خشک طنینی زیبا و سوزناک می‌آفریند.
روایت اول/ شاگرد خطا کار
فریدون شکرخواه در گفت‌وگو با ایسنا، عنوان کرد: چهل سال پیش به همراه برادرم فرامرز کار با چوب را آغاز کردیم؛ ابتدا کارهایی مانند قالب‌سازی و الگوسازی انجام می‌دادیم به عنوان مثال تعدادی از ماکت‌های میدان شهدا و قسمت‌هایی از فرودگاه از جمله نمونه کارهای آن زمان ما بودند.
وی افزود: از دیگر کارهای چوبی که در آن زمان انجام می‌دادیم می‌توانم به ساخت دکوراسیون مغازه‌های پاساژ بزرگ‌مهر خیابان سجاد که آن روزها به تازگی در حال ساخت و افتتاح بود اشاره کنم، کم‌کم سراغ کارهای کلی‌تر و بزرگ‌تر از جمله کارهای چوب شهرک شهربانی، شهرک راه‌آهن و شهرک رازی رفتیم و به انجام آن‌ها پرداختیم.
این سازنده ساز بیان کرد: من هم‌زمان با انجام و پیگیری حرفه چوب، دبیر آموزش و پرورش هم بودم و هفته‌ای سه و چهار روز برای تدریس به تهران می‌رفتم اما هر هفته با عشق کار چوب دوباره به مشهد برمی‌گشتم و به همراه برادرم فرامرز کار را ادامه می‌دادیم.
شکرخواه اظهار کرد: سال 1360 در یکی از دبیرستان‌های تهران شاگردی داشتم به اسم کاوه، بعد از کنکور سراسری دانشگاه فردوسی مشهد قبول شد اما به علت مشکلاتی قادر به ثبت نام در دانشگاه نبود. به کاوه آدرس منزل مادرم را دادم و از او خواستم به مشهد بیاید و به مادرم بگوید که از شاگردان من است تا در دوره دانشجویی در کنار ما زندگی کند.
وی ادامه داد: در آن زمان خانواده ما از لحاظ مالی در سطح متوسطی قرار داشت و تنها درآمد من از دبیری بود، آن روزها کار چوب برای ما بیشتر علاقه و عشق به این حرفه بود و توجه چندانی به جنبه مالی آن نداشتیم.
این سازنده ساز خاطرنشان کرد: مدتی از دانشگاه رفتن کاوه می‌گذشت تا اینکه روزی با یک سه تار به خانه آمد، تا آن روز ما سه‌تار را ندیده بودیم و با این ساز آشنا نبودیم. زمانی که فهمیدم کاوه ساز را با قیمت بسیار بالایی نسبت به درآمدهای ما خریده است واکنش مناسب و خوبی در آن لحظه نشان ندادم و از او ناراحت شدم، به او گفتم ما خودمان کار چوب انجام می‌دهیم خود ما هم می‌توانیم این ساز را درست کنیم.
شکرخواه تشریح کرد: کاوه در پاسخ به من گفت با فروشنده این ساز قرار گذاشته‌ام که اگر شما توانستید این ساز را درست کنید تمامی هزینه‌ای که بابت خرید این سه‌تار داده‌ام را پس بگیرم. فردای آن روز من باید به تهران می‌رفتم اما از فرامرز خواستم این ساز را درست کند.
وی بیان کرد: هفته بعد از آن روز زمانی که از تهران برگشتم فرامرز همچنان مشغول به ساخت سه تار بود و خود من هم شروع کردم به کمک، دو هفته بعد از آن روز دوباره آمدم و همچنان درگیر ساخت آن بودیم تا اینکه بعد از مدتی کار روی ساخت ساز، فهمیدیم علاوه‌بر شیوه ساخت باید به صدا هم آشنا باشیم یعنی به آن راحتی هم که ما تصور می‌کردیم نبود درواقع دریافتیم می‌شود جسم و فیزیک یک ساز را به راحتی ساخت اما نکته مهم صدایی است که آن ساز تولید می‌کند.
این سازنده ساز عنوان کرد: این‌طور شد که ما ساخت سه تار را آغاز کردیم، با استاد شاپور هدایتی آشنا شدیم که ساز درست می‌کردند و نیز می‌نواختند. من کلاس‌های نوازندگی آقای هدایتی را شروع کردم اما بعد از اینکه انگشت دستم بوسیله یکی از دستگاه‌ها دچار مشکل شد، موفق به ادامه کلاس‌ها نشدم. فرامرز کلاس‌ها را به‌جای من ادامه داد و من در کارگاه پیگیر کار ساخت ساز بودم تا اینکه بعد از چند سال کار، اولین ساز ما ساخته شد این ساز سازی بین تار، دو تار، سه تار و تنبور بود و درواقع هیچ یک از آن‌ها نبود.
وی افزود: در واقع پس از ساخت اولین سه‌تار که هیچ‌گاه شبیه سه‌تار نبود سازگری ما آغاز شد.
روایت دوم/ چوب و اجزای سه‌تار
شکرخواه درخصوص انتخاب نوع چوب برای ساخت سه‌تار افزود: تمام مواردی که در رابطه با انتخاب چوب برای ساخت ساز می‌گویم تجربه شخصی ما بوده و ممکن است فرد دیگری که ساز درست می‌کند نظر متفاوتی داشته باشد، هر فرد با توجه به تجربه شخصی خود چوب خاصی را برای ساخت سازش انتخاب می‌کند.
وی بیان کرد: اکثر افرادی که ساز سه تار درست می‌کنند، برای ساخت کاسه ساز از چوب توت استفاده می‌کنند ما هم از تجربه دیگران بهره بردیم و از چوب توت استفاده کردیم و نتیجه مثبتی هم گرفتیم.
این سازنده ساز ادامه داد: بعد از آن تصمیم گرفتیم چوب‌های مختلفی را برای ساخت کاسه سه تارامتحان کنیم، چوب‌های گلابی، ممرز و گردو را امتحان کردیم اما هیچ کدام مانند چوب توت جواب‌گو نبود زیرا ساختار چوب توت به گونه‌ای است که صدا را بسیار عالی انعکاس داده و زیر و بم صدا را به خوبی بیرون می‌دهد در نتیجه از همان چوب توت برای کاسه ساز استفاده کردیم.
شکرخواه اضافه کرد: همان‌طور که برای انتخاب چوب گفتم بستگی به تجربه سازنده آن ساز دارد؛ استفاده از چوب‌هایی با راه‌های ریز، درشت و اریب نیز بستگی به تجربه و به نوعی سلیقه سازنده است، تعدادی از سازنده‌ها معتقدند راه‌های ریز برای کاسه ساز مناسب بوده اما نوع ساز ما به گونه‌ای است که چوب چه با راه‌های درشت و چه اریب برای آن‌ها جواب‌گو است.
وی اظهار کرد: روی صفحه سه تار، در پایین‌ترین سیم راه‌ها ریز و نزدیک به هم است و هر چه به سمت بالا می‌رویم راه‌ها درشت‌تر و فاصله‌ها بیشتر می‌شود. یکی از دلایلی که برای سیم‌های بالایی راه‌های چوب درشت و با فاصله از هم هستند بم بودن صدای آن سیم‌ها است، سیم بم روی راه درشت صدای بهتری تولید می‌کند و بهتر می‌خواند، نظر سازنده‌های ساز روی این مسائل متفاوت است.
این سازنده ساز خاطرنشان کرد: برای دسته سه تار از چوب گردو استفاده می‌شود زیرا چوب گردو نسبت به توت استقامت بیشتری دارد و به این علت که فشار بیشتری روی دسته سه تار است از چوبی با استقامت بیشتر برای دسته ساز استفاده می‌شود. نکته قابل توجه استفاده از چوب گردویی است که فرایند خشک شدن را طی کرده باشد، یک چوب گردو حدود هشت سال زمان لازم دارد تا بعد از بریده شدن به‌صورت طبیعی خشک شود.
شکرخواه ادامه داد: در سه تار اگر دسته آن حتی یک میلی متر به هر طرف یعنی به سمت بالا، پایین، چپ یا راست تغییر شکل پیدا کند و کج شود دیگر ساز نمی‌خواند. ساز برای دویست سال آینده ساخته می‌شود نه الان در نتیجه از چوب‌های گردو قدیمی به عنوان مثال در و پنجره‌های قدیمی که عمری طولانی دارند و دیگر قابل استفاده نیستند برای ساخت دسته ساز استفاده می‌شود.
وی بیان کرد: از دیگر اجزای سه تار سیم‌گیر، سر دسته و گوشی‌ها هستند، برای سیم‌گیر که در قسمت پایین کاسه و سر دسته که بالای دسته قرار دارد از چوب عناب و کهور استفاده می‌شود زیرا این چوب محکم است و سیم نمی‌تواند آن را ببرد و گوشی‌ها نیز از جنس چوب گردو هستند.
این سازنده ساز گفت: یکی دیگر از اجزای سه تار خرک بوده که معمولا از جنس کهور است، خرک مثل یک واسطه بین نوازنده و خود ساز عمل می‌کند در نتیجه جنس و نوع ساخت خرک بسیار اهمیت دارد.
شکرخواه تشریح کرد: در ساخت سه تار از چند الگو می‌توان پیروی کرد، بعضی سازها کوچک‌تر و بعضی‌ها بزرگ‌تر هستند اما به طور کلی از یک قانون مشخص پیروی می‌کنند و زیاد جای مانور دادن برای تغییر آن وجود ندارد زیرا نسبت طول کاسه و دسته مشخص است و نمی‌شود آن را تغییر داد اما اگر ما 10 سه‌تار با یک شکل، وزن و فیزیک مشابه درست کنیم، 10 صدای متفاوت خواهیم داشت زیرا برای ساخت هر کدام از چوبی مربوط به قسمت متفاوتی از درخت استفاده شده است.
وی عنوان کرد: در ساخت ساز ابتدا خشن کاری‌ها انجام می‌شود و بعد از آن ظرافت‌کاری‌ها و صداگیری اما نمی‌شود گفت صداگیری مرحله آخر است بلکه از ابتدا شروع ساخت بر روی صداگیری ساز کار می‌شود.
این سازنده ساز ادامه داد: سیم‌های سه تار شماره‌بندی مشخصی دارد و از شماره‌های 20، 22 و 35 استفاده می‌شود و پرده‌های آن در قدیم از جنس ابریشم بود اما امروز ما از روده استفاده می‌کنیم. روی صفحه هم برای خروجی صدا سوراخ‌هایی ایجاد می‌شود.
شکرخواه در پاسخ به این سوال که اکنون کدام نوازندگان با ساز شما می‌نوازند؟، گفت: یکی از هنرمندانی که اکنون از ساز ما استفاده می‌کند پرواز همای است و برای اپرای جدید این هنرمند در حال ساخت سه تار به شکلی خاص هستیم این ساز معروف به کتابی است و دلیل این اسم بخاطر ظاهر این ساز بوده یعنی کاسه آن قوس ندارد و صاف است. از دیگر هنرمندانی که با سازهای ما ساز می‌زنند استاد شاپور هدایتی، استاد شادکام و استاد بهشتی هستند.
وی افزود: همه مواد اولیه ساخت ساز موجود است و هیچ محدودیتی برای ساخت ساز وجود ندارد در نتیجه شرایط برای انجام این کار دست، حرفه و هنر بسیار مطلوب است و حمایت‌های بسیاری از این هنر صورت می‌گیرد اما تعداد کارگاه‌های فعال سازسازی در مشهد محدود است.
روایت سوم/ زکات هنر
این سازنده ساز همچنین با اشاره به اینکه در این کارگاه ما به‌صورت رایگان به علاقه‌مندان ساخت سه تار آموزش می‌دهیم، بیان کرد: زکات هنر هم به نشر آن است و قصد ما آسان و کوتاه‌تر کردن راه 10 ساله خود برای جوانان علاقه‌مند به حوزه ساخت ساز هستیم.
شکرخواه در آخر گفت: سازمان‌هایی مانند میراث فرهنگی و انجمن موسیقی به هر شکلی که بتوانند ساز سازی و افرادی که به ساخت ساز مشغول هستند را حمایت می‌کنند و همچنین رسانه‌ها بسیار در این مسیر کمک کننده هستند، اگر این حمایت‌ها نبود بارها چراغ این کارگاه‌ها خاموش شده بود.
انتهای پیام
نظرات