رضا کوچک‌زاده، پژوهشگر و مسئول برگزاری نمایشگاه «به روایت نسخه‌خوانان» که آن را روایتی تصویری از شبیه‌نامه‌های دست‌نوشت دوره قاجاری معرفی می‌کند، به ایسنا می‌گوید: گردآوری این نسخه‌ها داستانی مفصل دارد چون اصلا قرار نبود نمایشگاهی برگزار شود. سال ۸۴ من باید کتابی را برای انتشارات سمت تدوین می‌کردم تا برای درس شیوه‌های نمایش در ایران برای دوره کارشناسی رشته نمایش منتشر شود. پس از چند جلسه صحبت به این نتیجه رسیدیم که با اسنادی که داشتیم، کتاب در حد یک کپی دست چندم از کتاب آقای بیضایی می‌شود. من در بررسی‌های پیشینم به نسخه‌هایی از شبیه‌نامه آگاهی داشتم که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. پس از شش ماه نامه‌نگاری به آنها دسترسی پیدا کردم تا برای تدوین کتاب از آنها استفاده کنم اما متاسفانه وضعیت نگهداری نسخه‌ها چنان ناشایست و ناکارآمد بود که نمی‌شد به سرعت کار را پیش برد.
کوچک‌زاده درباره این نسخه‌ها که در واقع بخشی از تاریخ هنرهای نمایشی کشور محسوب می‌شوند، می‌گوید: آن زمان (دهه۱۳۸۰) این نسخه‌ها در چند کارتن پفک، روی هم تلنبار شده بود بدون اینکه فهرست‌نویسی شده باشند یا حتی شماره ثبتی در کتابخانه داشته باشند. این نسخه‌ها آلودگی‌های باکتریایی هم داشتند چون در طول دهه‌ها گوشه‌ای افتاده بودند و اوضاع مناسبی نداشتند تا راحت بتوان از اطلاعات آنها استفاده کرد. بر این اساس پس از یکسری کارهای اولیه شروع به فهرست‌نویسی مقدماتی کردم و از آنجا که شمار کاغذها و نسخه‌ها زیاد بود، این پروسه طول کشید و انتشارات سمت هم از چاپ کتاب منصرف شد و کتاب‌های ترجمه را به چنین پژوهش و نگارش زمان‌بری ترجیح داد.
او ادامه می‌دهد: ولی من که دلبسته این نسخه‌های نویافته شده بودم سه، چهار سال روی آنها کار کردم (البته نه به شکل مداوم) تا فهرست اولیه آماده شد ولی برای مشخص شدن تفاوت نسخه‌ها از مجلس‌های هم‌نام شبیه‌خوانی باید کاری دقیق‌تر انجام می‌شد که بخشی از آن با همراهی دو تن از دانشجویانم انجام شد ولی به‌سرعت دریافتم که به دلیل ناآگاهی ایشان از هنر شبیه‌خوانی، نادرستی‌های بسیاری به فهرست‌شان راه یافته است که آن را ناکارآمد می‌کند. دو سال بعد با تغییر ریاست کتابخانه مجلس کار برای ما وارد مرحله‌ای تازه شد چون آقای رسول جعفریان که پیگیر کارهای ناتمام بود، به تکمیل کردن این پروژه علاقه‌مند شد و در یک جلسه قرار بر این شد که فهرست‌نویسی شبیه‌نامه‌ها ادامه یابد تا نتیجه این کار به صورت کتاب منتشر شود. من که کارگردان و نمایشنامه‌نویسم و در حوزه فهرست‌نویسی تخصصی نداشتم، پذیرش کار برایم دشوار بود ولی برخورد متفاوت و مهرانگیز مدیر کتابخانه باعث شد این کار را ادامه دهم و حدود چهار ماه با فضایی که در آنجا مهیا کردند، شبانه‌روزی کار را انجام دادم که در نهایت فهرست تکمیل شد و در کنار آماده‌سازی فهرست برای نشر، اسناد و نسخه‌هایی که در آنجا بود همه مرتب و اسکن شدند و اینک در شرایط خوبی نگهداری می‌شوند و به واسطه‌ی آنها یک ردیف کتابخانه‌ای از شبیه‌نامه‌ها به بخش خطی کتابخانه مجلس افزوده شده است که تاکنون و در میان دیگر کتابخانه‌ها بی‌مانند است.
به گفته کوچک‌زاده این کتاب فهرست، شامل ۴۴۵ مجلس شبیه‌خوانی تفکیک شده است و شبیه‌نامه‌هایش در دوره‌های متفاوت نوشته شده‌اند که از دوره فتح‌علی‌شاه تا اوایل دوره پهلوی دوم را شامل می‌شود. همچنین مهم‌ترین متن‌های یافته شده این مجموعه از نوشته‌های میرزا محمدباقر معین‌البکا و عموی او میرزا محمدتقی تعزیه‌گردان است. پیش از این هیچ شبیه‌نامه‌ای از این دو در دست نداشتیم تا شیوه‌ی نگارش و نگرش ایشان را بررسی کنیم. میرزا محمدباقر ۳۵ سال شبیه‌گردان اصلی "تکیه دولت" بود و نسخه‌های به جای مانده از او همگی دارای تاریخ و امضا هستند. و این، بخشی مهم و ارزشمند از تاریخ گمشده نمایش ایران را در این زمان شامل می‌شود.
این کارگردان و پژوهشگر همچنین اشاره می‌کند: کتاب «فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های دوره‌ی قاجار» سال ۸۹ به چاپ رسید و پس از آن در سال ۹۰ «فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های پراکنده» از دیگر اسناد کتابخانه مجلس منتشر شد و سال ۹۳ هم «فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های ملک» با نسخه‌های گنجینه خطی کتابخانه ملک به چاپ رسید. همه این کتاب‌ها سال‌هاست نایابند و من از سال پیش درصدد هستم ویراست تازه‌ای از کتاب‌ها را به شکل یک کتاب سه‌جلدی برای چاپ تازه آماده کنم.
نمایشگاه «به روایت نسخه‌خوانان» پنجمین دوره‌ی برگزاری خود را تجربه می‌کند و در هر دوره بخش‌هایی به آن افزوده شده که بر آگاهی تماشاگران می‌افزاید. آنچه اینک برای نمایشگاه خانه هنرمندان ایران تدارک دیده شده است، کامل‌تر و مفصل‌تر و دقیق‌تراز دوره‌های پیشین است.
آیین گشایش این نمایشگاه جمعه ۱۵ شهریور ماه در گالری‌های استاد ممیز و زمستان خانه هنرمندان ایران برگزار می‌شود و نمایشگاه تا ۲۶ شهریور ۹۸ از ساعت ۱۴ تا ۲۱ برای پژوهشگران و علاقه‌مندان برپاست.
انتهای پیام
نظرات