همایون خوش‌اقبال به همراه الهام فرنام پس از بیان عوامل انسانی و طبیعی این تخریب، راهکارهایی را برای حفاظت، مرمت، احیای کاربری و استفاده از پتانسیل‌های توریستی این بناهای ارزشمند بیان کرده‌اند.
در کتاب «جستاری در تاریخ معماری و شهرسازی ایران» نوشته‌ی حسن اصانلو و آرش مروتی درباره معماری کبوترخانه آمده است: "روزگاری پیش از این، کبوترخانه‌ها در نظام کشاورزی سنتی ایران کاربرد پراهمیتی داشتند و امروز نیز به عنوان یک فن‌آوری فرهنگ ایرانی قابل بررسی هستند. کبوترخانه‌ها از این منظر قابل توجه هستند که مثل بادگیرها، یخچال‌ها، آب انبارها، قنات‌ها و کاروان‌سراها، جزو «بناهای زادبومی» ایران محسوب می‌شوند. این گونه بناها با توجه به ارتباطی که با سبک زندگی مردم و دانش بومی آنان دارند، در دنیای امروزی بسیار اهمیت دارند. هم چنین با توجه به زیبایی بنا، از لحاظ گردشگری، کبوترخانه‌ها اهمیت ویژه‌ای دارند که شاید تاحالا هرگز در مقاصد مورد بازدید گردشگری قرار نگرفته‌اند. "اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که «غازان خان مغول» در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان‌هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه‌ها صادر کرد، اما امروزه عملکرد پرسود این بناهای ارزشمند که نقش حیاتی در کار کشاورزی داشته، فراموش شده است.
به گزارش ایسنا، «انگلبرت کمپفر» آلمانی در زمان «شاه سلیمان صفوی» کبوترخانه‌های اصفهان را به این ترتیب شرح می‌دهد: "کبوترخانه‌ها را به شکل برج قلعه و از خشت خام ساخته‌اند. سقف آن دارای سوراخ‌های متعدد برای کبوترها است و کنگره‌ای نیز برای آن ساخته‌اند. در داخل آنها هزارها لانه ردیف هم دیده می‌شود که کبوتران در آنها قرار می‌گیرند. "
کبوترخانه‌ها در ایران بیشتر در استان اصفهان و شهرهای فلاورجان، مبارکه، شهرضا، نجف‌آباد، گلپایگان، خوانسار و... دیده می‌شوند. با مطالعه کبوترخانه‌ها در کشورهای اروپایی، به ویژه انگلستان، متوجه می‌شویم که مهمترین کارکرد یک کبوترخانه از عهد باستان تاکنون بیشتر تولید گوشت مخصوصا در ماه‌های سرد بوده است. اما در ایران به دلایل فرهنگی و مذهبی، صید کبوتر رواج نداشته و در عوض از کود این پرنده استفاده می‌شده است. کبوترخانه‌ها مثل مجتمع‌های بزرگ مسکونی هستند که ساکنین آنها کبوترها بوده‌اند. تعداد کبوترانی که در این بناها زندگی می‌کردند، به امنیت، غذا و تعداد لانه‌های تعبیه شده در آنها بستگی داشت. ۱۰ هزار جفت شاید بیان‌گر نسبی فاکتورهای مناسب در یک کبوترخانه باشد. در ساخت این بناها ماده اصلی «خشت خام» بود، که روی آن را اندود کاهگل می‌کشیدند. ابتکار قابل توجه در ساخت این بناها، فراهم آوردن بیشترین تعداد لانه‌های کبوتر با کمترین مقدار مصالح ساختمانی است.
همایون خوش‌اقبال در گفت‌وگو با ایسنا، درمورد این کبوترخانه‌ها که در زمان خود از شهرتی عالم‌گیر برخوردار بوده‌اند و ذکر آنها در سفرنامه‌های سیاحان اروپایی که در عهد صفوی به ایران سفر کرده‌اند، هم آمده است، گفت: تعداد زیادی از این کبوترخانه‌ها پس از گذشت قرون متمادی از دستبرد زمانه در امان مانده و تا عصر حاضر پابرجا مانده‌اند.
خوش‌اقبال با اشاره به سفر اخیرش در بازدید از این منطقه گفت: اردیبهشت ماه امسال برای بازدید از کبوترخانه‌های تاریخی «ولاشان» اصفهان، عازم این منطقه شدیم؛ زمانی که به محل رسیدیم با واقعیتی روبرو شدیم که با تصورات ما چه به عنوان یک گردشگر و چه به عنوان دانشجویان رشته‌ی باستان‌شناسی کاملا متفاوت بود.
او در ادامه اظهارکرد: متاسفانه در حال حاضر این کبوترخانه‌ها در وضعیت بسیار بدی قرار دارند، به گونه‌ای که اگر روند تخریب آنها متوقف نشود، تا سال آینده یا حتی کمتر از آن، دیگر اثری از این کبوترخانه‌ها باقی نخواهد ماند.
این دانشجوی باستان‌شناسی با بیان اینکه «کبوترخانه‌های ولاشان امروزه مورد تهدید انواع آفات انسانی و طبیعی هستند و اقدامات فوری حفاظتی و مرمتی آن را می‌طلبد»، برخی از انواع این آسیب‌های انسانی و طبیعی را یادآوری کرد.
چه‌کسی کبوترخانه را تخریب کرد!؟
او برخی از این تخریب‌ها را شامل «عوامل انسانی» دانست و توضیح داد: رعایت نکردن حریم کبوترخانه‌ها توسط زمین‌های کشاورزی مجاور، رعایت نکردن حریم کبوترخانه‌ها در جاده‌کشی وعملیات‌های عمران، قرارگیری برخی کبوترخانه‌ها در ملک خصوصی و مساله‌ی تضارب حق شخص و عام، ساخت‌وسازهای شخصی در مجاورت کبوترخانه‌ها بدون توجه به حریم آنها، تخریب توسط قبرستان محلی بدون توجه به حریم این بناها، استفاده به عنوان زباله‌دانی، تخریب مستقیم بنا (مانند آتش افروختن پای بنا) به علت رسیدگی نکردن و حفاظت نامناسب و نبود اطلاع‌رسانی و آموزش، کاشت درخت در مجاورت بنا و تخریب پِی، مرمت خودسرانه و غلط از جمله‌ی این تخریب‌ها هستند.
وی در توضیح انواع تخریب «عوامل طبیعی» نیز گفت: نشست پی بنا، تخریب توسط حشرات، شسته شدن بخشی از دیواربرخی از بناها دراثر بارش باران، تخریب بنا به علت سستی برخی عناصر تشکیل‌دهنده‌ی بنا و فساد آنها در اثر گذشت زمان مانند چوب و تخریب در اثر جاذبه و مرور زمان نیز از این عوامل محسوب می‌شوند.
خوش‌اقبال در بخش دیگری از صحبت‌هایش به راهکارهای موجود برای حفاظت، مرمت، احیای کاربری و استفاده از پتانسیل‌های توریستی این بناهای ارزشمند اشاره کرد و گفت: دامنه تخریب این بناهای تاریخی به گونه‌ای است که هرچه زودتر باید اقدامات حفاظت پیش‌گیرانه درخصوص این ابنیه صورت گیرد و بالافاصله نیز اقدامات حفاظتی و مرمتی بعدی اجرایی شود. این کبوترخانه‌ها، براساس تعاریف حقوقی و براساس قانون «"آیین نامه اموال فرهنگی، هنری و تاریخی نهادهای عمومی و دولتی مصوب سال ۱۳۸۱" جزء مواریث فرهنگی کشور بوده و با استناد به قانون، حفظ و نگهداری از آنها الزامیست که امر حفاظت از این‌ها نیز نیازمند تعیین عرصه و حریم و تعیین وضعیت مالکیت آن‌هاست که این امر براساس قانون لازم‌الاجرا است.»
او همچنین با اشاره به متن صریح منشور بین‌المللی آتِن (که ایران نیز جزء کشورهای متعهد به انجام مصوبات آن است)، گفت: این طرح در مجلس شورای اسلامی به صورت یک قانون به تصویب رسیده و دولت موظف به حفظ این ابنیه است. در بند سه از هفت اصل اساسی این منشور آمده است؛ «مشکلات و مسائل مربوط به مراقبت از محوطه‌های تاریخی باید با قانون‌گذاری در سطح ملی و در همه کشورها حل شوند.»
چگونه کبوترخانه‌ها را احیا کنیم!؟
این فعال میراث فرهنگی، با اشاره به مسئله‌ی احیای کاربردی این بناهای تاریخی و ارزشمند، افزود: در بخش آموزه‌ها و اصول کلی همان منشور، اجازه‌ی احیای کاربری این نوع بناها داده شده است که این امر در احیای کاربری آنها موثر است. هر چند این منشور توصیه می‌کند که تصرف و سکونت در بناها، که تضمین کننده‌ی تداوم حیات آنها هم است، همچنان ادامه یابد و برای اهدافی مورد استفاده قرار گیرند که خصوصیت تاریخی یا هنری بنا رعایت شود.
خوش‌اقبال همچنین گفت: احیای کاربری این ابینه کاملا موافق و در راستای اهداف و سیاست‌های ایکوموس است و باتوجه به اینکه این بناها به صورت بافتی تاریخی در کنار یکدیگر قرار دارند، از ارزش زیادی (هم از نظر تاریخی و هم از نظر عملکردی) برخوردار بوده و کمیت قابل توجهی نیز دارند، به صورتی که حدود ۱۵ عدد از آنها به فاصله کمتر از ۱۰ متر از یکدیگر واقع هستند.
این دانشجوی باستان‌شناسی ادامه داد: می‌توان با پیگیری این امر از طریق ایکوموس ایران، این مجموعه ارزشمند را به عنوان یکی از مواریث تاریخی و فرهنگی ایران در سطح بین‌المللی به ثبت رساند که در این صورت این آثار در لیست حمایت‌های مالی و معنوی ایکوموس جهانی، قرار خواهندگرفت و امیدواریم با پیگیری ویژه‌ی مسئولان هرچه زودتر شاهد حفاظت و مرمت و احیای کاربری و استفاده از پتانسیل‌های توریستی این ابنیه‌ی اررزشمند در کشور باشیم.
چرا کبوترخانه‌ها اهمیت دارند!؟
الهام فرنام، دیگر دانشجوی باستان‌شناسی، نیز با اشاره به اهمیت فراوان این کبوترخانه‌ها، دلایل اهمیت آنها را به این صورت به ایسنا گفت: بنای کبوترخانه‌ها به واسطه‌ی قدمت‌شان که به عصر صفوی بر می‌گردند، حائز اهمیت هستند. علاوه بر این، این بناها از جنبه‌های گوناگون مهندسی نیز باارزش بوده و قابل مطالعه و بررسی هستند چون کارکرد معماری و سازه‌ای در این ساختارها به گونه‌ای است که علاوه بر نقش عملکردیِ جای دادنِ کبوترها، کارکرد سازه‌ای نیز داشته و به پایداری سازه کمک می‌کرده است.
وی با تاکید بر اینکه این کبوترخانه‌ها در صورت مرمت و احیای کاربری از نظر اقتصادی و کشاورزی نیز بسیار باارزش هستند، ادامه داد: با توجه به اینکه نوع استفاد ه از این بناها به عنوان یک صنعت، ارزان قیمت بوده و راه بسیار مناسبی برای تامین انرژی است، اتفاق دردناک آن است که امروزه زمین‌های کشاورزیِ مجاور این کبوترخانه‌ها از کودهای شیمیایی برای مصارف کشاورزی شان استفاده می‌کنند که این از خود بیگانگی فرهنگی و بی‌توجهی به سنت‌های پویای گذشته واقعا جای تاسف و تامل دارد.
او کبوترخانه‌ها را سمبل دوستی انسان و حیوان و احترام به طبیعت دانست و افزود: این نوع از بناها نقش بسیار کلیدی در مقابله با آفات زندگی به سبک مصرف‌گرایی داشته‌اند و با بهره‌وری از طبیعت، زندگی سالم و به دور از آفات شیمیایی و در محیطی دلچسب در کنار سایر موجودات اکوسیستم را فراهم می‌کند.
وی اضافه کرد: از طرف دیگر، این کبوترخانه‌ها از نظر توریستی نیز بسیار اهمیت دارند و کمتر جایی در جهان دارای چنین حجم متراکم از کبوترخانه‌ها در ابعاد مختلف، در یک منطقه است. اگر این بناها به خوبی مرمت و حفافظت شوند، روستای «ولاشان» به دلیل وجود کبوترخانه‌هایش به یکی از قطب‌های گردشگری استان اصفهان تبدیل می‌شود و مشاغل زیادی با محوریت صنعت گردشگری در آن‌جا تعریف می‌شوند و سهم مهمی در اقتصاد و معیشت مردم بومی منطقه ایفا می‌کند.
فرنام در مقایسه‌ای اظهار کرد: نمونه‌های مشابه کبوترخانه‌ها در ترکیه و کشورهای اروپایی به یکی از جاذبه‌های توریستی این مناطق تبدیل شده‌اند.
چه‌کسی کبوترخانه‌ها را ساخت!؟
این دانشجوی باستان‌شناسی همچنین با اشاره به پیشینه‌ی تاریخی این بناهای تاریخی در اصفهان، گفت: کبوترخانه‌های تاریخی «ولاشان» ِ اصفهان یادگارهای عصر صفوی هستند که تعدادشان در این ناحیه بیش از ۲۰ عدد است، روستای «ولاشان» مجموعه‌ای بزرگ از این کبوتر خانه‌ها را در خود جای داده است.
او افزود: این روستا و نواحی اطرافش در عصر صفوی یکی از قطب‌های کشاورزی اصفهان (به عنوان پایتخت دولت صفوی) بوده است و به همین منظور تعداد زیادی از این کبوترخانه‌ها به شکل‌های مختلف مانند حکومتی، وقفی و اغلب نیز خصوصی ساخته شده‌اند. همچنین کود حاصل از این کبوترخانه‌ها سالانه از داخل فضای کبوترخانه تخلیه می‌شده و به مصارف کشاورزی به خصوص سیفی‌کاری می‌رسیده است.
فرنام همچنین اظهار کرد: تا حدود ۴۰ تا۷۰ سال پیش، از این برج‌ها نیز برای جمع‌آوری کود استفاده می‌شده که پس از مخلوط شدن با خاکستر و خاک به مصرف زمین‌های خیار و خربزه می‌رسیده است. امروزه نیز تعداد کمی از آنها به شکل بسیار محدود مورد استفاده قرار می‌گیرند که کود حاصل از آنها در شالیزارهای محل به مصرف می‌رسد.
انتهای پیام
نظرات