در طول تاریخ «ایران» کهن، مرزهای سیاسی و فرهنگی بارها تغییر شکل داده و پیشروی یا عقب‌نشینی کرده‌اند و در هر عقب نشینی بخشی از تاریخ، فرهنگ و میراث ایران را در سرزمین‌های دور به یادگار گذاشته‌اند.
به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی ایسنا، «هترا» از جمله‌ی همین میراث‌های ایرانی است، میراثی که حالا کیلومترها دورتر از مرزهای سیاسی امروز ایران، داخل خاک عراق واقع شده، خاکی که حالا گروه بدنام داعش بخش‌هایی از آن را با لودرهای سنگین‌شان تخریب می‌کنند.
شهر باستانی «هترا» که به دلیل اهمیت‌اش به آن «میراث بشریت» نام نهاده‌اند، در معماری و فرهنگ آمیزه‌ای از سه تمدن ایرانی، یونانی و رومی و مهم‌ترین محوطه‌ی باستانی به جای مانده از دوران اشکانیان است. اهمیت این محوطه‌ی تاریخی وقتی آشکارتر می‌شود که بدانیم هیچ بنا یا محوطه‌ای با این درجه از اهمیت از دوران اشکانیان در داخل مرزهای خود ایران باقی نمانده است.
این شهر باستانی در مرکز استپ‌های خشک شمال الجزیره، در منطقه بین رودهای دجله و فرات قرار داد. با توجه به معیارهای امروز، «هترا» در ۲۹۰ کیلومتری شمال غرب بغداد و ۱۰۵ کیلومتری جنوب غرب موصل قرار گرفته است، اما در دوران باستان این شهر در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال غرب پایتخت آشور باستان واقع شده بود.
«هترا» از اوایل قرن اول میلادی قلمرو حکمرانی یک سلسله محلی بود. موقعیت جغرافیایی این محل که در مرز بین امپراتوری اشکانی و روم و در مسیر مهم کاروان‌هایی که از سمت شرق به سوی سوریه، «پترا» ( در رادن)، «بعلبک» (در لبنان) و آسیای صغیر می‌رفتند قرار داشت و همچنین اتصال این شهر به شبکه راه‌های روم، سلسله حاکم بر این شهر و البته خود این شهر را قدرتمند کرده و باعث شده بود که روز به روز بر قدرت این شهر و حاکمانش افزوده شود.
در نتیجه این تحولات «هترا» که در ابتدا یکی از هجده ایالت امپراتوری اشکانی بود تبدیل به قلمرو کوچک و نسبتاً مستقلی می‌شود که از شهر «هترا» و محیط پیرامونش تشکیل شده بود.
در دوران اشکانیان که ایران به صورت ملوک الطوایفی اداره می‌شد، حکمرانان این شهر «شاه» خوانده می‌شدند و در سلسله مراتب پایین‌تر از شاه اشکانی که «شاه شاهان» خوانده می‌شد، جای می‌گرفتند.
شواهد باستان شناسی و ترجمه متن کتیبه‌های موجود در این شهر نشان می‌دهند که «هترا» در قرن دوم میلادی رونق گرفته و در همان دوران به میزان چشمگیری بر وسعت‌اش افزوده شده است.
بر اساس همین شواهد، دوران رونق «هترا» بسیار کوتاه بوده و تنها اندکی بعد با سقوط این شهر و تصرف آن به دست ساسانیان، این شهر برای همیشه خالی از سکنه مانده است.
وجود این شهر در گزارش‌های باستانی مانند گزارش «آمیانوس مارسلینوس»، تاریخ نگار رومی ذکر شده است. این مورخ که در سال ۳۶۳ میلادی از بقایای این شهر دیدن کرده، می‌نویسد؛ «هترا از مدت‌ها پیش ویران و متروک مانده است. این شهر دارای دیوار‌ی گرد و مدور و ضخیم است و بواسطه برج و باروهایی که در فواصل معینی بنا شده‌اند استحکام می‌یافته و با خندقی عمیق و پهن که شهر را در احاطه دارد محافظت می‌شده است. محیط شهر متجاوز از سه میل است و در وسط آن آثار کاخ سلطنتی دیده می شود».
«یاقوت حموی»، جغرافیدان مسلمان نیز که بین سال‌های ۵۷۵ تا ۶۲۶ هجری قمری زندگی می‌کرده بقایای این شهر را دیده و گزارش‌های جالب توجهی درباره آن نوشته است.
خرابه‌ها و بقایای این شهر ابتدا توسط «جی‌راس» و سپس جهانگردان اروپایی قرن نوزدهم در سال۱۸۳۶- ۱۸۳۷ کشف شد.
نخستین بررسی‌های دقیق، علمی و ثبت اطلاعات مربوط به این محوطه باستانی توسط «والتر آندریا»، بین سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۱ انجام شد. او از اعضای تیم باستان شناسان آلمانی بود که در بقایای آشور که در همان حوالی قرار داشت، مشغول حفاری بودند.
نخستین و تنها حفاری‌های سازمان‌دهی شده در این محوطه از سال ۱۹۵۵ به بعد توسط مقامات دولتی عراق صورت گرفتند که آن هم بیشتر روی قسمت معبد بزرگ «هترا» متمرکز بود.
در حفاری‌های بعدی این محوطه که بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ انجام شد باستان شناسان موفق شدند قسمت‌های زیادی از این شهر باستانی را از زیر خاک بیرون بیاورند که برای مثال می‌توان به دوازده معبد جدید، مکان‌های زیارتی کوچک‌تر، دروازه‌ی شمالی شهر و چندین مقبره اشاره کرد.
نام این شهر آن طور که در متون کتیبه های «هترایی» آمده است در زبان آرامی به صورت «هُتَر» یا «هُآتَرا» است که به نظر می‌رسد بیشتر به معنای محیط بسته، حصار یا پرچین باشد و نشانگر این مطلب است که این شهر در واقع محلی محصور و حفاظت شده بوده است.
علیرغم این که برخی از محققان معتقدند سکونت و تمدن در این ناحیه از دوران آشوری‌ها یا نهایتاً از دوران هخامنشیان آغاز شده است، اما تاکنون هیچ مدرکی دال بر وجود شهر هترا پیش از دوران اشکانی به دست نیامده است و چنین ادعاهایی همگی مبتنی بر فرضیات هستند.
نام این شهر برای نخستین‌بار در سال ۱۱۷ میلادی در گزارش «تراجان»، پادشاه روم که به بین‌النهرین لشگرکشی کرده بود، ثبت شده است.
«تراجان» که به قصد گسترش مرزهای امپراتوری روم به لشگرکشی پرداخته بود، تا کرانه های رود دجله پیش رفت و از کناره آن به سمت جنوب حرکت کرد و تمامی سرزمین های این ناحیه تا خلیج فارس را به تصرف خود درآورد و حتی تا نزدیکی تیسفون، پایتخت اشکانیان نیز پیشروی کرد. او هنگام بازگشت به هترا (هتروس) یورش برد اما حمله او بی حاصل بود و پس از مدتی محاصره هترا به دلیل کمبود آب، هیزم و علوفه شکسته شد.
پس از این دوران و درست تا پایان قرن دوم هترا به اوج رونق و قدرت خود رسید و تبدیل به یکی از زیباترین شهرهای مشرق زمین شد. اما دوران رونق هترا چندان طول نکشید و با انقراض خاندان «آرساسی‌ها»، خاندان حاکم بر هترا، به دست ساسانیان همه چیز در هترا تغییر کرد.
گزارش برخی از تاریخ نگاران رومی نشان می‌دهد که در سال‌های اولیه حکومت ساسانیان، هترا در مقابله ایران و روم با رومیان متحد شد و ارتشیان امپراتور گردیانوس سوم حدود سال ۲۳۰ میلادی در این شهر مستقر شدند. همین مسئله پادشاهان ساسانی را به تسخیر هترا تحریک کرد.
اردشیر اول، شاهنشاه ساسانی نیز در اولین تلاش خود در حصر این شهر در حدود سال ۲۲۰ میلادی شکست خورد و به سرنوشت سایر محاصره کنندگان این شهر دچار شد. اما سرانجام در سال ۲۴۰ یا۲۴۱ میلادی این شهر به دست جانشین اردشیر، شاپور اول تسخیر شد. شاپور در اولین سال تاج گذاری‌اش به این پیروزی دست یافت.
سقوط «هترا» که نهایتاً منجر به متروک ماندن ابدی این شهر شد، بعدها آمیخته به افسانه و داستان و در حالی که هنوز رگه‌هایی از حقیقت را در خود داشت به دفعات در داستان‌های عربی و فارسی نقل شد که از آن جمله می‌توان به کتاب‌های «تاریخ طبری» و «تاریخ مسعودی» اشاره کرد.
معماری این شهر باستانی نمونه ی عالی شهرهای دژمانند، مشابه شهر فیروزآباد است که بر اساس طرح دایره‌ای شکل شهرهای شرقی ساخته شده‌اند. شرایط کامل دیوار دوجداره در محیط بکر نمونه عالی آثار دوره اشکانی، ساسانی و اوایل تمدن اسلامی است، این شهر به علت دارا بودن دیوارهای ضخیم در سال 116 پیش از میلاد، توانست در مقابل حملات رومیان مقاومت کند. باقی مانده‌های شهر، به ویژه معابد که در آن‌ها معماری هلنی و رومی با تزئینات شرقی در هم آمیخته است، گواه عظمت این شهر است.
براساس برخی متون قدیمی دیگر، بنیان‌گذار این شهر سوارکارانی کوچ نشین از قبیله خراسان، امپراطوری اشکانی جانشین امپراطوری هخامنشیان هستند. در قرن دوم پیش از میلاد هترا با قرار گرفتن بر روی جاده معروف ابریشم به شهری چشمگیر تبدیل شد. این سلسله شرقی موجب نگرانی رومیان شد که بعدا به دنبال تخریب آن برآمدند.
اما تنها باقی مانده‌های دولت اشکانی در ایران باستان، از چند روز پیش زیر چرخ لودرهای گروه داعش در حال لگد شدن است. داعش در شانزدهم اسفند ۱۳۹۳ (۷ مارس ۲۰۱۵) به محوطه باستانی هترا یورش برد و بخش زیادی از آن را ویران کرد، آن‌هم محوطه‌ای که به دلیل آن همه اهمیت و ارزش‌اش در 1985 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
انتهای پیام
نظرات