ابراهیم خدایار با انتقاد از ارتقای استادان و دانشجویان بر اساس نوشتن مقاله‌های انگلیسی می‌گوید: اگر برای ارتقای استاد و دانشجو به نشریات خود توجه نکنیم، در عمل به فساد زبان خود کمک کرده‌ایم.
این پژوهشگر و استادیار دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با خبرنگار ادبیات خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، گفت: درباره زبان فارسی و زایایی آن دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. شاید بتوان برای اثبات نظر هر یک از دو گروه مخالف و موافقِ زایاییِ زبانِ فارسی شواهدی پیدا کرد اما نباید درباره هیچ کدام از این دو دیدگاه و شواهدشان حکم قطعی صادر کرد؛ چه آن‌ها که می‌گویند زبان فارسی بی‌نهایت امکان واژه‌سازی دارد و چه آن‌ها که می‌گویند زبان فارسی توانایی کافی برای واژه‌سازی ندارد. باید حد تعادل را درنظر گرفت. زبان فارسی در این زمینه مثل همه زبان‌های زنده دنیاست.
او افزود: از بین کسانی که معتقدند این زبان زایایی کامل دارد، می‌توان نظر پروفسور حسابی را درنظر گرفت. او دیدگاهش را در این زمینه در مقدمه «فرهنگ حسابی» آورده است. حسابی با فرمولی به نام «جبر ترکیبی» ثابت کرده که در زبان‌های هندواروپایی چون ترکیبی‌اند، می‌توان از طریق ترکیب پسوند، پیشوند و ریشه، حدود 224 میلیون واژه ساخت. مثلا در زبان فارسی ریشه «توان» می‌تواند با «نا» ترکیب شود و واژه «ناتوان» را بسازد. همچنین با اضافه کردن «نا» در آغاز و «ی» در پایان این واژه می‌توان «ناتوانی» را ساخت. علاوه بر این، از کنار هم قرار دادن دو اسم هم در فارسی می‌توان واژه ساخت مثل گلرخ، گل‌اندام و... . هرچند پسوندها و پیشوندهای زبان فارسی بسیار کم‌تر از زبان انگلیسی است، اما به هر حال صحبت پروفسور حسابی کلی و درباره همه زبان‌های هندواروپایی است.
خدایار ادامه داد: پیروان این دیدگاه می‌گویند بهتر است هنگام معادل‌سازی برای واژه‌های بیگانه، واژه‌هایی ساخته شود که بتوان با ترکیب آن‌ها با پسوند و پیشوند از آن‌ها واژه‌های بیش‌تری ساخت. مثلا اگر به جای «تربیت» از «پروردن» استفاده شود، هنگام ترجمه «re» می‌توان از «باز» استفاده کرد و «بازپروری» را ساخت.
او همچنین گفت: گروهی هم که معتقدند زبان فارسی زایای کافی ندارد یا زایایی‌اش را از دست داده، می‌گویند ما در طولِ تاریخِ زبانِ فارسی در دوره جدید، فعل‌های ساده را که امکان واژه‌سازی از آن‌ها وجود داشته، از دست داده‌ایم. حرف این دسته درست است؛ وقتی ما فعل ساده را از دست می‌دهیم، قدرت ترکیب‌سازی را از زبان می‌گیریم. به همین دلیل گروهی می‌گویند اگر می‌خواهیم قدرت را به زبان فارسی برگردانیم، باید از فعل‌های ساده مثل «طلبیدن» استفاده کنیم. این گروه واژه‌هایی مثل «یونیدن» را ساخته‌اند و از آن استفاده کرده‌اند.
خدایار اضافه کرد: چنین امکاناتی در زبان ما وجود دارد، اما طبیعتا هیچ زبانی زبان در اوج نیست. زبان دست‌ساختِ بشر است و مثل خود بشر امکانات محدودی دارد. همه زبان‌ها از امکانات دیگر زبان‌ها استفاده می‌کنند. حتا در زبان قرآن که در تقدسش شکی نیست، حدود 40 واژه فارسی و تعدادی واژه‌های عبری، یونانی و... به کار رفته است. مگر خدا نمی‌توانسته واژه‌های خالص عربی بیاورد؟ چرا از واژه‌های فارسی، عبری، سریانی و... استفاده کرده است؟ این بزنگاه پرسش کسانی است که درباره زبان‌ها این مسأله را مطرح می‌کنند. این یک مسأله اجتماعی است که به این نکته برمی‌گردد که همان‌طور که ما نژاد پاک نداریم، زبان پاک هم نداریم. همان‌طور که فرهنگ‌ها در تعامل با یکدیگرند، زبان‌ها هم تعامل دارند.
او سپس درباره ساخت فعل‌های ساده از واژه‌های قرضی و صرف آن‌ها مثلا به صورت «تِلِفُنیدَن» اظهار کرد: من در این زمینه اهل تعادل هستم. مقداری هم گذشته‌گرا هستم. زبان ما در گذشته از این استثناها کم استفاده کرده است. بسامد این واژه‌ها نسبت به ذات زبان ما که حالت طبیعی داشته، کم بوده است. ما شاعری به نام طرزی افشار داریم که بسیار زیاد از فعل‌های جعلی استفاده کرده و مثلا «رمضانیدن» و «رجیدن» را به معنای «وارد ماه رمضان شدن» و «وارد ماه رجب شدن» به کار برده است، اما چون این‌ها با ذات زبان هماهنگ نبوده، ازشان استقبال نشده است.
این پژوهشگر در ادامه تأکید کرد: اگر قرار است زبان زایا شود، پشت کلمه‌سازی موضوع عمیق‌تری هست و آن این است که تولید علم و دانش باید در یک زبان به اوج برسد. در این صورت واژه‌سازی هم انجام می‌شود. نمی‌شود ما از قافله دانش دنیا عقب بمانیم و بخواهیم واژه‌سازی کنیم. سرعت رشد دانش در جهان بالاست. ما در بعضی قسمت‌ها به این سرعت نرسیده‌ایم و در بعضی هم که رسیده‌ایم زبان تولید علم‌مان انگلیسی و واژه‌سازی‌مان ضعیف است. اگر کسی بخواهد در رشته‌ای مثل فیزیک دکتری بگیرد، باید فلان تعداد مقاله انگلیسی بنویسد. این فرد هیچ وقت به پویایی زبان فارسی کمک نخواهد کرد.
او ادامه داد: اگر بخواهیم زبان‌مان زایا باشد، نمی‌توانیم با دنیا قطع رابطه کنیم. بزرگان ما مثل بوعلی یا ابوریحان، با زبان علم روزگار خودشان که عربی بود، قطع رابطه نکردند، اما در کنار آن از زبان فارسی هم استفاده می‌کردند. ابن سینا «قانون» را به زبان عربی و «دانشنامه علایی» را به زبان فارسی نوشت. او 900 سال پیش کتابی با عنوان «رگ‌شناسی» نوشت، حالا ما می‌گوییم «آنژیوگرافی» که ترجمه آن «رگ‌نگاری» است. اما کدام یک از ما از معادل فارسی استفاده می‌کنیم؟ در محیط آزمایشگاه خجالت می‌کشیم معادل فارسی اصطلاحات را به کار ببریم، چون استفاده نشده است. بعد می‌گوییم از مصدرهای جعلی استفاده کنیم. مهم‌ترین چیز تفکر در زبان است. فکر باید اصلاح شود تا با تولید دانش بومی زبان هم راه خود را پیدا کند. ممکن است بخشی از این کار هم به صورت محدود با مصدر جعلی انجام شود.
خدایار سپس اظهار کرد: ما باید آموزش بدهیم. آموزش واژه‌سازی باید وارد دوران مدرسه و دانشگاه‌ها شود. دانشجوی دکتری هر رشته‌ای باید موظف به گذراندن چند واحد واژه‌سازی باشد. در حال حاضر دانشجویان اصلا با این مقوله آشنا نیستند و به آن نیازی نمی‌بینند. مقاله انگلیسی 10 امتیاز دارد و مقاله فارسی دو امتیاز. باید در سیاست‌گذاری‌ها به این مسائل توجه شود. البته در بعضی از رشته‌ها مثل نانو، شیمی، علوم نظامی و پزشکی ما به جایی رسیده‌ایم و باید واژه‌سازی را هم آموزش دهیم. در رشته‌های دیگر هم مشکل چندانی نداریم. مثلا زبانِ شعرِ ما پاک‌ترین زبان‌هاست.
او افزود: به طور کلی در شعر و داستان، ما تعداد کمی واژه بیگانه داریم. مقداری واژه عربی هم هست که جزو زبان ما شده است. این موضوع هم طبیعی است. 86 درصد واژه‌های زبان انگلیسی طبق تحقیق محققان خودشان، واژه‌های غیرانگلیسی است که از زبان‌های مختلف از جمله فرانسوی، رومی، لاتین، عربی، فارسی و ... با درصدهای متفاوت گرفته شده است، چه اشکالی دارد اگر چند درصد واژه عربی، یا تعدادی واژه فرانسوی یا انگلیسی هم در زبان ما باشد؟
این پژوهشگر تأکید کرد: مشکل ما درباره زایایی زبان در بخش زبان علم است. در این زمینه باید در کنار تولید دانش و ضمن حفظ ارتباط با دنیا، تولید دانش به زبان فارسی صورت بگیرد. ما باید برای نشریات علمی خودمان ارزش قائل شویم. اگر برای ارتقای استاد و دانشجو به نشریات خود توجه نکنیم، در عمل به فساد زبان خود کمک کرده‌ایم. چون اگر دانشجویان و استادان به زبان فارسی ننویسند، قدرت این زبان بالا نمی‌رود.
انتهای پیام
نظرات