کمال‌الدین بهزاد معروف‌ترین نگارگر مکتب هرات در دوره تیموریان بود؛ مکتبی که آن را اصلی‌ترین شیوه نگارگری ایران می‌دانند و آثار مربوط به آن از ارزشمندترین میراث گذشتگان ما در موزه‌های معتبر دنیاست.

به گزارش خبرنگار بخش هنرهای تجسمی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، مکتب هرات در دوره حکومت شاهرخ تیموری پایه‌گذاری شد و در دوره سلطان حسین بایقرا به اوج خود رسید. مشهورترین هنرمندان نقاش و خوشنویس آن دوره به هرات مهاجرت و این شهر را به هسته اصلی فرهنگ و هنر تبدیل کردند. کتاب‌هایی که در این دوره کتابت و تصویرگری شدند، از ارزشمندترین آثار نگارگری ایران به شمار می‌روند.

مکتب هرات را اصلی‌ترین شیوه نگارگری ایران و راهگشای مکاتب و شیوه‌های پس از آن می‌دانند. از ویژگی‌های مکتب هرات کوچک بودن صورت انسان‌ها و ساده و بی‌پیرایه بودن خطوط مینیاتورهاست. سرزندگی و تحرک تصویرها، عمق صحنه‌ها با قرارگرفتن افق در نزدیک لبه بالایی و زمینه‌های فیروزه‌ای متمایل به آبی و سبز از دیگر مشخصه‌های این مکتب به شمار می‌رود.

نقاشی‌های مکتب هرات

شاهنامه بایسنقری که به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوهٔ تیمور گورکانی) در مکتب هرات کار شد، از معروف‌ترین آثار این دوره است. این شاهنامه که شامل 22 صفحه است، هم‌اکنون در موزه کاخ گلستان نگه‌داری می‌شود.

مکتب هرات بعدها با کمک نقاشان بسیاری چون آقا رضا جهانگیری که به دربار جهانگیر شاه در هند رفته بودند تاثیر زیادی بر روی نقاشی هندی گذاشت.

کمال‌الدین بهزاد؛ هنرمندی که مکتب هرات مدیون اوست

از زمانی که سلطان حسین بایقرا بر تخت نشست، شعر و موسیقی و نگارگری و هنرهای دیگر رونق تازه‌ای یافتند. هرات در خلال 38 سال پادشاهی حسین بایقرا، دوره دیگری از شکوفایی فرهنگی را تجربه کرد. کمال‌الدین بهزاد معروف‌ترین هنرمند این دوره بود.

بهزاد متولد 854 هجری قمری بود. او از میراث گذشتگان و به خصوص از دستاوردهای دو استاد معاصرش به خوبی بهره‌مند شد. ظرافت‌کاری و تذهیب را به صورت مستقیم از روح‌الله میرک خراسانی فراگرفت و قلمزنی ظریف و بیانگری عمیق را از طرح‌های مولانا ولی‌الله آموخت. بهزاد در حدود بیست سالگی توانسته بود خود را به عنوان یک نقاش با استعداد معرفی کند. در یک دوره هشت ساله سبک خود را تکامل بخشید و در دوره بعد بهترین آثارش را آفرید.

نقاشی‌های مکتب هرات

در آغاز فعالیتش در کتابخانه سلطان حسین بایقرا، تمرکز خود را روی تصویرگری کتاب‌های داستانی و تاریخی متمرکز کرد. تلاش او در این زمینه باعث شد تصویرگری کتاب در آن دوره به تحول بزرگی دست پیدا کند. پیش از بهزاد در نگارگری‌ها جایی هم برای خوشنویسی بخشی از شعر و یا داستان می‌گذاشتند؛ اما او با هویت بخشیدن به نقاشی و جدا کردن آن از متن، تصویرهایی مستقل به وجود آورد.

اوج نوآوری بهزاد را در نگاره‌های نسخه بوستان سعدی و نسخه خمسه نظامی می‌توان دید. این آثار در سال‌هایی پدید آمدند که بهزاد در دربار سلطان حسین بایقرا و در یک محیط خردمندانه کار می‌کرد.

بهزاد در خلال یک دهه تحولی در سنت رنگ نگارگری ایرانی ایجاد کرد. نوآوری او نه فقط در کاربرد استادانه رنگ‌های واقعی اشیا، بلکه در نحوه رنگ‌بندی کل تصویر بود که دقیقا با الگوی طرح همسازی داشت. به راستی رنگ و شکل در نقاشی بهزاد قابل تفکیک نیستند. او معمولا سطوح رنگی تخت را به مقتضای بیان مضمون کنار هم می‌نهاد.

تعادل و تناسب تصاویر و رنگ‌ها از مشخصه‌های مهم کارهای کمال‌الدین بهزاد است. دقت او در پیاده کردن جزئیات شگفت‌انگیز بود و سعی داشته تصاویر به واقعیت نزدیک‌تر باشند. این واقع‌گرایی یکی از مهم‌ترین راه‌های تشخیص نقاشی‌های این هنرمند از آثار دیگران است؛ چرا که به دلیل زیبایی و خاص بودن کارهای بهزاد، پس از او افراد زیادی آثار او را کپی کردند.

سوگواری برای شوی لیلی

به دلیل پرطرفدار بودن پیروان مکتب بهزاد، تشخیص واقعی کارهای این هنرمند از دیگران دشوار است، با این حال معروف‌ترین تصویرگری‌های منتسب به بهزاد عبارتند از: خمسهٔ امیر علیشیر نوائی، گلستان سعدی، خمسهٔ نظامی و ساختن قصر خورنق. نگاره‌ای که بهزاد از بوستان سعدی با عنوان «گدا بر در مسجد» کشیده از آثار معروف اوست.

تاثیر مکتب بهزاد بر هنرمندان بعد از خود باعث شد تا نیم قرن پس از او، هنرمندان همچنان پیرو سبک او باشند. این موضوع تنها به قلمرو ایران مربوط نمی‌شد و هنرمندان هند و عثمانی هم شیفته کار بهزاد شدند و اصول او را در کارهایشان تکرار کردند.

کمال‌الدین بهزاد رییس کتابخانه سلطان حسین بایقرا و سرپرست گروه خوشنویسان و نقاشان دربار بود و باعث به وجود آمدن مکتبی با عنوان «مکتب بهزاد» شد.

این هنرمند پس از تصرف هرات توسط شاه اسماعیل صفوی، به تبریز می‌رود و در دوره شاه اسماعیل و شاه طهماسب به فعالیت هنری‌اش ادامه می‌دهد. او در سال 942 هجری از دنیا رفت.

بهزاد نه تنها شاگردان برجسته‌ای چون قاسم‌علی چهره‌گشای، شیخ‌زاده (محمود مذهّب)، آقامیرک و میرمصور را در هرات پرورد، بلکه به صورت غیرمستقیم باعث خلق شاهنامه «شاه تهماسب» در دوران بعد از خود شد که یکی گران‌ترین اثر اسلامی دنیا به شمار می‌رود.

تابلوی «سوگواری برای شوی لیلی» نیز یکی از نگاره‌های مکتب هرات است که آن را به قاسم‌علی چهره‌گشای (شاگرد معروف بهزاد) منتسب می‌دانند.

*در این نوشتار از کتاب «نقاشی ایران، از دیرباز تا امروز» نوشته رویین پاکباز استفاده شده است.

انتهای پیام