یک استاد دانشگاه ضمن آن‌که هشدار داد که «اختلاف نشست» و «رطوبت زمین» دو عامل اصلی تهدید میدان نقش جهان هستند، به تشریح این موضوع پرداخت که چرا سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به‌لحاظ سطح دانش و توان علمی و مهندسی، به ارتقا و اصلاح ساختاری نیاز دارد.
دکتر سیدعبدالعظیم امیرشاه‌کرمی - مهندس سازه و ژئوفیزیک با تخصص مدل ریاضی - مقاله‌ای را با عنوان «حریم‌های مهندسی بناهای تاریخی و غفلت از آن‌ها در میدان نقش جهان اصفهان» تهیه کرده و آن را به‌شکل اختصاصی در اختیار بخش میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) قرار داده است.
در بخش «مقدمه» این مطلب آمده است: «حفاظت و نگهداری از بناها وقتی امکان‌پذیر است که خواص و پارامترهای مهندسی آن‌ها و بخصوص حریم مهندسی‌شان به صورت کمی شناخته شده باشد. حریم مهندسی برخلاف حریم‌های قانونی مانند سند ملکی و حریم منظری، کمی و تحلیلی است. هر بنا، یک محوطه با حریم مهندسی دارد که دخالت در آن باعث می‌شود خصوصیات مکانیکی پایداری و ماندگاری آن تغییر کنند. معیار سنجش مهندسی بناها، توزیع نیروی داخلی در مقاطع ساختار، تنش‌ها و کرنش‌ها هستند. وقتی معیارها از حد توان مصالح بگذرند (یا توان مصالح کم شود)، ترک‌خوردگی‌های بسیار ریز غیرقابل رؤیت تا بزرگ و قابل رؤیت به‌وجود می‌آید و ترک‌ها باعث کاهش شدید سختی و به‌هم‌ریختگی ساختاری بنا می‌شوند و به روایتی، ضریب اطمینان ماندگاری بنا کاهش می‌یابد.
دخالت‌ها در حریم مهندسی، به صورت‌های مختلف و در محل‌های مختلف اتفاق می‌افتند. سه بخش عمده‌ی موضوعی دخالت عبارتند از: «تغییر خواص مصالح به دلایل مختلف»، «دخالت در هندسه اطراف» و «دخالت در انواع بارگذاری‌های استاتیکی، جاری و دینامیکی (لرزش)»
محل دخالت‌ها می‌تواند از طریق این قسمت‌ها باشد:
1- جو؛ (تغییرات درجه حرارت شبانه‌روزی و سالانه، آلاینده‌های هوا، باران و آلاینده‌های شیمیایی، صوتی، اشعه‌ای، موج و ارتعاشی)
2- زمین؛ آب آلاینده و صعود رطوبت، نمک‌زایی آب، کاهش مقاومت زمین به‌علت آلایندگی و خاکبرداری‌های اطراف
3- روی سطح زمین و در مجاور بنا به‌صورت تخریب‌ها، ساخت‌وسازها و حذف قیدهای افقی مثل دیوارها
سیستم ساختاری بنا، خواص زمین و اندازه‌ی بنا تعیین‌کننده‌ی حریم مهندسی هستند. زمینِ میدان «نقش جهان» از خاک ریزدانه‌ی بسیار حساس (سیلت و رس مرطوب) تشکیل شده و حریم‌های مهندسی بناهای آن گسترده‌تر و با اهمیت‌تر از سایر نقاط ایران است. بارگذاری جدید رطوبت آلوده‌ی زمین (هوازدگی)، تخریب‌های اطراف و دخالت‌های مجاوری (اندرکنشی)، که در بناهای میدان اتفاق افتاده و سبب ترک‌خوردگی در قسمت‌های مختلف شده است. مقاوم‌سازی‌های گذشته مانند سردر گنبدخانه‌ی مسجد امام، غیراصولی هستند.
حریم مهندسی گنبد و طاق متفاوت است و هریک بسته به نوع زمین، اندازه‌ی بنا و سیستم سازه‌ای اطراف، بررسی و حریم آن‌ها مشخص می‌شود. تعیین حریم مهندسی به دانش و تجربه نیاز دارد که متأسفانه تا کنون به این امر پرداخته نشده است.
آنچه باید به خاطر داشت، این است که چهار رکن پنهان در میدان نقش جهان حضور داشته و دارند: «میراث فرهنگی»، «محیط زیست»، «مهندسی» و «دانشگاه».
نگهداری و حفاظت از میدان، بدون توجه به فهم و شناخت این چهار بخش مرتبط به‌هم، خوش‌خیالی است.»
این استاد دانشگاه در ادامه، به موضوع تعاریف و مفاهیم حریم‌ها پرداخته و توضیح داده است: «حریم‌ها، تعاریف و مفاهیم حقوقی، ملکی و کمی با قابلیت ارجاعی دارند. در تفسیر حریم‌ها، کارشناسان خبره حضور دارند. برخلاف حریم‌های منظری که قراردادی هستند، حریم‌های مهندسی کمی و تحلیلی‌اند. حریم مهندسی، یعنی رعایت شرایط مرزی (Boundary Conditions) که اگر از آن عبور شد، در معیارهای مهندسی بنا تغییرات به‌وجود آمده و دخالت صورت گرفته است.
از نگاه مهندسی سازه و مهندسی ماندگاری، معیار سنجش‌ها، تنش، کرنش و خواص مکانیکی مصالح (Stress& Strain) در هر نقطه از بنا است. دو روش مکمل برای تعیین مقدار معیارهای تشخیص حریم و تعریف آسیب‌دیدگی وجود دارد:
1- ابزارگذاری (Instrumentations) و کنترل اندازه‌گیری‌ها با محدودیت‌های تنظیم‌شده
2- شبیه‌سازی ریاضی و تحلیل عددی و کنترل کرنش‌ها و تنش‌ها و پیش‌بینی، ارزیابی و تصمیم‌گیری (Analyses, prediction and Assessment)
هر دو روش، تخصصی و کارشناسی است و ارزیابی نهایی براساس مجموع این دو روش انجام می‌شود.
میراث فرهنگی در شرایط فعلی زمینه‌ی این نگرش را ندارد؛ قضاوت و تصمیم‌گیری‌ها باید روی معیارهای کمی و قراردادی باشند. در مهندسی، این معیارها خواص مکانیکی مصالح و بارهای داخلی (تنش‌ها) هستند و با تحلیل قابل شناخت و سنجش هستند. اگر به هر شکلی، هر پدیده و فرآیندی، باعث افزایش تنش در یک نقطه از بنا شود، در حریم مهندسی دخالت شده است. عموما زلزله، اختلاف نشست و هوازدگی (فرسایش) و خطاهای دخالت، عامل تحدید حریم مهندسی هستند.
اختلاف نشست و رطوبت زمین دو عامل اصلی تهدید حریم مهندسی در میدان نقش جهان هستند. در مجموعه‌ی میدان نقش جهان سیستم‌های سازه‌ای مختلفی وجود دارند و هریک از این بناها حریم مهندسی خود را دارند. سیستم سازه‌ای و بزرگی آن، نوع زمین و محیط طبیعی، حریم‌ها را تعیین و کارشناسان مرتبط، این حریم‌ها را تعریف و محدود می‌کنند. حریم مهندسی یک بنا در تهران با حریم مهندسی همان بنا در اصفهان به‌دلیل تفاوت زمین و محیط طبیعی، متفاوت است.»
شاه‌کرمی همچنین در زیر عنوان سیستم‌های سازه‌ای بناهای میدان نقش جهان در این مطلب، آورده است: «بناهای میدان نقش جهان به‌لحاظ مهندسی به‌شکل زیر قابل تفکیلک هستند:
1- بازارهای اطراف؛ شامل دوبخش گذر که طاق و گنبد و دو طاق و دیوار کناری (مغازه‌ها) هستند. طاق‌ها باید هم هندسه و هم بارگذار متقارن داشته باشند (حریم مهندسی). در حاشیه‌ی میدان و بازار مجاور مسجد شیخ لطف‌الله، دو اتفاق مهندسی باعث عدم تقارن و اختلاف نشست و ترک‌خوردگی طاق‌ها شده است. بارگذاری روی یک طرف (طبقه فوقانی مغازه‌های حاشیه میدان) و صعود رطوبت آب زیرزمینی و هوازدگی زمین و پایه‌ها (دخالت سازه‌ای) در همان طرف.
2- مسجد شیخ لطف‌الله: با توجه به نوع معماری و سازه‌ی آن، برای جلوگیری از رطوبت و اختلاف نشست از زیرزمین استفاده شده است. این بنا به‌علت عدم تقارن در پلان، از سوی شمال و شرق دچار آسیب‌دیدگی شدید مهندسی شده است.
3- عالی‌قاپو؛ برای جلوگیری از صعود رطوبت، چاه‌های آب و جریان هوا در طبقه همکف وجود دارد. به‌درستی سهم بارگذاری در جداره‌ی میدان کمتر از سایر قسمت‌ها است؛ ولی عدم رعایت و کنترل رطوبت در حاشیه میدان، نشست‌ها به سمت میدان ادامه دارد.
4- مسجد امام؛ سردر ورودی اصلی به‌لحاظ مهندسی در فاصله‌ای از جداره قرار دارد، به همین دلیل، رانش و نشتی وجود ندارد؛ ولی رطوبت همچنان آزاردهنده است. مقاوم‌سازی‌ها غیراصولی در بخش سردر گنبدخانه و ایوان شرقی، از استمرار نشست و ترک‌خوردگی جلوگیری نکرده، چاره‌اندیشی و اصلاح باید از زمین و پی می‌شد، ولی مقاوم‌سازی در بام انجام نشده است و متأسفانه به زمین و پی که دلیل اصلی آسیب‌دیدگی هستند، توجه نمی‌شود.
5- زمین و جداره‌ی میدان؛ پدیده‌ی صعود رطوبت زمین و بالا آمدن آب آلوده‌ی زیرزمینی، ترافیک و ارتعاش‌های صوتی و آلایندگی‌های هوا، آسیب‌های روزافزونی را به کلیه بناهای میدان به‌صورت دخالت در حریم مهندسی بناها وارد می‌کند.
او همچنین درباره‌ی توجه به دانش و تخصص‌ها در حفاظت از بناهای تاریخی توضیح داده است: «در دوره‌ی تحصیلات تکمیلی (دکتری) دانشگاه، درسی به نام «میان کنش بنا و زمین» وجود دارد (Soil& Structure Interactions) که رفتار بنا، براساس نشست زمین و بنا تحلیل می‌شود. اثر زلزله، اختلاف نشست، رانش و فشار افقی زمین، از فصول این درس هستند.
حوزه و عملکرد این درس در میراث فرهنگی بسیار وسیع‌تر می شود، چون زمان و عمر بنا، همراه تغییرات، جاری است. در جریان این تغییرات، خواص مکانیکی زمین و مصالح، به‌علت حضور و تغییرات شرایط طبیعی، مانند چرخه‌ی آب، چرخه‌ی انرژی، ارتعاشات، امواج و فعل و انفعالات شیمیایی آلاینده‌ها وجود دارد.
مهندسی حفاظت باید بتواند تمام پدیده‌ها را در ترکیب زمین، بنا و اقلیم بداند. در میراث فرهنگی این حوزه شناخته‌شده نیست، به‌علت عدم حضور متخصصان، حوزه‌ی حفظ و احیا با محتوای مهندسی کلمه‌ها (خواص مکانیکی) آشنا نیست. حریم‌ها در مهندسی، کمی هستند و به تحلیل نیاز دارند و چون شناخته نشده‌اند، کار مهندسی صورت نداده‌اند. با ترک‌ها، معماری برخورد می‌شود نه سازه‌ای و با گل اخرا پر می‌شوند (مانند مسجد شیخ لطف‌الله).
در مجله‌ی «اثر» بیشتر مقاله‌ها، معرفی معمارانه‌ی بناها و باستان‌شناسی‌اند و کمتر مقاله‌ای درباره‌ی آسیب‌نگاری و حفاظت به‌چشم می‌خورد. این مسأله به شناخت و معرفی نیاز دارد. حفاظت، از نوع گفتن کلامی و نه تحلیلی و نهایتا عقب‌نشینی است، حریم مهندسی پاسارگاد برای میراث تعریف نشده و فقط گفته می‌شود، سد سیوند بد است. بیشتر حریم‌ها ثبت احوالی و از نوع حریم‌های تملک زمینی است، نه حوزه‌ی تأثیرهای مهندسی. گفته می‌شود مترو در چهارباغ اصفهان ساخته نشود، میراث فرهنگی معیار و عددی ندارد که بگوید مترو، روی زمین چه اثری می‌گذارد و اثر آن روی بنا چیست، چرا و چقدر است. حوزه‌ی حفظ و احیا به دانش مربوط و تجربه‌ی مطلوب نیاز دارد نه عنوان.
مجموعه‌ی میدان نقش جهان به‌لحاظ منظری، حریم دارد. اگر در فاصله‌ی چند صد متری، بنایی نامربوط ساخته شود، با آن برخورد می‌شود. به‌لحاظ مالکیت هم حریم دارد و ثبت شده‌اند. آنچه به حفظ یا مهندسی حفاظت و زنده نگهداری یا احیا مربوط می‌شود، حریم مهندسی است که ناپیدا است و به توان علمی مربوط در مجموعه‌ی میراث فرهنگی بستگی دارد که بتواند درون زمین و درون مصالح بناها را ببیند.
اگر رطوبت هوا کم باشد (رودخانه و مادی یا آب‌راهه وجود نداشته باشد) تبخیر بیشتر و صعود رطوبت بیشتر می‌شود و نمک‌زایی بیشتر و آسیب‌دیدگی زیادتر می‌شود (آسیب‌دیدگی زمین، پی و اصل بنا). به این ترتیب، شناخت سطح و جهت جریان و شیمی آب زیرزمینی، از الزام‌های شناخت مهندسی است و آب زیرزمینی از حریم‌های مهندسی می‌شود.
سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان متولی آثار، به‌لحاظ مهندسی بهتر است شناختی از تأثیر مترو و عملکرد آن، که مانند یک سد زیرزمینی و حرکت دادن آب زیرزمینی به سمت دورتر از بستر زیر رودخانه عمل می‌کند، داشته باشد. خوب است بداند که جریان آب زیرزمینی که رطوبت‌زایی دارد، در هر نقطه چقدر بالا آمده، شمع‌ها و زیرگذرها، میدان امام علی (ع) و مترو، چه اثری روی جریان و شیمی آب زیرزمینی دارند. رطوبت در مدرسه‌ی چهارباغ آیا کم می‌شود و در میدان نقش جهان زیاد می‌شود؟ به‌لحاظ سطح دانش و توان علمی و مهندسی، سازمان میراث فرهنگی به ارتقا و اصلاح ساختاری نیاز دارد.
گنبدها و طاق‌ها، سیستم‌های سازه‌ای هستند که باید بارگذاری متقارن نسبت به محور گنبد و محور طاق داشته باشند. در بازارهای طرفین مسجد شیخ لطف‌الله این امر توسط طبقه‌ی دوم و طرح فضای سبز میدان از بین رفته است. رطوبت زمین یکسان نیست (داخل میدان بیشتر است) بنابراین طاق‌های مجاور مسجد شیخ لطف‌الله به سمت میدان رانش دارند. هوازدگی رطوبتی در مسجد امام و هم‌اکنون نمک‌زایی زیر سه ردیف از کاشی‌ها پیچیده شده است. این فرآیند به مدل‌سازی و تحلیل عددی همراه ابزارگذاری نیاز دارد.
میراث فرهنگی فقط شامل آثار ملموس و قابل مشاهده نیست؛ نرم‌افزارهای آن‌ها (Macroscopic) مانند ضوابط مهندسی و توجه به محدودیت‌های جغرافیایی زمین‌شناسی و نوع مصالح، راه حل‌های مهندسی منطبق بر شرایط محیطی، تجربه‌های شناخت عوامل طبیعی منطقه و راهکارهای عبور از آن‌ها، هم میراث هستند. روش تبدیل علوم پایه به مهندسی‌ها و تجربه‌های ماندگار از این قرارند.
به هر حال، وضع سردرها و ترک‌خوردگی آن‌ها، وضع سنگ مرمرهای ازاره و کاشی‌کاری‌های بالای آن‌ها، پایدار نیست و آشفته‌تر می‌شود. برای حفاظت و مرمت آن‌ها به تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی مهندسی مربوط نیاز است. اگر به حال خود رها شوند، بدتر می‌شوند. با یک تور سیمی و حفاظت افقی زیر سردر گنبدخانه که اگر کاشی افتاد، روی سر بازدیدکننده نیفتد، مشکل حل نمی‌شود و مسأله همچنان پیش‌رونده است. وضعیت بازار اطراف مسجد شیخ لطف‌الله بهتر نمی‌شود، چون ترک‌خوردگی از نوع اختلاف نشست و دامنه‌دار است (سازه‌ای) و مدام ضریب اطمینان آن کم می‌شود. مسأله در محل علت باید حل شود، یعنی زمین و پی، نه در معلول، با پر کردن ترک‌ها با ملات رنگی (گل اخرا).»
انتهای پیام
نظرات