عبدالمحمد آیتی در طول 87 سال زندگی، خدمت‌های زیادی به زبان فارسی و عربی کرد و آثار زیادی از خود به جا گذاشت.
این نویسنده، پژوهشگر و مترجم پیشکسوت که به تازگی از دنیا رفته است، سال 86 در دیدار بخش فرهنگ و ادب خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) با او، درباره‌ی خودش، وضعیت زبان فارسی، ترجمه‌ی قرآن، ادبیات معاصر و جهانی شدن ادبیات ایران سخن گفته بود.
مترجم متن‌های دینی و کهن و علاقه‌مند به ادبیات معاصر
آیتی از معدود مترجمانی بود که هم‌زمان با ترجمه‌ی «قرآن کریم»، «نهج‌البلاغه»، «صحیفه‌ی سجادیه» و متون کهن، بنا به علاقه‌اش، در زمینه‌ی ادبیات معاصر شامل شعر و داستان هم کار کرده و به مطالعه‌ی این بخش از ادبیات نیز علاقه‌مند بود.
او درباره‌ی این موضوع می‌گفت: من با ادبیات معاصر آشنایی دارم. درباره‌ی نیما یوشیج در دو کتاب «منظومه‌ی مانلی» و «در تمام طول شب» کار کرده‌ام. به نظر من، این دو زمینه هیچ منافاتی با هم ندارند و آن‌ها که این‌گونه فکر می‌کنند، در اشتباه‌اند. اگر کسی بر ادبیات معاصر مسلط باشد، می‌تواند کار کند؛ به این شرط که کتاب‌های معاصر را از نویسندگان، شاعران و رمان‌نویسان خوانده باشد و آن‌ها را بشناسد.
شعر خوب کم شده است
آیتی همچنین می‌گفت: من از سال 40 به بعد به نوشتن نقد درباره‌ی شعر معاصر در مجله‌ی «راهنمای کتاب»، تا زمانی که تعطیل شد، پرداختم. شعر و رمان امروز را هم می‌خوانم. از آثار نویسندگان، مثلا «کلیدر» و «جای خالی سلوچ» محمود دولت‌آبادی را خوانده‌ام. آثار احمد محمود را هم از «همسایه‌ها» تا «مدار صفردرجه» خوانده‌ام. البته از معاصرترها کم‌تر مطالعه کرده‌ام. آثار هوشنگ گلشیری را خیلی می‌خوانم و معتقدم او از بهترین نویسندگان ماست. از گروه شاعران هم شعر شاعرانی را که هم‌سن و سال خودم هستند، بیش‌تر می‌خوانم. از سنت‌گراها مثلا شهریار و از نوگراها هم نیما را خیلی می‌خوانم. این خیلی جدید‌ها هم که دیگر شعرشان خیلی خواندن ندارد و شعر خوب کم شده است.
ترجمه‌ی قرآن و قریحه‌ی خلق عبارت‌های زیبا
عبدالمحمد آیتی همچنین درباره‌ی ارزیابی‌اش از ترجمه‌هایی که از قرآن کریم در این سال‌ها صورت گرفته، گفته بود: بعضی‌ها بازی می‌کنند. عده‌ای آیه‌ی شریفه‌ی «والشمس والضحی» را می‌گویند سوگند به حور و تابشش. در صورتی‌که کلمه‌ی درست، خورشید باید باشد. نوعی سره‌نگاری می‌کنند و از این‌جور کارها. برخی‌ها پرانتز باز می‌کنند و مرتب تکلیف روشن می‌کنند. اولین ترجمه‌ی قرآن به‌صورت امروزی اثر زنده‌یاد الهی قمشه‌ای است، که استاد خودم بود.
این مترجم پیشکسوت در ادامه عنوان کرده بود: من در ترجمه‌ی قرآن غالبا به تفسیر تبیان شیخ طوسی و ابوالفتوح رازی مراجعه می‌کردم. ترجمه‌ی قرآن مثل نویسندگی و شعر گفتن است، که قریحه‌ی خلق عبارات زیبا می‌خواهد.
درباره‌ی زبان فارسی هیچ دغدغه‌ای ندارم
عضو پیوسته‌ی فرهنگستان زبان و ادب فارسی سپس درباره‌ی بحث‌هایی که درباره‌ی تهدید یا از بین رفتن زبان فارسی مطرح می‌شود، اظهار کرده بود: وقتی چیزی ساخته می‌شود، مثل کامپیوتر، تلویزیون و یا اینترنت، مقدار زیادی لغت همراه خود می‌آورد. مثلا راهش بیانداز را می‌گویند پلی (PLAY) کن! اما من درباره‌ی زبان فارسی هیچ دغدغه‌ای ندارم؛ چون آن‌قدر محکم و غلیظ است، که با این چیزها خللی در وجودش پیدا نمی‌شود. الآن ما این شعر را هنوز هم می‌خوانیم که «بوی جوی مولیان آید همی». این شعر بیش از هزار سال است که سروده شده؛ ولی وقتی می‌خوانیدش، انگار مال امروز است، یا مثلا داستان «گردآفرید» از «شاهنامه»؛ جدا از لغات مشکل این اثر. ما این‌ها را متوجه می‌شویم؛ حال آن‌که در اروپا زبان کسانی مثل شکسپیر یا امثال او را دیگر امروز نمی فهمند؛ ولی ما شعر فردوسی، نظامی و یا داستان «سمک عیار» را می‌فهمیم و برای‌مان قابل درک‌اند.
فرهنگستان زورش نمی‌رسد!
او در عین حال متذکر شده بود: فرهنگستان زبان و ادب فارسی دارد کوشش می‌کند برای برخی از این لغت‌ها در حد امکان معادل فارسی بگذارد؛ مثلا برای اسپری «افشانه» و برای مانور «رزمایش» را جایگزین کرد، که لغت‌های خوب و شکیلی هستند. ولی از سویی هجوم لغات بیگانه به‌قدری زیاد است، که فرهنگستان زورش نمی‌رسد!
خیلی هم نمی‌شود گفت جهانی نیستیم
آیتی درباره‌ی جهانی شدن ادبیات فارسی هم صحبت کرده و گفته بود: کسانی که به زبان انگلیسی تکلم می‌کنند، در سراسر جهان خیلی زیادند. قبلا فرانسه زبان غالب بود. اما امروز زبان انگلیسی با اقتصاد و جهانی شدن ارتباط دارد. این است که یک کتاب که به فارسی نوشته می‌شود، تنها در ایران، افغانستان و تاجیکستان می‌توانند آن‌را بخوانند؛ اما زبان انگلیسی مخاطبان بسیاری دارد. زبان فارسی از این جهت محدود است؛ مگر آن‌که آثار به زبان‌های دیگر ترجمه یا نوشته شوند. ادبیات ما مثل آثار حافظ ، سعدی، خیام و مولوی در اثر ترجمه جهانی شده‌اند و اگر ترجمه نمی‌شدند، این‌ها هم در همان محدوده‌ی خود باقی می‌ماندند. یا «غزلیات شمس» که خواننده‌ی آمریکایی آن‌ها را می‌خواند. خیلی هم نمی‌شود گفت ما جهانی نیستیم. خیام، حافظ، سعدی، فردوسی و مولوی همه از ادبیات فارسی‌اند و جهانی.
این نویسنده و مترجم همچنین معتقد بود: ادبیات ما لیاقت و شایستگی این را که جهانی شود، دارد؛ چه در داستان و چه در شعر، و چه در ادبیات قدیم و چه جدید. اتفاقا مستشرقان درباره‌ی ادبیات ما تحقیق کرده‌اند؛ مثل ادوارد براون. ادبیات ما ناشناخته نیست؛ حتا از داستان‌های ما مثل «بوف کور» صادق هدایت چند ترجمه صورت گرفته است، یا از آثار صادق چوبک؛ منتها با واسطه معرفی و مطرح شده‌اند؛ یعنی باید ترجمه شوند. البته زبان عربی دامنه‌اش وسیع‌تر است و کتابی که نویسنده‌ی عرب می‌نویسد، خواننده دارد؛ ولی آثار ما شاید کم‌تر مخاطب داشته باشد.
نگاهی به زندگی و آثار عبدالمحمد آیتی
به گزارش ایسنا، عبدالمحمد آیتی متولد 14 اردیبهشت‌ماه سال 1305 در بروجرد، تحصیلات خود را در سال 1325 پس از ورود به تهران در رشته‌ی معقول (فلسفه) آغاز کرد. مدتی در شهرستان‌های بابل، ساوه و گرمسار به‌عنوان دبیر آموزش و پرورش به تدریس مشغول شد.
در سال 1337 به پیشنهاد پرویز ناتل خانلری برای استخدام در بنیاد فرهنگ ایران به تهران آمد. مدتی نیز به‌عنوان سردبیر مجله‌ی آموزش و پرورش فعالیت کرد و در سال 1359 بازنشسته شد.
در دانشکده‌ی دماوند داستان‌های فارسی و عربی را در مقطع کارشناسی ارشد تدریس می‌کرد. پس از بازنشستگی به ترجمه‌ی «تاریخ ابن خلدون» در 7 جلد و «تاریخ دولت اسلامی» در 5 جلد از عربی به فارسی اقدام کرد.
مدتی با «کتاب هفته»، «بامشاد»، «امید ایران»، «راهنمای کتاب» و «سخن» همکاری داشت. همچنین «کشتی شکسته» را از تاگور ترجمه کرد، که توسط شرکت انتشارات کتاب‌های جیبی مؤسسه‌ی فرانکلین چاپ شد.
ترجمه‌ی «قرآن کریم» او سه سال به طول انجامید، از سال 56 تا 59، که بارها هم منتشر شده است.
آیتی حدود 50 کتاب تألیف و ترجمه در کارنامه‌ی کاری‌اش دارد، که از آن جمله به این موارد می‌توان اشاره کرد: رندا (مجموعه‌ی داستان‌های معاصر سوریه)؛ ترجمه‌ی شاهنامه‌ی بنداری؛ کشتی شکسته (ترجمه)؛ تحریر تاریخ وصّاف؛ آمرزش ابوالعلا معری (ترجمه)؛ روش و تطبیق فلسفه اسلامی؛ گزیده و شرح خمسه نظامی؛ تاریخ ابن خلدون (العبر)؛ شکوه قصیده؛ تاریخ دولت اسلامی در اندلس؛ ترجمه فارسی قرآن مجید؛ شکوه سعدی در غزل؛ شرح و ترجمه معلّقات سبع؛ الغارات در حوادث سال‌های معدود خلافت علی (ع)؛ گنجور پنج گنج؛ شرح منظومه مانلی و پانزده قطعه دیگر؛ قصه باربد و بیست قصه دیگر از شاهنامه؛ معجم‌الأدبا (ترجمه)؛ داوری حیوانات نزد پادشاه پریان (ترجمه)؛ گزیده شرح مقامات حمیدی؛ در تمام طول شب، شرح چهار شعر بلند نیما.
این پژوهشگر، نویسنده و مترجم در حوزه فلسفه، تاریخ و ادب فارسی و عربی روز چهارشنبه، 20 شهریورماه، بر اثر کهولت سن و بیماری از دنیا رفت.
پیکر استاد آیتی روز شنبه، 23 شهریورماه، ساعت 9 صبح از محل فرهنگستان زبان و ادب فارسی (جنب کتابخانه ملی در بولوار حقانی) به سمت قطعه نام‌آوران بهشت زهرای تهران تشییع و به خاک سپرده می‌شود.
انتهای پیام
نظرات