شکل، ظاهر و مساحت مسجدالنبي به عنوان نخستين مسجد مسلمانان كه زماني پيامبر(ص) با دستان خود بنا کرده بودند، در طول تاريخ دچار تغيير و تحولات زيادي شده است و در نهايت امروز مسجدي را به عنوان مسجدالنبي مي‌شناسيم که داراي ظاهري بسيار زيبا و معماري غني اسلامي است که هفت باب اصلي و در مجموع 81 ورودي دارد.
به گزارش خبرنگار اعزامي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) به مدينه‌ي منوره، يکي از موضوعات قابل توجه که شايد براي زائران و افرادي که به مدينه سفر مي‌کنند، جاي سوال باشد درباره‌ي درهاي اين مسجد مقدس و تاريخي است. براي پاسخ به اين سوال مروري کوتاه بر پيشينه‌ي اين بنا لازم است.
بيشتر مورخان معتقدند؛ در بناي اوليه، مساحت مسجدالنبي حدود 1060 متر مربع بوده است؛ اما پس از بازگشت رسول خدا از غزوه‌ي خيبر در سال هفت هجري قمري، به دليل افزايش تعداد مسلمانان، به مساحت مسجد افزوده شد و طول و عرض آن هر يک نزديك به يک‌صد ذرع افزايش يافت و مساحت آن به 2475 متر مربع رسيد.
نخستين اقدام رسول خدا (ص) در مدينه‌ي منوره ساخت اين مسجد بود. پيش از آن در قبا نيز مسجدي به دست آن حضرت و اصحاب بزرگوارشان ساخته شده بود که چنين اقدامي از اهميت نقش مسجد در اسلام نشان دارد. اين مکان، شريفترين مسجد پس از مسجدالحرام است. رسول خدا(ص) درباره‌ي نماز خواندن در اين مسجد فرمودند: «نماز در مسجد من، نزد خداوند برابر با 10 هزار نماز در مساجد ديگر است، جز مسجدالحرام که نماز در آن برابر با 100هزار نماز است.»
مساحت مسجدالنبي در زمان خليفه‌ي دوم در سال 17هجري قمري از طرف غرب 10 متر، از جانب قبله پنج متر و از سوي شمال 25 متر توسعه يافت. در دوره‌ي عثمان بن عفان در سال 29 - 30 هجري قمري، 496 متر مربع به مسجدالنبي (ص) افزود و مساحت آن به 4071 متر مربع رسيد و تا زمان وليدبن عبدالملک به همين شکل باقي ماند.
در زمان وليدبن عبدالملک بين سال‌هاي 88 ـ 91 هجري قمري، 2369 متر مربع به مساحت مسجد افزوده شد و مساحت آن به 6440 متر مربع رسيد.
همچنين در عصر مهدي عباسي در سال 161 هجري قمري بار ديگر دست به توسعه‌ي مسجد زدند و مساحت آن را به 8890 متر مربع رساندند. در عصر مماليک، قايتباي به سال 888 هجري قمري، 120 متر مربع به مساحت مسجد اضافه شد كه مساحت آن را به 9010 متر مربع رساندند.
در دوران عثماني، سلطان عبدالمجيد عثماني در سال‌هاي 1265 تا 1277 هجري قمري، 1293 متر مربع به مساحت اين مسجد افزوده شد و مساحتش به 10303 متر مربع رسيد.
به دنبال روي کار آمدن آل سعود، در دو مرحله‌ي توسعه، 88 هزار و 24 متر به مساحت کل مسجدالنبي افزوده شد که بيش از 167 هزار نمازگزار را در خود جاي ميدهد. با توسعه‌ي اطراف حرم، هزاران نفر ديگر به ظرفيت نمازگزاران افزوده شده است.
آنچه از آثار و اسامي امامان شيعه، خلفا و برخي صحابه بر کتيبههاي مسجدالنبي به چشم ميخورد، يادگاري از سلاطين عثماني است که ميانِ فرق اسلامي تجميع شده است.
بهتر است براي آشنايي بيشتر پيش از سفر، آگاهي اجمالي از بخشهاي مختلف مسجدالنبي که گنجينه‌اي از تاريخ اسلام را در خود جاي داده است، داشته باشيم که به اختصار به اطلاعات منتشر شده در برخي منابع مكتوب تاريخي، اشاره مي‌شود:
روضه‌ي شريف: قسمتي از مسجدالنبي که در ناحيه‌ي جنوب شرقي (رو به سمت قبله) قرار دارد، به نام روضه‌ي مطهر شناخته مي‌شود. اين قسمت فضيلت زيادي دارد و در حديثي از رسول خدا (ص) به عنوان باغي از باغهاي بهشت معرفي شده است. در محدوده‌ي روضه‌ي مطهره، سه مکان مقدس ديگر نيز وجود دارد که عبارتند از مرقد مطهر پيامبر(ص)، منبر و محراب.
در کناره‌ي شرقي مسجد، رسول خدا (ص) حجرههايي براي زندگي همسران خود ساخته بودند که تا نزديك 90 سال پس از رحلت آن حضرت نيز سرپا بود. ابتدا حجرهاي براي سوده، پس از آن براي عايشه و در امتداد آن حجرهاي براي حضرت فاطمه (س) ساخته شد.
منبر: يکي از مکان‌هاي مقدس در مسجد، محل منبر رسول خدا (ص) است. در روايات آمده است که پيامبر در آغاز با تکيه بر درخت خرما، به ايراد خطبه ميپرداخت. يکي از اصحاب پيشنهاد ساختن منبري را داد تا رسول خدا (ص) روي آن بنشيند تا هم مردم او را ببينند و هم آن حضرت از ايستادن خسته نشود. اين منبر داراي سه پله بوده است. منبر رسول خدا (ص) هشت بار نوسازي شده و هر بار در جاي پيشين خود قرار داده شده است. منبري که در حال حاضر وجود دارد، منبري است که سلطان مراد عثماني در سال 999 هجري قمري دستور ساخت و نصب آن را داد.
محراب: محراب در محلي ساخته شده است که رسول خدا (ص) در آنجا نماز ميگزارد و در اين که محل نماز آن حضرت همين محراب فعلي است، ترديدي نيست.
ستونهاي مسجد: سقف مسجد پيامبر (ص) بر ستونهايي قرار داشت که علاوه بر نگهداري سقف، مورد استفاده‌ي رسول خدا (ص) و اصحاب آن حضرت بود. از ستونهاي هشتگانه‌ي آن زمان خاطرات ويژهاي باقي مانده که سبب تقدس آن شده است، به طوري که اکنون نزديک به 706 ستون در مسجد وجود دارد. ستونهايي که در محل قديمي مسجد، در قسمت جنوبي آن قرار دارد، اکنون با رنگ سفيد از بقيه ستونها مشخص شده است که برخي از آن‌ها عبارتند از ستون مَحْرَس، علي بن ابيطالب (ع) در کنار اين ستون ميايستاد و از رسول خدا (ص) محافظت ميکرد. استوانه‌ي محرس را به نام استوانه‌ي علي بن ابيطالب نيز ميشناسند.
ستون توبه: اين ستون را استوانه‌ي ابولبابه نيز ناميدهاند. ابولبابه پس از کاري که به سود يهوديان بنيقريظه از او سر زد، در عذاب وجدان قرار گرفت و به منظور توبه و تنبيه خويش، خود را به ستون بست و افزون بر 10 شبانه روز بر آن حال باقي ماند و تنها در اوقات نماز و هنگام قضاي حاجت، دخترش او را از ستون ميگشود تا اين‌که بر پيامبر خدا (ص) در مورد پذيرش توبه‌ي ابولبابه وحي نازل شد. آن حضرت به مسجد آمد و او را از ستون باز کرد. نماز و توبه در کنار اين ستون فضيلت دارد.
ستون وفود: يکي از کارهاي روزانه‌ي رسول خدا (ص) ملاقات با سران قبايل بود. محل اين ملاقات در کنار ستوني از ستونهاي مسجد بود که بعدها به نام «اسطوان الوفود» معروف شد و اکنون نيز به همين نام شناخته مي‌شود.
ستون سرير: محلي است که پيامبر تختي از شاخههاي خرما را در کنار آن ميگذاشت و روي آن به استراحت ميپرداخت.
ستون مهاجرين: علت انتخاب نام مهاجرين براي اين ستون، شايد اين بوده است که مهاجران مکه در کنار اين ستون، نماز مي‌گزاردند و مينشستند. اين ستون به نام عايشه نيز شناخته مي‌شود زيرا از عايشه نقل شده است که اگر مردم فضيلت نماز در کنار اين ستون را ميدانستند بر سر آمدن کنار آن قرعه ميزدند و به همين دليل به آن ستون قرعه هم گفته شده است.
ستون تهجد: در روايت است که پيامبر (ص) شب هنگام که مردم، مسجد را به سوي خانههايشان ترک ميکردند، حصيري در کنار اين ستون ميگستراندند و به تهجد و نماز شب ميپرداخت و به همين مناسبت به اين اسم معروف شد.
ستون مربعةالقبر: اين استوانه که به آن مقام جبرئيل نيز ميگويند، چسبيده به ضلع شمالي ضريح مطهر است و در خانه‌ي حضرت فاطمه (س) از آنجا گشوده ميشد. اين همان دري است که به روايت ابن عباس، پيامبر خدا (ص) هر روز پنج بار در وقت نمازهاي پنجگانه، به مدت نه ماه کنار آن در ميايستاد و ميگفتند: «اَلسَّلامُ عَلَيْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَکاتُهُ، إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَکُمْ تَطْهِيراً.»
ستون مخلقه: رسول خدا در آغاز بر تنه‌ي درخت خرمايي تکيه ميکردند و خطبه ميخواندند. نوشتهاند؛ زماني که براي آن حضرت منبر ساخته شد از اين درخت نالهاي برخاست شبيه ناله‌ي شتر مادهاي که از بچه‌ي خود جدا شده است، از اين رو اين ستون را، ستون حنّانه ناميدهاند. ستون مخلقه در محل همان تنه‌ي نخل نصب شده است.
صفه: صفه نام مکاني است که گروهي از مهاجران مسلمان بيسرپناه در سال‌هاي اوليه‌ي هجرت در آنجا سکونت داشتند. زميني که به آن‌ها اختصاص داده شده بود حدود 96 متر مساحت داشت و مسقف بود و در ميان باب جبرئيل و باب النساء قرار داشت. افرادي مانند بلال، ابوذر، مقداد، حذيفه و... از اصحاب صفه بودند.
مقام جبرئيل: اين محل به خاطر اين به عنوان مقام جبرئيل شناخته شد که اين فرشته‌ي مقرب الهي از آنجا بر رسول خدا (ص) وارد ميشد و به خدمت آن حضرت ميرسيد، اين محل اکنون داخل حجره‌ي شريفه قرار دارد و قابل دسترسي نيست.
اما درباره‌ي درهاي نخستين مسجدالنبي (ص) در منابع تاريخي چنين ذکر شده است؛ زماني که مسجدالنبي ساخته شد، سه در براي ورود و خروج داشت؛ اما در سال سوم هجرت به دستور پيامبر (ص) همه‌ي درهاي خانه‌ها به جز در خانه‌ي علي (ع) به مسجد بسته شد.
باب جبرئيل: اين در محل ورود رسول خدا (ص) بوده است. همچنين پيامبر (ص) در ورودي اين باب با جبرئيل ملاقات کرده است.
باب الرحمه: نامگذاري اين در برگرفته از حديث رسول خدا (ص) است. ايشان به درخواست شخصي که از اين در وارد شده بود از خداوند طلب نزول باران کردند و پس از هفت روز نيز طبق درخواست همان شخص تقاضاي قطع باران کردند.
باب السلام: اين در از زمان بناي نخستين مسجد وجود داشته است.
باب النساء: اين در اختصاص به رفت و آمد زن‌ها به مسجد داشته است.
باب البقيع: از درهاي قديمي مسجد است که روبه‌روي قبرستان بقيع قرار دارد.
يکي ديگر از نمادهاي مسجد در معماري اسلامي وجود مناره وماذنه در آن است. منارههاي مسجدالنبي زماني که وليد، مسجد را توسعه داد، چهار مناره بر چهار گوشه‌ي مسجدالنبي ساخت، اين منارهها در گذر زمان جاي خود را به منارههاي بزرگتر و محکمتري دادند و منارههاي جديدي نيز براي مسجد ساخته شد. چهار مناره‌ي اصلي مسجد عبارتند از منارههاي سليمانيه و مجيديه که در دو سوي ضلع شمالي قرار گرفته و منارههاي قايتباي و باب‌السلام که در دو سوي ضلع جنوبي (قبله) واقع شده‌اند. در حال حاضر منارههاي ديگري نيز بر مسجد افزوده شده و تعداد آن‌ها به 10 رسيده است.
انتهاي پيام
نظرات