اشاره :
آن‌چه درپي مي‌آيد اولين بخش از مقاله‌ي « آشنايي با مديريت تلفيقي علف‌هاي هرز» از متون آموزشي «مفاهيم مهندسي كشاورزي - زراعت»  ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان بخش كشاورزي است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.
دراين مقاله علف‌هاي هرز به‌عنوان عامل مهمي در ايجاد اختلال درعملكرد محصولات زراعي معرفي شده‌ و به توضيح درباره‌ي ويژگي‌هاي، خسارات و فوائد آن‌ها پرداخته مي‌شود.
اين مقاله علاوه بر معرفي روش‌هاي مختلف كنترل، «مديريت تلفيقي علف‌هاي هرز»(IWM) توضيح داده مي‌شود. در اين روش مي‌توان با به‌كارگيري مجموعه‌اي از روش‌هاي كنترل با توجه به امكانات مزرعه، بهترين كنترل را در مزرعه، باغ و واحدهاي توليدات كشاورزي اعمال كرد. اين شيوه‌ي مديريتي علاوه بر كاهش خسارات با محيط زيست گياه سازگار بوده و از پيدايي علف هاي هرز مقاوم به سموم شيميايي جلوگيري مي‌كند.

مقالات «مفاهيم مهندسي كشاورزي» با ادبياتي ساده مفاهيمي تخصصي را براي خواننده توضيح مي‌دهند كه با استفاده از آن‌ها تا حدودي مي‌توان به ارزيابي سياست‌گذاري كشاورزي پرداخت. سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود. سرويس مسائل راهبردي ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت (ahbord.isna@gmail.com) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش آن‌ها اعلام مي‌كند.  
در ادامه متن كامل اين مقاله به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌گردد.

واژگان: 

آستانه بيولوژيکي: بالاترين تراکم علف هرز که موجب کاهش عملكرد اقتصادي محصول نمي‌شود. اين تراکم به نوع محصول، ميزان رشد، طول دوره و زمان رقابت علف هرز بستگي دارد.

*آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز سه عامل مهم در كاهش عملكرد محصولات كشاورزي*

 محصولات زراعي تحت تاثيرعوامل زنده و غيرزنده قرار دارند. از ميان عوامل غيرزنده مي‌توان به شرايط آب و هوايي، خاک (از منظر خصوصيات فيزيکي و شيميايي)، تاريخ کاشت و ... اشاره کرد که برخي از آنها قابل کنترل و تعدادي نيز غيرقابل کنترل و پيش‌بيني هستند. ازعوامل زنده‌ي تاثيرگذار بر محصولات زراعي، آفت، بيماري و علف‌هاي هرز از اهميت بسياري برخوردارند. شايان ذكراست علف‌هاي هرز تاثير بسياري بر ميزان كيفيت و كميت محصولات كشاورزي دارند.

*علف هرز چيست؟*

علف‌هاي هرز به گياهاني گفته مي‌شود که بدون خواست انسان در منطقه‌اي مي‌رويند، بر اين اساس رويش گندم در مزرعه‌ي جو به‌عنوان علف هرز محسوب خواهد شد. به باور كشاورزان، علف‌هرز گياهي غيرمفيد، ناخواسته و يا مضر است که در مزرعه مشاهده شده و يا پتانسيل تجاوز به مزرعه را داشته باشد. عواملي مانند ميزان تراکم علف‌هاي هرز، مکان و زمان رويش(از منظر تداخل رويشي با گياهان زراعي مورد اهميت قرار مي‌گيرد)، توان بالقوه آن‌ها در تصاحب زمين زراعي و در نهايت پتانسيل خسارت‌زايي، بيان‌گر اهميت علف‌هاي هرز در عملكرد محصولات و مسائل مربوط به کشاورزي است.

خسارات عمومي ناشي از حضور علف‌هاي هرز:
خسارات عمومي علف‌هاي هرز سبب ايجاد اختلال در جذب آب، مواد غذايي، دي اکسيدکربن، نور و حرارت شده و درنهايت منجر به کاهش عملکرد توليدي گياه زراعي خواهند شد.

خسارات اختصاصي ناشي از حضور علف‌هاي هرز:
1.آلوده شدن بذر محصول زراعي به بذر علف هرز
2.خسارت به دام و انسان
3.ايجاد بستر مناسب براي آفات و امراض
4.ايجاد مزاحمت در عمليات آبياري با ظهور علف‌هاي هرز در کانال‌هاي آب‌رساني
5.ايجاد مشکلات در امر برداشت
6.دارا بودن مواد سمي که باعث ايجاد خسارت روي ساير گياهان مي‌شود (بازدارنده‌هاي جوانه زني و متوقف کننده‌هاي رشد گياهان)

فوائد علف‌هاي هرز:
1.گاهي اوقات به‌عنوان منبع خوراک براي دام و انسان مصرف مي‌شوند.
2.باعث جلوگيري از فرسايش (آبي و بادي) خاک مي‌شوند.
3.مصارف دارويي دارند.
4.به‌عنوان زيستگاه مناسب براي عوامل بيولوژيک هستند.
5.گاهي اوقات به عنوان يک منبع اقتصادي برشمرده مي‌شوند براي نمونه هنگامي که در زنبورداري، زنبورها از شهد گل‌هاي علف‌هاي هرز استفاده مي‌کنند.

*خصوصيات علف‌هاي هرز*

1.سازگاري شديدي با شرايط آب و هوايي گوناگون دارند.
2.قدرت توليد بذر فراوان يعني پتانسيل توليد جمعيت‌هاي بزرگ را دارا هستند.
3.سرعت رشد رويشي بسيار بالايي داشته بنابراين قدرت رقابتي بيشتري نسبت به گياه زراعي در کسب آب، نور و مواد غذايي دارند.
4.در برخي گونه‌ها اندام‌هاي رويشي تکثير شونده وجود دارد که باعث کاهش تکيه‌ي علف هرز به تكثير از طريق توليد بذر براي بقاي نسل مي‌شود.
5.سازگاري‌هاي ويژه براي پراکنش گسترده‌ي بذور توسط آب، باد و حشرات دارند.
6.قادر به حفظ قوه‌ي ناميه‌ي بذور خود هستند بدين معنا که حتي در مدت زمان‌هاي طولاني پس از توليد بذر قادر به رشد و نمو هستند.
7.توان توليد سايه‌انداز گسترده‌اي را دارند که منجر به رقابت بيشتر با گياه زراعي در جهت جذب نور خواهد شد.
8.ريشه‌هاي طويل‌تري نسبت به گياهان زراعي توليد مي‌کنند بنابراين قدرت جذب آب و مواد غذايي بيش‌تري نسبت به گياه زراعي خواهد داشت.

*تقسيم بندي علف‌هاي هرز*

قبل از انتخاب هر روش کنترلي بايستي اطلاعات مختصري نسبت به تقسيم بندي‌هاي علف‌هاي هرز داشته باشيم. علف‌هاي هرز از چند نظر قابل تقسيم بندي هستند که در زير اشاره مختصري به هر يک خواهد شد.

از نظر طول دوره‌ي زندگي:
1.يک‌ساله
2.دوساله
3.چندساله‌ها
الف)چندساله‌هاي ساده که توسط بذر تکثير مي‌شوند.
ب)چندساله‌هاي خزنده که بوسيله‌ي اندام‌هاي رويشي تکثير مي‌شوند.

از نظر زيستگاه:
1.خشکي‌زي
2.آبزي

از لحاظ مورفولوژي (ريخت شناسي):
1.تک لپه‌اي‌ها (باريک برگ‌ها)
2.دولپه‌اي‌ها (برگ پهن‌ها)

از لحاظ مسيرهاي فتوسنتزي:
1.سه کربنه‌ها (اولين ماده‌ي توليد شده در فتوسنتز آن‌ها سه کربن دارد)
2.چهار کربنه‌ها (اولين ماده‌ي توليد شده در فتوسنتز آن‌ها چهار کربن دارد)

از لحاظ نوع زندگي:
1.اتوتروف (خودکفا): قادر به ساخت مواد غذايي مورد نياز خود از طريق انجام عمل فتوسنتز هستند.
2.هتروتروف: مواد غذايي خود را از گياهان مجاور دريافت مي‌کنند، که به دو دسته‌ي نيمه انگل و انگل کامل قابل تقسيم بندي مي‌شوند، نيمه انگل‌ها کلروفيل دارند و براي دريافت مواد معدني خاصي به گياهان ميزبان وابسته بوده درحالي که انگل‌هاي کامل به گياهان ميزبان وابستگي كامل دارند.

روش‌هاي کنترل:
براي كنترل علف هرز در منطقه سه روش را مي‌توان دنبال کرد:
1. جلوگيري: بدين معنا که مانع شويم يک گونه‌ي علف‌هرز در منطقه‌اي رشد و نمو و گسترش يابد.
2. نابودي: به معناي حذف کامل گياه به همراه بذور آن كه در داخل خاک است.
3. کنترل: به معناي محدود کردن پيش‌روي علف‌هاي هرز موجود در مزرعه و به حداقل رساندن رقابت آن‌ها با گياه زراعي است.
هدف از کنترل علف‌هاي هرز کاهش تراکم و رشد آن‌ها تا حد آستانه‌ي بيولوژيکي و در نتيجه حذف خسارت‌هاي اقتصادي علف‌هاي هرز بر کشاورزي و انسان است. روش کنترل علف هرز توسط عواملي از قبيل روش توليد، فصل رشد و طول دوره زندگي علف هرز، محصول مورد کاشت، عمليات تهيه بستر، امکانات موجود براي کنترل علف‌هاي هرز و وضعيت اقليمي منطقه مورد نظرتعيين مي‌شود.
کنترل علف‌هاي هرز به شيوه‌هاي مختلفي امکان پذير است اما به‌عنوان يک کارشناس نمي‌توان از هيچ کدام به‌عنوان يک روش کامل نام برد. بهترين روش مديريت تلفيقي علف‌هاي هرز (به کاربردن مجموعه‌اي از روش‌هاي کنترل با توجه به امکانات موجود در منطقه) مي‌باشد.
لزوم صرف وقت و هزينه‌ي زياد در کنترل مکانيکي و دستي (وجين) علف‌هاي هرز موجب رويکرد کشاورزان به کاربرد علف‌کش‌هاي شيميايي يا کشت گياهاني که علف هرز کمي دارند اما محصول کم‌تري توليد مي‌کنند، شده است. اما استفاده از علف‌کش‌هاي شيميايي در مديريت علف‌هاي هرز مزارع کشاورزي به‌دليل اثرات مخرب زيست محيطي مورد سوال قرار دارد بنا به اين دلايل رويکرد به استفاده از مديريت تلفيقي علف‌هاي هرز به منظور کاهش اثرات مخرب علف‌کش‌هاي شيميايي در اولويت بخش‌هاي تحقيقات و اجرا قرار گرفته است.
در زير اشاره مختصري به هر کدام از روش‌هاي کنترل به‌عنوان بخشي از مديريت تلفيقي علف‌هاي هرز خواهد شد.

روش‌هاي کنترل شامل:
1. کنترل مکانيکي
2. کنترل زراعي
3. کنترل شيميايي
4. کنترل اکولوژيکي
5. کنترل بيولوژيکي

انتهاي پيام

تدوين: مهندس مرضيه صفري
دانشجوي كارشناسي ارشد دانشگاه تربيت مدرس
خبرنگار مهندسي كشاورزي- زراعت خبرگزاري دانشجويان ايران