اشاره:
آن‌چه كه در پي مي‌آيد، ويرايش مقاله‌ي « آشنايي با مباني زراعت» از مجموعه‌ي متون آموزشي مفاهيم مهندسي كشاورزي، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان كشاورزي است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.

اين مقاله به معرفي علم زراعت، گرايش‌هاي آن و ارتباط اين رشته با ديگر علوم پايه مي‌پردازد و توضيح مي‌دهد كه چگونه اين دانش با افزايش عملكرد محصول، به عنوان بهترين شيوه براي افزايش توليد محصولات كشاورزي عمل مي‌كند؟
مجموعه‌ي مقالات «مفاهيم مهندسي كشاورزي» با ادبياتي ساده مفاهيمي تخصصي را براي خواننده توضيح مي‌دهند كه با استفاده از آن‌ها تا حدودي مي‌توان به ارزيابي سياست‌گذاري مهندسي كشاورزي پرداخت.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت
(rahbord.isna@gmail.com) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش آن‌ها اعلام مي‌كند.

واژگان

فيزيولوژي گياهي: علم مطالعه‌ي ساختارهاي گياهي.
اكولوژي: بوم شناسي ـ مطالعه‌ي محيط زندگي.
ژنتيك: شاخه‌اي از علم زيست شناسي است كه درباره‌ي انتقال وراثت بحث مي‌كند.
بيوشيمي: شيمي زيستي ـ مطالعه‌ي مباني شيمايي موجود زنده.
بيوتكنولوژي: فن آوري زيستي.

*زراعت*

كشاورزي در مفهوم وسيع، به كشت و كار يا توليد محصولات زراعي گفته مي‌شود و مترادف با زراعت است؛ به‌بيان ديگر، زراعت هنر و علم توليد و بهبود گياهان زراعي به كمك استفاده‌ي كارآمد از منابع خاك، آب و ديگر عوامل توليد است و درواقع شاخه‌اي از علم كشاورزي‌ست كه درباره‌ي اصول و عمليات اداره‌ي مزرعه جهت توليد محصولات زراعي به بحث و بررسي مي‌پردازد.

*ارتباط زراعت با علوم پايه و مهندسي*

زراعت داراي جنبه‌هاي به‌هم پيوسته‌اي ازعلوم مانند رياضي، فيزيك، شيمي و زيست شناسي است، هم‌چنين دراين علم جنبه‌هاي كاربردي علوم گياهان زراعي، خاك شناسي، علوم زيست محيطي، اقتصاد و جامعه شناسي مورد بررسي قرارمي‌گيرد.

*تاريخچه‌ي زراعت *

كشاورزي اولين شغل بشر بوده است، انسان كشاورز از طريق عمليات داشت (كوددهي، آبياري، مبارزه با آفات، امراض و علف‌هاي هرز) سبب غالبيت تركيبات ژنتيكي پرتوليد در جوامع گياهي مورد كاشت شده است، دراين‌باره انتخاب آگاهانه نيز براي بهبود كيفيت انجام شد. زراعت از نيمه‌ي دوم قرن 18 به‌تدريج جنبه‌ي‌ علمي پيدا كرد و ثابت شد كه اين علوم ارتباط تنگاتنگي با خاك،‌ گياهان زراعي و محيط دارد.
امروزه تلاش‌ها و اقدامات كاملاً آگاهانه و بسيار دقيقي براي رسيدن به كميت و كيفيت بيشتر و بهتر محصولات در سطح جهاني به‌عمل مي‌آيد. درنتيجه‌ي فعاليت‌هاي به‌نژادي بشر، گياهان اهلي شده و وابستگي شديدي به حمايت و فعاليت انسان پيدا كرده‌اند و بقاي اين نوع از گياهان در طبيعيت بدون حمايت انسان ممكن نيست.
امروزه علم زراعت براساس علوم زيستي‌ هم‌چون فيزيولوژي،‌ اكولوژي، بيوشيمي، ژنتيك،‌ ميكروبيولوژي و بيوفيزيك تعريف شده است.

*شاخه‌هاي علوم زراعت*

دركشورما رشته‌ي زراعت و ميكروبيولوژي اصلاح نباتات به 6 گرايش زير تقسيم مي‌شود:

1 ـ زراعت:
زراعت داراي 2 گرايش فيزيولوژي و اكولوژي است، هدف فيزيولوژي گياهان زراعي بالا بردن سطح كمي و كيفي محصولات با توجه به خصوصيات دروني گياه است كه اين امر به‌وسيله‌ي دست‌كاري‌هاي خارجي قابل بهبود است. براي نمونه از كودي خاص و يا تنظيم كننده‌ي رشد گياهي به‌صورت خارجي برروي گياه به منظور بالا بردن خصوصيات كمي و كيفي آن استفاده مي‌شود.
اكولوژي گياهان زراعي نيز به موضوعاتي چون انتخاب بهترين شرايط و زمان كاشت با توجه به اقليم منطقه و شرايط رشدي گياه و كاشت به شيوه‌هاي اكولوژيك به منظور ايجاد كمترين خسارت براي محيط زيست مي‌پردازد براي نمونه در اين علم بيان مي شود كه از قارچ تثبيت كننده فسفر هم زيست با ريشه‌ي گياه زراعي به جاي كود شيمايي فسفره استفاده شود.

2 ـ علف‌هاي هرز:
هدف از اشاعه‌ي اين علم، مبارزه با علف‌هاي هرز مزارع گياهان زراعي با استفاده از شيوه‌ها و يا روش‌هايي است كه كمترين خسارت را به محيط زيست و سلامت انسان‌ها مي‌رساند.

3 ـ آگرواكولوژي‌( كشاورزي اكولوژيك):
دركشاورزي اكولوژيك شيوه‌هاي نوين با هدف به‌كارگيري كم و يا درصورت امكان عدم استفاده از مواد شيميايي و مصنوعي به‌منظور حفظ محيط زيست و سلامتي انسان‌ها مطرح مي‌شود. اين گرايش در برخي ازمواقع با اكولوژي گياهان زراعي و علف‌هاي هرز مشتركاتي دارد اما بايد به اين نكته توجه كرد كه در اين علم به جنبه‌هاي وسيع‌تري از مسايل محيط زيستي نسبت به 2 گرايش پيش‌گفته پرداخته مي‌شود.

4 ـ علوم و تكنولوژي بذر:
اهداف اين رشته انجام فرآيند‌هاي گوناگون پيش از كاشت بذر به منظور بالا بردن توانايي بذوردر مقابله با شرايط محيطي همانند نور، سرما، شوري، گرما و ... است. براي نمونه با توجه به‌آن‌كه بذر چغندرقند در زمان جوانه زني نسبت به شوري خاك بسيار حساس است بنابرابن مي‌توان از ماده‌ي شيميايي خاص به منظور افزايش مقاومت بذر چغندرقند به شوري استفاد كرد. از سويي دراين علم مباحثي هم‌چون نگهداري ذخاير ژني گياهان زراعي، شرايط بهينه‌ي انبارداري بذرها، تكنيك‌هاي توليد بذر و گواهي آن مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

5 ـ اصلاح نباتات:
در اين شاخه ازعلوم زراعت به شيوه‌هاي بهبود كيفيت توارثي گياهان زراعي از طريق انجام عمليات‌ دو رگ گيري پرداخته مي‌شود براي نمونه تلفيق رقم گندم پرمحصول حساس به بيماري با گندم كم محصول مقاوم به همان بيماري منجر به پيدايي رقم پرمحصول مقاوم به بيماري مي‌شود. نتايج اين تلفيق مي‌تواند به شيوه‌هاي گوناگون براي سال‌هاي متوالي در گياه جديد توليدي ماندگار باشد.
علم اصلاح نباتات وابستگي زيادي به‌علوم مهندسي ژنتيك و فيزيولوژي گياهان زراعي دارد و محصول نهايي توليد شده بايد قبل از ورود به بازار گواهي تائيد بذر را كسب كند. لازم به توضيح است فرآيند توليد يك محصول جديد تا ورود آن به بازار ممكن است درطي 10 ـ 16 سال انجام گيرد.

6 ـ بيوتكنولوژي گياهان زراعي:
اين علم همانند اصلاح نباتات به بهبود كيفيت توارثي گياهان زراعي به منظور بالا بردن سطح كيفي و كمي گياهان زراعي توليدي مي‌پردازد. شايان ذكر است كه اين گرايش درمقايسه با علوم اصلاح نباتات ازمحدوديت‌هاي كمتري برخورداراست؛ در اصلاح نباتات براي انتقال ژن‌ها بايد دو گياه همانند، با يكديگر تلفيق داده شوند؛ اما در بيوتكنولوژي مي‌توان براي نمونه صفت مقاومت به سرما را از درخت گردو و يا حتي باكتري مقاوم به سرما به گياه زراعي مورد نظر (براي نمونه گندم) منتقل كرد. باتوجه به آن‌كه روش‌هاي مورد استفاده درعلوم بيوتكنولوژي بسيار پيشرفته است بنابراين اين گرايش از رشته‌هاي فن‌آوري برتر به‌شمارمي‌آيد.
لازم به‌توضيح است محصولات به‌دست آمده‌ي حاصل از دست‌كاري ژنتيك ممكن است مشكلات زيست محيطي خاصي نيز داشته باشند. در اين شيوه فرآيند توليد يك محصول به نژادي شده به مدت زمان بسيار كوتاه‌تري(حدود 1تا 2سال نياز دارد.)

*راهكار پيشنهادي:
افزايش عملكرد محصول*

با افزايش بي رويه‌ي جمعيت جهان و نياز روز افزون به مواد غذايي 2راه پيشنهاد شده‌است:
1 ـ افزايش سطح زمين‌هاي زيركشت
2 ـ افزايش ميزان محصول در واحد سطح ( افزايش عملكرد)
افزايش سطح زيركشت نياز به سرمايه‌گذاري كافي و منابع جديد از قبيل خاك و آب دارد؛ اين امر موجب شده است تا در اكثركشورها، توسعه‌ي اراضي جديد قابل كشت را متوقف كرده و ميزان معين و ثابتي براي زمين زراعي درنظرگيرند.
دربسياري از كشورهاي توسعه يافته اراضي قابل كشت صرف توسعه‌ي شهر‌ها، شهرك‌ها، جاده‌ها، فرودگاه‌ها، سدها، پارك‌هاي مصنوعي، مناطق حفاظت شده، جنگل‌كاري و... شده است. باتوجه به‌آن‌كه گسترش سطح زمين‌هاي زراعي مستلزم سرمايه‌گذاري عظيم است بنابراين بهترين راه، افزايش محصول در واحد سطح است، دركشورما نيز به‌دليل كمبود آب امكان افزايش سطح زيركشت وجودندارد بنابراين افزايش عملكرد محصول بهترين گزينه دراين‌باره ‌است. ازسويي درسال‌هاي اخير مباحث زيست محيطي نيز اهميت زيادي پيدا كرده وبايد افزايش توليد محصول در واحد سطح همراه با حفظ و نگهداري از محيط زيست باشد.

منابع:
1 ـ مباني زراعت عمومي، داريوش مظاهري و ناصر مجنون حسيني
2 ـ اصول و مباني زراعت، محمد رضا خواجه پور
3– Hon son , A.A 1990 . Proctical hand book of agricalturp science , CRCP ress. Boca Rutona , Florida.

انتهاي پيام

تدوين: مرتضي ملازاده
دانشجوي كارشناسي ارشد علوم و تكنولوژي بذر دانشگاه تهران