محمود فتوحي: عطار در آثار خود يک نظام نمادين منسجم تدوين كرده است
مدرس دانشگاه تهران گفت: عطار نيشابوري در کتاب‌هاي مختلف خود بويژه در "مختارنامه" و "منطق الطير" موفق به تدوين يک نظام نمادين منسجم شده است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) در خراسان، محمود فتوحي در مراسم بزرگداشت شيخ فريدالدين عطار نيشابوري که روز يكشنبه در تالار فردوسي دانشکده‌ي ادبيات دانشگاه فردوسي برگزار شد، با بيان اين‌که عطار بنا به گفته‌ي خودش (در مقدمه‌ي منثور مختارنامه)، شش‌هزار رباعي داشته که حدود 2200 رباعي را در "مختارنامه" گرد آورده است، تصريح کرد: بنا بر شواهد موجود، رباعي قالب شعري اصيل فارسي است که در سده‌هاي ششم و هفتم رونق بسزايي داشته و در اين عصر، مجموعه‌ي رباعيات زيادي تدوين شده است. سنت رايج در تدوين مجموعه‌ي رباعيات چنان بود که کتاب را بر اساس موضوع به چند باب تقسيم مي‌کردند و در هر باب، رباعي‌هاي مرتبط با موضوع را مي‌نوشتند.
او خاطرنشان کرد: نخستين مجموعه‌ي رباعي را به علي بن حسن ابي طيب باخرزي، مؤلف "دميه القصر" (متوفي 468)، نسبت داده‌اند. او يک مجموعه‌ي رباعي به نام "طرب‌خانه" داشته که عوفي، مؤلف "لباب الالباب"، آن را در کتابخانه‌ي سرپل بخارا ديده است. از باخرزي چهار رباعي در کتاب "نزهه المجالس" آمده است. او در کتاب مشهورش، "دميه القصر" نيز شعرهايي به زبان عربي بر وزن و سياق رباعي از شاعران ايراني نقل کرده است.
وي در ادامه بيان کرد: گزيده‌اي با نام "مجمع الرباعيات" (پيش از 558 قمري) در آنکارا به دست شخصي به نام ابوحنيفه عبدالکريم بن ابوبکر تأليف شده است که بخشي از آن شامل فهرست باب‌ها و تعدادي رباعي در يک مجموعه‌ي خطي در کتابخانه‌ي حالت افندي در استانبول موجود است.
فتوحي يادآور شد: شايد عطار نيشابوري هم تحت تأثير همين سنت عصري از شش‌هزار رباعي خود (2279 رباعي) را در 50 باب تنظيم کرده و نام "مختارنامه" بر آن نهاده؛ اما در مقدمه‌ي "مختارنامه"، ادعا کرده که کسي پيش از اين چنين کاري نکرده است.
وي اضافه کرد: پس از عطار، رباعيات اوحدالدين کرماني (متوفا به 635 هجري قمري) را مي‌يابيم که در 12 باب تنظيم شده است. در قرن هفتم همچنين به کتاب "نزهه المجالس" مي‌رسيم که جمال خليل شرواني در فاصله‌ي سال‌هاي (650 - 690 هجري قمري) آن را تأليف کرده است. در اين کتاب، 4139 رباعي از 300 شاعر فارسي تا قرن هفتم گرد آورده است.
او در ادامه گفت: "نزهه المجالس" در 17 باب و کلا 96 موضوع تنظيم شده که شکل تنظيم کتاب و عنوان باب‌ها به "مختارنامه" شبيه است. باب سوم "نزهه المجالس" در صفت شمع و شاهد و باب‌هاي 46 تا 48 از زبان شمع و پروانه است. در قرن هشتم محمد بن بدر جاجرمي "مونس الاحرار" را در 741 قمري شامل 470 رباعي در 28 فصل تنظيم کرده است.
فتوحي درباره‌ي علل برجستگي "مختارنامه"ي عطار در ميان ساير کتاب‌هاي هم‌عصرش توضيح داد: "مختارنامه" از چند جهت حائز اهميت است؛ يکي آن‌که در ميان آثار موجود مقدم بر ديگران است، ديگر اين‌که به شاعر بزرگي همچون عطار تعلق دارد و سوم اين‌که زادگاه اين رباعيات همان شهري است که رباعياتش به نام خيام جهاني شده است.
او درباره‌ي ارزش‌هاي "مختارنامه"ي عطار، اظهار كرد: "مختارنامه" از حيث خيام‌شناسي حائز اهميت است؛ به‌طوري که باب 44 با عنوان "در قلندريات و خمريات" حاوي 76 رباعي با محتواي دم غنيمت شمردن، زهد ستيزي، رياستيزي، مرگ‌انديشي، گذار عمر و زوال زندگي است، اين باب که سخت شبيه به ذهنيت خيامي است، با بقيه‌ي باب‌ها تفاوت اساسي دارد و حدود شش رباعي منسوب به خيام نيز در همين باب آمده است، با اين حال، محتواي برخي رباعيات در اين باب با ذهنيت معروف خيامي تفاوت دارد که مي‌توان به انديشه‌ي توبه در پايان کار در رباعي 1688 اشاره کرد.
وي افزود: کشف برخي از رباعي‌هاي سرگردان نيز از ارزش‌هاي اين کتاب است. همچنين ارزش ادبي و زبان‌شناسي "مختارنامه" نيز در جاي خود قابل بحث است و مصحح در مقدمه و فهرست‌هاي تفصيلي به آن پرداخته است.
او با طرح اهميت مقدمه‌ي منثور عطار، گفت: "مختارنامه" مقدمه‌اي شش‌صفحه‌يي به قلم خود شاعر دارد. عطار در اين مقدمه به تصريح از شش اثر مسلم خود نام برده و از شستن و سوزاندن "شرح القلب" و "جواهرنامه" و هزار رباعي خود ياد کرده که اين مقدمه براي عطارشناسان سخت درخور اهميت است.
محمود فتوحي ادامه داد: دکتر محمدرضا شفيعي کدکني در مقدمه‌ي محققانه بر اين کتاب (1358) افق‌هاي تازه‌اي در حوزه‌ي عطارشناسي گشوده که در شناخت آثار مسلم عطار بسيار اهميت دارد، اين مقدمه نادرستي آرا و خطاهاي بزرگ بسياري از مورخان ادبي همچون هلموت ريتر، يان ريپکا و يوگني ادواردوويچ برتلس و محققان وطني همچون فروزانفر، نفيسي، سهيلي خوانساري و ديگران را درباره‌ي عطار نشان مي‌دهد.
او با بيان اين‌که با وجود همه‌ي ارزش‌ها که بر اين کتاب مترتب است، و چند نکته را در باب " مختارنامه" و رباعيات عطار نبايد ناديده گرفت، اظهار كرد: نسخه‌هاي خطي موجود (731 و 826 قمري) حدود بيش از يکصد سال پس از در گذشت شاعر کتابت شده است، در فاصله‌ي اين سال‌ها، کتاب "نزهه المجالس" تأليف شده که حاوي بيش از چهارهزار رباعي از شاعران مشهور فارسي‌زبان است. در اين کتاب تنها يک رباعي (شماره‌ي 1275) به نام عطار آمده که آن هم در "مختارنامه" نيست، حال آن‌که از خيام 36 رباعي نقل کرده است. آيا در اين مدت، " مختارنامه" به اشتهار نرسيده يا به دست مؤلف "نزهه المجالس" نرسيده است؟
او اضافه کرد: در مقايسه‌ي رباعيات عطار با رباعيات شاعران پيش از وي که در "نزهه المجالس" نقل شده، گاه مي‌بينيم برخي مضمون‌هاي رباعيات عطار سخت نزديک به رباعيات شاعران هم‌عصر يا قبل از اوست، مثلا اين رباعي رضي نيشابوري (متوفا 598) نقل در نزهه المجالس (رباعي 568 ص 320):
بر ميم لبت خط تو چون افتاده است
موري است که بر شکر کنون افتاده است
نه کان خط فستقي بر آن پسته‌ي لعل
مغزي است که از پسته برون افتاده است
که تقريبا عين اين مضمون را عطار در مختارنامه (رباعي 1501) چنين آورده است:
آن پسته ميان مغز چون افتاده است
يا آن خط فستقي کنون افتاده است
يا مغز در آن پسته نمي‌گنجيده است
وز تنگي جايگه برون افتاده است
همين مضمون در رباعي‌هاي 1485 و 1499 در مختارنامه نيز آمده است.
فتوحي با تأکيد بر وجود احوال متناقض در رباعيات عطار، عنوان کرد: مختارنامه، هم رباعي‌هاي پست و بلند بسيار دارد و هم ايده‌هاي سخت متناقض. اگر چنان‌که برخي گفته‌اند، چنين فرض کنيم که رباعيات "مختارنامه" از نوع رباعيات پيوسته در يک زمان تصنيف کرده، در اين صورت، تناقض‌هاي جدي در آن پذيرفتني نيست.
وي گفت: از طرفي، عطار خود در مقدمه‌ي منثور متذکر شده که جمعا شش‌هزار رباعي داشته، هزارتاي آن را شسته و حدود 2200 رباعي را در "مختارنامه" گردآورده و الباقي را در ديوان گذاشته است. به احتمال قوي اين کار را در پايان عمرش انجام داده؛ چرا که هم در مقدمه از شهرت همه‌ي آثارش ياد کرده و هم فصل چهل و نهم کتاب را با عنوان "در صفت پيري و آخر عمر" نام گذارده است و بايد حاصل ايام کهولت شاعر باشد.
وي در ادامه افزود: شفيعي كدكني در مقدمه، دليل اين تناقض احوال و گفتار عطار را به نيکي بيان کرده است. در رباعي، تجربه و لحظه‌ي شاعرانه بر قالب و فرم تقدم دارد، رباعي محصول لحظه‌هاست؛ يعني در هر رباعي شاعر از يک لحظه سخن مي‌گويد و لحظه‌هاي زندگي هر انساني در طول عمر خويش بسي گونه‌گون و متلون است؛ بنابراين تناقض و تنوع در رباعيات امري طبيعي خواهد بود.
اين مدرس ادبيات فارسي دانشگاه افزود: برخي درباره‌ي انتساب مقدمه به عطار و فصل‌بندي کتاب توسط خود وي شک کرده‌اند (زرين‌کوب حکايت همچنان باقي، ص 186). دلايلي هست که دشوار مي‌نمايد مقدمه از عطار باشد.
او تصريح کرد: در چاپ استاد شفيعي، عنوان باب چهل و نهم "در صفت پيري و آخر عمر" است؛ اما در متن نه چنين بابي وجود دارد و نه رباعي در اين معني. در چاپ سنگي 1353 قمري آقا سيدمحمد کمالي خوانساري اين عنوان وجود ندارد و باب 49، "در سخن گفتن پروانه با شمع" نام دارد.
فتوحي با اشاره به پژواک سبک عطار در رباعيات گفت: سبک رباعيات موجود در "مختارنامه" از لحاظ محتوا و نوع ذهنيت شاعرانه به سبک شاعري عطار بسيار نزديک است. باب‌هاي نخست از لحاظ عنوان‌بندي و مفاهيم به مقدمه‌ي مثنوي‌هاي وي شباهت دارد، در باب‌هاي 8 تا 28 انديشه‌هاي ديني و تعاليم صوفيانه که در مثنوي‌هاي عطار و کتاب تذکرة الاوليا ديده مي‌شوند، هستند، و از باب 29 به بعد روح نمادگراي عطار را به وضوح مي‌بينيم.
او نمادگرايي عطار را در رباعياتش جزو شاخصه‌هاي شعري برجسته‌ي وي دانست و يادآور شد: عطار نيشابوري در کتاب‌هاي مختلف خود بويژه در "مختارنامه" و "منطق الطير" موفق به تدوين يک نظام نمادين منسجم شد و از رهگذر همين نظام نمادين، در ميان شاعران عارف به سبکي يگانه دست يافت. در مختارنامه هر بابي را به يک رمز اختصاص داده است، در هر کدام از اين باب‌ها يک پديده‌ي طبيعي را در کانون نگاه خود مي‌نهند و در چندين رباعي، چندان دامنه‌ي مضمون‌سازي و وصف را مي‌گستراند که آن پديده به يک رمز عميق بدل مي‌شود.
وي عنوان کرد: «پروانه» (باب 49)، «گل» (باب 45)، «شمع» (باب 47)، «صبح» (باب 46)، اجزاي بدن معشوق، زلف و چشم و قد و لب و... از نمادهاي مطرح در اين کتاب‌اند. مثلا در باب چهل و نهم در 56 رباعي "گل" را به گونه‌هاي مختلف تصوير کرده است، او وصف را تا آن‌جا مي‌کشد که هاله‌اي رمزآلود گرد گل مي‌تند و "گل" را به رمزي بدل مي‌سازد سرشار از مفاهيم شتاب رفتن، ناپايداري، غرور، خونين‌دلي، موجودي که شکوفايي‌اش در فروپاشي است و سرانجام گل در گلزار رباعيات عطار به رمز ناپايداري انسان بدل مي‌شود.
فتوحي در پايان گفت: اين سبک به ذهنيت نمادگرايانه‌ي عطار بسيار نزديک است، نمادهايي مانند بحر، دريا، قلزم و بن‌مايه‌ي تصويري ذره و... در رباعيات وي هم زياد آمده است، همچنين مفاهيمي مانند کل و جزء حيرت، و درد که از درونمايه‌هاي بزرگ آثار عطار است، در "مختارنامه" دستمايه‌ي مضمون‌سازي و بيان شاعرانه‌ي شيخ قرار گرفته است.
انتهاي پيام
- در زمینه انتشار نظرات مخاطبان رعایت چند مورد ضروری است:
- -لطفا نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- -«ایسنا» مجاز به ویرایش ادبی نظرات مخاطبان است.
- - ایسنا از انتشار نظراتی که حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های دین مبین اسلام باشد معذور است.
- - نظرات پس از تأیید مدیر بخش مربوطه منتشر می‌شود.
نظرات