كشور ايران يكي از كشورهايي است كه بارها بر اثر هجوم و غلبه بيگانگان چنان دستخوش تغيير شد كه ظاهرا امكان تجديد حيات آن هرگز متصور نبود؛ اما پس از چنين آزمايش‌هاي تلخ فرهنگ آن از نو جان گرفت و حتا سرزمينهاي اطراف را هم به زير تسلط خود برد و باعث شد بناهاي اطراف هم متاثر از معماري ايران ساخته شوند. شهر نججوان واقع در قفقاز، يكي از مراكز مهم معماري اسلامي ايران به شمار مي‌رود. اين شهر كه در حدود 200 كيلومتري شمال شهر مراغه قرار دارد، درواقع بعد از مراغه دومين مركز معماري مقبره‌هاي دوره‌ي سلجوقيان بوده و نقش مهمي در معرفي اين دوره از معماري ايران دارد. از ويژگيهاي معماري اين شهر خارج از مرزهاي كنوني ايران، ‌سبكهاي مختلف آجرچيني سطح خارجي نماي بناهاي آن است كه با استادي زياد با نقش و نگارهاي زينت داده شده‌اند كه در نيتجه، منظره‌ي زيبايي براي ساختمانها به‌وجود آورده‌اند. مقبره‌ي مومنه خاتون بعد از مقبره‌ي يوسف‌بن قيصر دومين مقبره‌ي دوره‌ي سلجوقي است كه در اين شهر هنوز به‌خوبي برپاست. اين مقبره نسبت به آرامگاه يوسف‌ بن قيصر از ظرافت و تناسب بيشتري برخوردار است. تزئينات آن به وسيله‌ي آجرهاي بريده و تراشيده انجام گرفته است. اختلاف اين بنا با بناي يوسف‌ بن قيصر به كار گرفتن كاشي فيروزه‌يي است كه به منظور جلوه‌گر ساختن بيشتر كتيبه‌ي بنا از آن استفاده شده است. كاشي‌كاريهاي برجسته‌ي اين بنا از مقبر‌ه‌ي قبلي غني‌تر و از لحاظ تكنيك كامل‌تر است. روش تزئينات آجري كه در سطوح خارجي بناهاي ايراني اين دوره ديده مي‌شود، در اين مقبره با شيوه‌اي بهتر و تكنيكي شبيه به كنده كاري روي سنگ عمل شده است. اين مقبره با قامتي به بلندي حدود 25 متر و قطر داخلي 10 متر در رديف زيباترين مقبره‌هاي دوره‌ي سلجوقيان است. معماري خارج مقبره: نقشه‌ي مقبره 10 ضلعي و داراي بدنه‌اي منشوري است كه بر روي كرسي كوتاه به بلندي 42 سانتي متر قرار گرفته است. اين كرسي كه امروز در زير خاك قرار دارد، از سه رديف سنگهاي تراشيده شده تشكيل شده است. اضلاع جانبي مقبره هر كدام در يك تاقنماي ‌مستطيل شكل با حاشيه‌هاي تزييني آجري و كاشي و سوره‌هايي از قرآن به خط كوفي،‌ تا بالاي لبه‌ي مقبره كه منتهي به مقرنس كاري‌هاي اطراف بقعه مي‌شود كشيده شده اند. تركيب و تزيين اين تاقنماها يا نغولها باعث شده‌اند كه مقبره حجم اصلي خود را نشان ندهد و درنتيجه كوچكتر به نظر برسد. آنچه بدنه‌ي اين بقعه را آرايش مي‌دهند نقش‌هاي هندسي جداگانه آجري آن است كه سطوح خارجي ديوارهاي نيز با آنها روكش شده‌اند. در اين آرايش از آجرهاي كاشي فيروزه‌يي رنگ استفاده شده و نقوش هندسي چند ضلعي درهم تاثير زيادي بر تزئينات مقبره گذاشته است. حروف كتيبه‌هاي اطراف تماما با آجرهاي صيقل داده شد، توام با كاشي‌هاي فيروزه‌يي رنگ منقوش شده است. در اين مقبره عظمت و شكوه كلي بنا با اجزاي ظريف مسائل آرايش آن با تناسب شگفت آوري توافق داده شده اند. هيچ جاي خالي در بدنه‌ي مقبره ديده نمي‌شود و تمام بدنه‌ي مقبره خرابيهاي مختصري ديده مي‌شود؛ اما هنوز درگاه و نماي آن حالت اوليه‌ي خودش را نشان مي‌دهد. مدخل مقبره كه در ضلع شرقي بقعه قرار دارد، داراي هلالي تزييني است كه بر روي ستونچه‌هاي دو طرف در برپا شده است. حاشيه‌هاي هلالي و لچكيها با تزئينات هندسي از آجر و كاشي پر شده‌اند. بر فراز تاق هلالي كتيبه‌اي به خط كوفي به امضاي معمار هنرمند بنا جاي دارد كه دومين كتيبه‌ي مقبره هم در روي اين نوشته قرار گرفته است. پوشش يا گنبد خارجي مقبره فروريخته و از بين رفته است؛ ولي به يقين اين مقبره داراي گنبد هرمي شكل بوده، چنانچه در پايه‌ي تپه هم اثري از اين نوع گنبد حس مي‌شود. معماري داخل مقبره: نقشه‌ي اتاق مقبره دايره و بدنه‌ي آن استوانه‌يي شكل كه با بته‌اي نيم كره پوشيده شده است. اين بقعه مانند ديگر مقبره‌هاي اين دوره دوطبقه درست شده است. طبقه‌ي زيرين يا دخمه‌ي مقبره را محوطه‌اي شبيه يك غارمرور با فضايي كوچك تشكيل مي‌دهد. در ورودي دخمه كه در جهت مقابل مدخل اتاق مقبره واقع شده به وسيله‌ي چند پله به قسمت زيرين مربوط مي‌شود. در وسط محوطه‌ي دخمه يك پايه‌ي 10 ضلعي از آجر قرار دارد كه سقف دخمه را حمل مي‌كند سقف دخمه با طاقهاي تندي كه از يك طرف به پايه‌ي وسط و از طرف ديگربه ديوار بدنه‌ي دخمه تكيه داده شده پوشيده شده است. تاقها با آجر و طرحي بسيار زيبا زده شده‌اند. فاصله‌ي بين نيم تاقها و گوشه‌ها را اتصالهاي آجري برجسته‌اي پر كرده‌اند. اين نوع تاق را كه ابتدا در دخمه‌ي گنبد سرخ مراغه و سپس در اين مقبره مي‌بينيم تاثير زيادي در تكميل معماري گويتك اروپا داشته است. اين طرز شيوه‌ي تاق زدن در معماري اروپاي غربي بسيار پيشرفته و در مقياس وسيع‌تري تطبيق داده شده است، در حالي كه اين تاق‌ها در ابنيه‌ي مذهبي آذربايجان كمي ساده‌تر به‌كار گرفته شده است. در دوره‌هاي بعدي با اين شيوه ي معماري در داغستان برخورد مي‌شود. تاريخ بناي مقبره: از كتيبه‌ي كوفي سردر ورودي مقبره كه به وسيله ن. خانيكوف خوانده شده است، چنين معلوم مي شود كه بنا كار معمار استاد عجمي ‌بن ابوبكر است. بنابراين بعد از گنبد يوسف بن قيصر اين مقبره دومين اثر اين معمار در نخجوان است و شايد به همين علت، عظمت و شكوه اين بنا نسبت به مقبره اولي بيشتر است. در كتيبه‌ي دومي كه روي سردر واقع شده، سال اتمام بناي مقبره 582 هجري ذكر شده و مطابق اين نوشته‌ها مقبره متعلق به مومنه خاتون همسر ايلدگز محمد پهلواني، اتابك آذربايجان است كه از طرف پسرش قزل ارسلان براي او بنا شده است. ديگر كيتبه‌ي اطراف كه پوشيده از تزئينات هندسي و كاشي فيروزه‌يي رنگ مي‌باشد، حاوي سوره‌هاي مختلف از قرآن است. در بعضي‌ جاها به جملات بسيار زيبايي برمي‌خوريم. در يك جا اين جمله نوشته شده است: «ما برمي‌گرديم، دنيا مي‌ايستد، ‌ما مي‌ميريم، اين به يادگار باقي خواهد ماند». انتهاي پيام