واقع در ظلع شرقي ميدان مركزي شهر برازجان بناي رفيع و مستحكمي وجود دارد كه در ميان مردم محل به دژ معروف است. اين بنا در سال 1288 هجري قمري مطابق با سال 1250 هجري شمسي به دستور يكي از نيكوكاران شيراز به نام حاج ميرزاابوالحسن خان مشيرالملك با هزينه‌اي معادل چهل هزار تومان به پول آن زمان ساخته شد. به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، معمار اين ساختمان حاج محمد رحيم شيرازي سازنده پل مشير و كاروانسراي دالكي مي‌باشد كه به طرز ماهرانه‌اي اقدام به ساخت آن به سبك معماري زنديه نمود. عمده مصالح تشكيل دهنده آن سنگ، گچ و ساروج مي‌باشد و در كف آن در آغاز از تخته‌سنگ‌هاي بزرگ و كوچك تراشيده استفاده گرديده، بام كاروانسرا با سنگ پهن تراشيده شده مفروش شده بود. به هنگام بارندگي آب باران به‌وسيله ناودانهاي سنگي كه به طرز جالبي تعبيه شده بودند، به بيرون از كاروانسرا بوده است. در همين ضلع طبقه دوم كاروانسرا وجود دارد كه به شاه‌نشين معروف مي‌باشد. در جلوي همين شاه نشين يك تراس نسبتا وسيع رو به خارج ديده مي‌شود. در دو طرف اين شاه نشين راه پله‌هايي وجود دارد كه پشت بام كاروانسرا را به محوطه ديگري كه به منظور ميرسد اندرون كاروانسرا مخصوص زنان و كودكان بوده است وصل مي‌كند. بسياري از جغرافي‌نويسان و مورخان ازجمله ميرزاحسن حسيني فسايي در كتاب فارسنامه ناصري و همنين مرحوم فرصت‌الدوله شيرازي و حاج سياح از شكوه و عظمت اين بنا سخن به ميان آورده‌اند. اين اثر مثل ساير كاروانسراهاي ديگر چهار برج مرتفع مي‌باشد كه ارتفاه هر كدام در حدود 70/12 متر مي‌رسد. مساحت كل بنا 700 متر و ضلع‌هاي شمالي - جنوبي آن به عرض 70 متر مي‌باشد. اين كاروانسرا مجموعا داراي 68 باب اتاق و حجره بوده كه به دليل تغيير كاربردي آن در دوره‌هاي بعدي تعداد اطاق‌ها كم يا زياد شده‌اند. از اين ساختمان با شكوه تا سال 1300 هجري شمسي به عنوان كاروانسرا استفاده مي‌شود كه به دليل واقع شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتي شيراز به بوشهر مكاني مناسب جهت استراحت كاروانيان بوده است. از سال 1300 هجري شمسي كه قشون نظامي به برازجان وارد گرديد اين كاروانسرا محل مناسبي براي استقرار نظاميان ساخته شد. در سالهاي بعد با تاسيس ادارات در اين شهر محل استقرار اداراتي از قبيل ماليه (دارايي) دخانيات منطقه جنوب كه تا سال 1310 به طول انجاميد، گرديد. از سال 1355 هجري شمسي با تغييرات و تعميراتي در آن اين ساختمان در اختيار شهرباني قرار گرفت كه از آن به عنوان زندان استفاده گرديد. به همين مناسبت اين ساختمان از اين سال به بعد به (دژ برازجان) موسوم گرديد. اين زندان تا سال 1351 هجري شمسي به صورت يكي از مخوف‌ترين زندانهاي سياسي كشور درآمد كاربردي آن به عنوان ندامتگاه تا سال 1377 هجري شمسي ادامه داشت؛ تا اينكه با پيگيري‌هاي مكرر مديريت ميراث فرهنگي بوشهر به دليل اهميت و ارزش آن و همچنين به‌دليل بي‌توجهي نيروي انتظامي در حفاظت و نگهداري اصولي بنا كه موجبات تخريب روزافزون آن را فراهم كرده بود، تخليه در جهت كاربري فرهنگي و هنري اين اثر تاريخي مرمت‌هاي لازم بر روي آن صورت گرفته است. اين بنا در سال 1362 به شماره 1638 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت درآمده است. انتهاي پيام