هانی رستگاران، پژوهشگر میراث فرهنگی و کارشناس ثبت آثار و حرائم میراث ملی در نوشتاری که در اختیار ایسنا قرار داد، وضعیت بافت شهر سمنان را اینگونه تشریح کرد: سمنان امروز دارای دو بافت کالبدی متفاوت قدیم و جدید است. هر یک از این دو بخش قدیم و جدید در عین حال واجد ارزش‌ها و مسائل کالبدی متفاوتی هستند. بخش قدیمی شهر یکپارچه و متراکم اما بخش جدید از هم‌گسسته و پراکنده است.
در بخش قدیمی هر شهر می‌توان عناصر خاصی را یافت که هویت آن شهر را نشان می‌دهد، درحالی‌که شهرها در بخش جدید بیشتر مانند یکدیگر است. بخش قدیمی با وجود فرسودگی شدید هنوز در برخی قسمت‌ها ارزش بصری خود را حفظ کرده است اما از نظر سکونت و آمدوشد مبتلابه مسائل زیادی است.
حال‌آنکه بخش جدید شهر باوجود داشتن خیابان‌های عریض و گشاد و تسهیلات و تأسیسات شهری بیشتر، فاقد ارزش بصری است. در سمنان، بافت جدید در شمال بافت قدیم رشد یافته و به‌صورت متمایز در مجاورت بافت قدیم شکل گرفته است. بافت قدیم شهر دارای محله‌بندی خاص خود بوده است که نظام محله‌بندی آن، بر اساس استفاده از استخرهایی بوده است که به‌صورت حوضچه‌های تقسیم آب محلات را مشروب می‌کردند.
این کارشناس ثبت آثار تاریخی در ادامه سرگذشت کاروانسرای شاه‌عباسی سمنان را اینگونه روایت کرد: «این کاروانسرا که درست در قلب این شهر واقع شده است، یکی از ۹۹۹ کاروانسرایی است که شاه‌عباس صفوی در مسیر سفر به عتبات عالیات بنا کرده است. کاروانسرای شاه‌عباسی در سال ۱۳۵۶ به‌عنوان یک بنای ارزشمند تاریخی به ثبت ملی می‌رسد. چندین سال پس از انقلاب این بنا با کاربری زندان مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌شود اولین زندان زیبای تاریخی ایران اما مطابق با شنیده‌ها در سال‌های ابتدایی به دلیل فقدان وجود فضای کافی برای بهره‌برداری به‌عنوان زندان در شهر سمنان، این بنا با مصالحی از میراث فرهنگی تحویل گرفته می‌شود و سال‌ها بعد در خفا سند مالکیت آن به نام سازمان امور زندان‌ها منتقل می‌شود تا سال ۱۴۰۲ (حدود ۲۰ سال)، که سرانجام به میراث فرهنگی واگذار می‌شود، در اختیار آن سازمان بودن و با کاربری زندان از آن استفاده می‌شده است.
این اثر یکی از معدود کاروانسراهای تاریخی و فرهنگی ارزشمند است که درست مرکز اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر سمنان، میدان سعدی قرار گرفته است.
در دورهٔ صفوی، همانند سایر بناهای عام‌المنفعه در ایران، ازجمله مساجد، مدارس و پل‌ها، کاروانسراهای بسیاری نیز، توسط افراد خیر، در شهرها، روستاها و مسیر جاده‌های کاروانی ایجاد و وقف شد. امروزه، کتیبه‌هایی را بر پیشانی بناهای عام‌المنفعه‌ای که در گذشته، توسط اشخاصی در ارتباط با مذهب و باورهای مذهبی، وقف عام شده‌اند، مشاهده می‌کنیم که نام واقف بر روی این کتیبه‌ها به چشم می‌خورد.
بررسی میدانی و مطالعات تطبیقی پلان کاروانسرای شاه‌عباسی سمنان این نکته مهم را مشخص می‌کند که طرح اولیه این بنا یکی از طرح‌های رایج بناهای اقامتی حیاط‌دار میان‌راهی مناطق مرکزی ایران در دوره‌های گذشته بوده است. شیوه ساخت، همان ایجاد باره بندها و اتاق‌هایی است که پیرامون حیاط محصور ساخته می‌شده است. پلانی از نوع چهار ایوانِ با اتاق‌های دارای ایوانچه‌هایی در قسمت جلو، در دو طرف ایوان‌های اصلی و اسطبل‌هایی دورادور آنها به همراه فضاهای شبستانی بارانداز در چهارگوشه پلان. با تطابق وضعیت موجود، ساختار اولیه و رجوع به اسناد تاریخی چهار مرحله مداخلات شامل مرمت، بازسازی و نوسازی را می‌توان در بنای کاروانسرا مشخص کرد.
باید بیان کرد همه این اتفاقات در نیمه شرقی بنا انجام شده که این موضوع نکته مهمی محسوب می‌شود و مشخص شدن دلیل آن، نیاز به بررسی ویژه دارد.
مهم‌ترین تغییر ساختار پلان در بخش بارانداز شرقی، جنب ورودی اصلی بنا اتفاق افتاده است؛ جایی که با حذف یکی از ستون‌ها، فضای بزرگ‌تری به‌دست‌آمده که به طبع آن نیاز به پوشش متفاوت‌تری ایجاد شده است.
استاد معمار برای اجرای سقف این فضای ایجادشده مجبور به تغییرات دیگری در این قسمت بوده، دو بارانداز شمالی این قسمت تبدیل به سه فضا ـ یکی مرکزی بزرگ‌تر و دو بخش کوچک‌تر جانبی ـ شده است. تمام این تغییرات به منظور ایجاد بستری برای تبدیل فضای مستطیل شکل پلان به پنج‌ضلعی و در مرحله بعدتر ده ضلعی زیر گنبد بوده است.
تعمیراتی که تاکنون از طرف اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان، پس از مطالعات لازم در این کاروانسرا به‌عمل‌آمده عبارت است:
۱ ـ برداشتن دو اتاق جنوبی و راه‌پله جدید که موجب تغییر عمل کرد کاروانسرا بوده است.
۲ ـ آماده کردن قسمت جنوبی به‌منظور احیای قسمت‌های از بین رفته باربند جنوب غربی.
۳ ـ عملیات بازپیرایی قسمت از بین رفته در باربند جنوب غربی شامل پی‌کنی ـ شفته‌ریزی ـ آجرچینی ستون‌ها و پوشش ۱/۲ قسمت مذکور هنوز کار تعمیر این رباط به پایان نرسیده است و سازمان حفاظت آثار باستانی سرگرم انجام کارهای باقیمانده است.
از متن نوشته مذکور و آیتم‌های بیان‌شده می‌توان حدود زمان بازسازی بخش تخریب‌شده کاروانسرا و مراحل انجام کار را مشخص کرد. اختلاف مکانی مطرح‌شده در متن بالا و نوشته حاضر به دلیل زاویه قرارگیری کاروانسرا نسبت به جهت شمال است که هرکدام یک ضلع متفاوت را به‌عنوان ضلع شمالی در نظر گرفته‌اند.
سه مرحله بیان‌شده، مهم‌ترین مداخلات کالبدی بنای کاروانسرای شاه‌عباسی سمنان است که در طول دوران تاریخی صورت گرفته است اما باید به این نکته توجه کرد که بزرگ‌ترین آسیب وارده در طول سال‌های اخیر به بنا از زمان تغییر کاربری کاروانسرا به ندامتگاه شهر سمنان اتفاق افتاده است. استفاده از بنای کاروانسرا با کاربری ندامتگاه سبب شده که مداخلات بی‌شماری در در بنا ایجاد شود به‌نحوی که تقریباً قسمتی از بنا را نمی‌توان یافت که از آسیب‌های بی‌شمار در امان بوده باشد.
مدیریت غلط شهری و طرح‌های شهرسازی کلاسیک جهان سوم مانند طرح‌های جامع، طرح هادی، طرح تفصیلی و نظایر آن‌که توجه به میراث فرهنگی در آنها و قوانین حفظ آثار باستانی بی‌اهمیت و یا کم‌اهمیت شمرده‌شده است و همین‌طور قوانین غلط شهری و قوانین غیراصولی مالکیت، ارث و بی‌هویت شدن و بی‌رنگ شدن فرهنگ غنی وقف و... و. نیز جزء عوامل مخل اجتماعی است. همچنین تأثیر فرهنگ‌زدایی و تحمیل ماشین‌آلات سنگین حمل‌ونقل دریافت‌های تاریخی و فرهنگی را نیز نمی‌توان نادیده گرفت. حال‌آنکه در غرب وسایط نقلیه متجانس با وضع بافت طراحی می‌شود.
در ضمن نرساندن امکانات و خدمات جدید شهری به بافت‌های سنتی ازجمله مسائل مربوط به نظافت و بهداشت فاضلاب، آب، برق، گاز، تلفن و دسترسی نداشتن به آنها و دفع نشدن فاضلاب و نزولات آسمانی و یا ترکیب نامتناجس آنها با بافت قدیمی نیز در آسیب‌رسانی به پیکره بنای سنتی بی‌تأثیر نیستند.
کاروانسرای شاه‌عباسی سمنان نیز ماند بسیاری از بناهای یادمانی و تاریخی در طول عمر چند صدساله‌ی خود دستخوش خیل عظیمی از آسیب‌های گوناگون بوده و همچنان نیز هست. اولین و مهم‌ترین آسیب وارده بر این بنا که ناشی از تغییر مقیاس‌های شهری و زندگی شهرنشینی است.
همان‌گونه که اشاره شد کاروانسرا در خارج از شهر واقع شده بود که با گسترش محدود شهر سمنان، این بنا وارد فضای مسکونی شهر شد و به‌تبع آن دچار تغییراتی در کاربری و حتی کالبد شد.
در اینجا عامل انسانی به‌عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین عامل آسیب‌رسان کم‌کم نمود پیدا کرده و کاروانسرا دستخوش تغییرات و آسیب‌های بسیاری شد. در عکس‌های هوایی نیز مشخص است بخشی از ضلع جنوب غربی بندرها فاصله سال ۱۳۳۵ تا اوایل دهه هفتاد تخریب‌شده و از بین رفته بود که علت آن نامشخص است. در عکس هوایی سال ۱۳۷۳ بخش تخریب‌شده دوباره بازسازی شده است که این بازسازی بدون توجه به اصالت بنا، با مصالحی متفاوت و قوس‌های تغییریافته انجام پذیرفته است.
پس از آن این بنا با یک تغییر کاربری نامتناسب، تبدیل به زندان مرکزی سمنان شده و به‌تبع آن تغییرات زیادی بر پیکر و کالبد بنا اعمال شد که اصالت و فرم اصلی آن را مخدوش کرد. طی آن بخش‌هایی به بنا و فضاهای داخلی به‌صورت دیوارهای تفکیکی و سرویس بهداشتی و فضاهای خدماتی و تأسیساتی اضافه‌شده است. متأسفانه این مداخلات موجب شد تا اثر ارزشمند کاروانسرای سمنان، از قرارگیری در فهرست منتخب ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی، بازماند.
کاروانسرای شاه‌عباسی سمنان، در تاریخ ۱۳۵۲/۱۱/۱۵ به شماره‌ی ۹۶۷ در فهرست میراث ملی غیرمنقول ایران به ثبت رسیده است.»
ایران سال گذشته ۵۴ کاروانسرا از دوره ساسانی تا قاجار را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کرد، که از میان آنها کاروانسراهای قصر بهرام، آهوان، میامی، عباس‌آباد و میاندشت در سمنان واقع شده‌اند.
انتهای پیام
نظرات