در این دوران شاهان قاجار به دنبال شکست‌­های سنگین نظامی خود مجبور به تن دادن به معاهدات دیپلماتیک و اعطاء امتیاز به بیگانگان ­‌شدند و پس از همنشینی با غرب، با تشویق و تحریک همراهان و مشاوران خود مسئولیت سنگین مملکت­‌داری را رها کرده و به کشورهای دیگر سفر ‌­کردند. سفر شاهان به غرب، معاهدات اجباری دیپلماتیک گسترده­ و اعطاء امتیازات مختلف به دولت­‌های غربی به ویژه انگلیس، به نوسازی کشور، تغییر در جامعه ایرانی و نفوذ هرچه بیشتر غرب در کشور منجر شد.

نفوذ غرب از طریق تجارت و اعطاء امتیازات ویژه شاهان در لایه‌های اقتصادی باعث تغییر در ساختار اقتصادی کشور یعنی ایجاد یکپارچگی در تجار و بازرگانان که پیش از این پراکنده بودند و ایجاد طبقه متوسط سنتی بر پایه مذهب شیعه شد و از سویی دیگر تحصیل و آمد و شد ایرانیان با غرب، روشنفکرانی مانند ملکم خان را پروراند. همچنین به دنبال نوسازی و ورود اروپاییان به کشور، مردم به راه‌­آهن، خطوط تلگراف و وسایل ارتباطی، روزنامه و دانش و آگاهی دست پیدا کردند و با پیوستن ایران به اقتصاد جهانی، بازارهای محلی در اقتصاد ملی ادغام شد. این ادغام اثرات مخرب خود را بر جای گذاشت. به ­‌صورتی­ که واردات کارخانه‌­ای افزایش پیدا کرد و صادرات محصولات کشاورزی مثل پنبه، برنج، تنباکو و پوست باعث از بین رفتن خودکفایی جوامع بومی شد.

همچنین اجرای اصلاحات در تهران توجهات را به پایتخت جلب کرد و با واردات انبوه محصولات کارخانه‌­ای خارجی،  صنایع سنتی به شدت تضعیف شد. در این اوضاع و احوال بازاریان بیگانگان را دشمن مشترک خود قلمداد می­‌کردند و همواره اصرار داشتند که شاه بیشتر به فکر تقویت دولت است تا حفظ جامعه دربرابر قدرت‌­های خارجی. به این ترتیب در نهایت نفوذ غرب روابط سست و شکننده مردم و شاهان قاجار را بیش از پیش تضعیف کرد.

آغازی برای دست‌­اندازی

نهضت تنباکو نمونه روشن اعتراضات طبقه متوسط سنتی (بازاریان در کنار مذهبیون) در دوره ناصرالدین شاه قاجار است. البته این اولین امتیازی نبود که شاهان قاجار برای کشور انگلیس لقمه گرفته بودند، چراکه با امتیاز رویترز در سال ۱۲۵۱ بود که دوره "شکار امتیاز" آغاز شد. در امتیاز رویترز دو انگلیسی با پرداخت ۴۰ هزار پوند و ۶۰ درصد سود حاصل از امتیاز گمرکات، امتیاز انحصاری تاسیس یک بانک دولتی، بهره‌­برداری از معادن، حق احداث راه­‌آهن و تراموا، آبراه، جاده، امور آبیاری، ایجاد خطوط جاده، تلگراف و کارخانه صنعتی را به مدت ۷۰ سال و اجاره تمام گمرکات و صدور انحصاری هر گونه محصولات ایرانی را به مدت ۲۵ سال خریداری کردند. به بیان لرد کرزن تاریخ­‌نویس و سیاستمدار بریتانیایی "این قرارداد دربرگیرنده تسلیم کامل منابع یک دولت به خارجی­‌هاست". رویترز به دلیل اعتراضات مخالفین لغو شد، اما لغو آن باعث نشد که از فروش امتیازات بعدی جلوگیری شود و پیامدهای خود را برای مردم ایران به جای نگذارد.

بعد از لغو امتیاز رویترز، امتیازات بعدی یکی پس از دیگری به بیگانگان به ویژه انگلیسی‌ها اعطا شد و پول ناشی از آن خرج سفرهای خارجی شاه و برخی امور نوسازی در کشور ­شد. رفته رفته در نتیجه اصلاحات، تورم در کشور بیداد کرد و نارضایتی مردم از شاه بالا گرفت و درست زمانی که شاه برای پر کردن خزانه خالی، امتیاز تنباکو را به ماژور تالبوت انگلیسی داد، این اعتراضات به جنبش توده‌­ای تبدیل شد.

امتیاز تنباکو چه بود؟

با این امتیاز، تالبوت انگلیسی در مقابل پرداخت ۲۵ هزار پوند به شاه و قرار پرداخت ۱۵ هزار پوند اجاره سالانه و ۲۵ درصد سود حاصل به ایران، امتیاز انحصاری ۵۰ ساله توزیع و صدور تنباکو در ایران را گرفت. به بیان روزنامه اختر با این امتیاز انگلیسی‌­ها تنباکو را از کشاورزان می‌­خریدند و به قیمت بیشتری به تجار و صاحبان کارگاه می­‌فروختند. در نتیجه پولی هنگفت به جیب انگلیس می­‌رفت و کشاورزان می‌ماندند با دست خالی.

در میان شهرهای ایران، شیراز بیشترین اعتراض را نسبت به امتیاز تنباکو داشت، زیرا بیشترین زمین کشت تنباکو در این شهر بود، مردم این شهر از تعصب فوق‌­العاده بالای مذهبی برخوردار بودند و به شدت دلیل هرگونه ناآرامی را به بیگانگان نسبت می‌­دادند به همین دلیل پس از  ورود نمایندگان شرکت تالبوت در اردیبهشت ۱۲۷۰ بازار شیراز که منطقه مهم کشت تنباکو به شمار می­‌رفت، بسته شد. در پی این اقدام بازاریان شیراز، بازاریان شهرهای مهم دیگر مانند تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، قزوین، یزد و کرمانشاه نیز به وسیله شبکه جدید تلگراف (که نتیجه اقدامات شاه قاجار بود) این ماجرا مطلع شدند و به اعتصابی عمومی دست زدند.

علمایی مانند میرزای شیرازی فتوای تحریم مصرف دخانیات دادند و این به تحریمی ملی تبدیل شد. تحریم تنباکو مورد پشتیبانی روس‌­ها، مجتهدان مقیم کربلا، روشنفکران در استانبول و لندن، تظاهرکنندگان خیابان و حتی حرمسرای دربار شاه قرار گرفت و در نهایت ناصرالدین شاه مجبور به لغو امتیاز تنباکو شد.

لغو امتیاز تنباکو ۵۰۰ هزار لیره را به جیب تالبوت سرازیر کرد. اما این جنبش مردمی توانست بر شاه اثرگذار باشد، زیرا از این پس ناصرالدین شاه به اعمال محدودیت­‌های سیاسی روی آورد، از تغییر و تحولات خطرناک دوری کرد، امتیازات کمتری را به بیگانگان واگذار کرد، به دوران رشد و گسترش دارالفنون پایان داد، ایجاد مدرسه را ممنوع کرد، به آتش کشیده شدن موسسه جدید آموزشی مذهبیون را نادیده گرفت، نشریات خارجی که در مورد ایران می‌نوشتند را به باد انتقاد گرفت، بورس تحصیل دولتی به خارج را ممنوع کرد، مسافرت به اروپا را منع کرد و با افتخار اعلام کرد که می­خواهد وزیرانی داشته باشد که ندانند بروکسل چیست.

امتیاز تنباکو، نه مانند امتیاز رویترز اولین امتیاز شاه به بیگانگان بود و نه تمام منابع ملت ایران را تسلیم بیگانه می‌­کرد، اما در مکان و شرایطی اتفاق افتاد که زمینه برای جنبشی موثر آماده بود. نهضت تنباکو تمام آنچه شاه قاجار تخریب کرد و ساخت را به باد انتقاد گرفت و وضعیت را دستکم تا زمانی که ناصرالدین شاه بر سریر قدرت بود، دگرگون کرد. با این حال نهضت پا گرفته از امتیاز نتوانست به امتیازدهی بی­‌حد و اندازه شاهان پایان دهد و از امتیاز ننگین دارسی در دوران آخرین شاه قاجار جلوگیری کند.

منبع: کتاب ایران بین دو انقلاب، نوشته یرواند آبراهامیان

انتهای پیام