فرشاد درویشی هرزویلی در گفت‌وگو با ایسنا، به چالش‌های انجام پژوهش در رشته‌های علوم پایه پرداخت و گفت: مهم‌ترین چالش انجام پژوهش در تمام رشته‌های علمی، تأمین بودجه پژوهشی است زیرا بدون تامین بودجه، انجام پژوهش امکان‌پذیر نیست. در کشور ما بودجه‌های پژوهشی معمولاً دولتی هستند که برای انجام پژوهش تعریف شده و با توجه به دیدگاه مسئولان تقسیم می‌شوند؛ نتیجه این پژوهش‌ها در بیشتر مواقع منجر به چاپ مقاله و تولید آمار می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: چالش اصلی انجام پژوهش در رشته‌های علوم پایه در کشور با توجه به دولتی بودن بودجه‌های پژوهشی، به نوع نگاه مسئولان برمی‌گردد که رشته‌های علوم پایه را به نوعی "غیرکاربردی" می‌دانند.

پژوهشگر جوان برگزیده شاخه زیست‌شناسی در مراسم گرامیداشت ابوریحان که توسط فرهنگستان علوم برگزار شد، در همین زمینه ‌ادامه داد: در نگاه اول شاید رشته‌های علوم پایه ‏غیرکاربردی و محض به نظر برسند و صرفاً پایه‌ای برای علوم کاربردی نظیر علوم پزشکی و مهندسی تلقی شوند؛ ولی باید توجه داشت که رشته‌های علوم پایه دارای دو جنبه محض و کاربردی هستند.

تفاوت‌های تخصیص بودجه پژوهشی در کشورهای پیشرفته با ایران

درویشی با بیان اینکه امروزه در سطح دنیا جنبه کاربردی بر جنبه محض رشته‌های علوم پایه غلبه دارد، تصریح کرد: در کشورهای پیشرفته بر خلاف کشور ما، بودجه‌های پژوهشی با دید کاربردی از بخش خصوصی و شرکت‌ها تأمین شده و بودجه این پژوهش‌ها با دید کاربردی به آن‌ها تأمین می‌شود.

وی افزود: از طرف دیگر بیشتر تصمیم‌گیرندگان و مسئولان دخیل در امر تخصیص بودجه‌های پژوهشی دولتی، فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی و پزشکی هستند و به همین دلیل در زمینه تخصیص بودجه عنایت کمتری به رشته‌های علوم پایه می‌شود. این در حالی است که بودجه‌های دولتی در کشورهای پیشرفته بیشتر برای پرکردن خلاء در پژوهش‌های محض رشته‌های علوم پایه به کار می‌رود.

استاد دانشگاه مراغه در ارتباط با مشارکت بخش خصوصی و شرکت‌ها در تامین بودجه پژوهشی گفت: بخش خصوصی و شرکت‌ها در کشورهای پیشرفته برای اینکه بتوانند در رقابت با رقبا موفق شوند نیازمند ارتقای دائمی تولید و کیفیت محصولات‌ خود هستند. تحقق این امر در گروی فعالیت واحدهای تحقیق و توسعه (R&D) این شرکت‌هاست که پژوهش‌های دارای ریسک مالی در آنجا انجام می‌شود.

درویشی با تأکید بر آن که واحد تحقیق و توسعه در واقع قلب یک شرکت است، توضیح داد: برخی از این شرکت‌ها پژوهش‌های مرتبط با تحقیق و توسعه را با اعتمادی که به محققان دانشگاهی دارند، به دانشگاه و محققان دانشگاهی سپرده و بودجه قابل توجهی را به این امر اختصاص می‌دهند. در کشور ما که یک کشور مصرف‌کننده با اقتصاد نفتی هستیم، این اتفاق نمی‌افتد و صنایع ما به معنی واقعی واحد تحقیق و توسعه ندارند؛ چرا که نیازهای صنعت به صورت آماده بدون قابلیت ارتقا با هزینه کلان از خارج کشور وارد می‌شود و بحث رقابت برای ارتقای محصولات نیز به علت انحصاری و دولتی بودن صنایع مطرح نیست.

جای خالی نقشه راه اجرایی

وی در پاسخ به این سؤال که آینده جایگاه پژوهش‌های علوم پایه در ایران، با توجه به کم شدن گرایش به رشته‌های تحصیلی این حوزه چه خواهد بود، تشریح کرد: پاسخ به این سؤال سخت است و زمانی می‌توان به آن پاسخ داد که سند و نقشه راه مشخصی برای گسترش علوم در کشور داشته باشیم. در سال ۱۳۸۹ سند نقشه جامع علمی کشور تصویب و ابلاغ شده و خوشبختانه در سند به علوم کاربردی و پایه نگاه جامعی در قالب الویت‌های (الف) تا (ج) صورت گرفته است.

پژوهشگر جوان برجسته شاخه زیست‌شناسی سال ۹۸ ادامه داد: با این حال سند نقشه جامع علمی کشور با توجه به ماهیت آن حاوی نکات کلی است و هنوز با گذشت بیش از ۸ سال، برنامه و نقشه راه اجرایی کردن این سند تدوین و تصویب نشده؛ در نتیجه چگونگی اجرای سند و رسیدن به پیش‌بینی‌ها و اهداف آن در هاله‌ای از ابهام است.

درویشی در همین خصوص به ذکر یک مثال پرداخت و اظهار کرد: به عنوان مثال فناوری‌ زیستی جزو الویت‌های (الف) علم و فناوری کشور در سند فوق است و در قسمت ۲-۳ آن ذکر شده که سه درصد از بازار جهانی فناوری ‌زیستی باید کسب شود.

وی تصریح کرد: با توجه به عدم وجود برنامه و نقشه راه اجرایی کردن سند، بحث دستگاه یا دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط، چگونگی تأمین نیروی انسانی و هزینه‌های پژوهش برای رسیدن به این هدف مشخص نیست. با این اوصاف صحبت و پیش‌بینی در خصوص آینده جایگاه پژوهش‌های علوم پایه در ایران سخت و غیرممکن است.

وضعیت نیروی انسانی در رشته‌های علوم پایه بحرانی نیست

استاد دانشگاه مراغه خاطرنشان کرد: با این وجود ذکر دو نکته خالی از لطف نیست. نکته اول اینکه در حال حاضر وضعیت نیروی انسانی در رشته‌های علوم پایه برای پژوهش بحرانی نیست ولی با توجه به گرایش دانش‌آموزان به ادامه تحصیل در رشته‌های درآمدزا همچون رشته‌های علوم پزشکی، این خطر وجود دارد که کمبود نیروی انسانی به عنوان یکی از ارکان مهم پژوهش در حوزه علوم پایه در آینده رخ دهد.

درویشی افزود: اما نکته دوم و مهم‌تر بحث تأمین هزینه‌ پژوهش است. در حال حاضر بیشترین پژوهش‌ها در حوزه علوم پایه کشور در دانشگاه و مراکز علمی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با هزینه‌های پژوهشی محدود این وزارت‌خانه انجام می‌شود. اگر به عنوان نمونه نگاهی به هزینه اختصاص‌یافته به پایان‌نامه دانشجویان تحصیلات تکمیلی داشته باشیم و هزینه‌های گزاف انجام پژوهش در علوم پایه که هر ساله افزایش می‌یابد را در نظر بگیریم، آینده جایگاه پژوهش‌های علوم پایه در ایران مشخص می‌شود. 

بهره‌گیری کشورهای مختلف از ایده‌ها و مقالات ایرانی

وی سپس به مهم‌ترین اولویت‌ها و موضوعات روز دنیا در شاخه زیست‌شناسی و همسانی این اولویت‌ها در داخل و خارج کشور پرداخت و گفت: به عنوان فردی که در حوزه میکروبیولوژی کاربردی (زیست‌فناوری میکروبی) فعالیت دارم باید این را بگویم که به عنوان مثال در این رشته یکی از اولویت‌ها و موضوعات روز دنیا تولید محصولات گران‌قیمت با فناوری‌زیستی از ‏منابع ارزان قیمت و تجدیدپذیر با استفاده از میکروارگانیسم‌ها است و در این راستا از تحقیقات پیشرفته مهندسی متابولیک و زیست‌شناسی مصنوعی استفاده می‌شود.

پژوهشگر جوان برجسته شاخه زیست‌شناسی سال ۹۸ ادامه داد: امروزه بسیاری از آنزیم‌های صنعتی با کاربرد در صنعت شوینده‌ها، نساجی و غذایی، اسیدهای آلی نظیر ‏اسید استیک (سرکه) و اسید سیتریک، مواد شیرین‌کننده و طعم‌دهنده، داروها از جمله داروهای نوترکیب (مانند انسولین) و آنتی‌بیوتیک‌ها، پلاستیک‌های تجزیه‌پذیر، سوخت‌های پاک و زیستی توسط ‏میکروارگانیسم‌ها تولید می‌شود و کشور ما وارد کننده این محصولات میکروبی است؛ در نتیجه کشور به این محصولات و فناوری‌ها نیازمند است و اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم فناوری زیستی جزو الویت‌های (الف) علم و فناوری کشور در سند نقشه جامع علمی کشور نیز هست.

درویشی با بیان اینکه ما می‌توانیم فناوری‌ زیستی را بومی‌سازی کنیم، توضیح داد: محصولات با فناوری‌زیستی ارزش افزوده بالایی دارند و معمولاً با هزینه‌های بالا وارد کشور می‌شوند و بومی‌سازی آن‌ها به لحاظ اقتصادی به صرفه است.

وی تأکید کرد: بومی‌سازی فناوری زیستی مستلزم اعتماد مسئولان و ایجاد شرایط مناسب برای فعالان این عرصه است؛ متأسفانه چون این شرایط در کشور فراهم نیست دانش و ایده‌های ما در قالب مقالات در اختیار کشورهای دیگر قرار می‌گیرد و آنها با فراهم کردن شرایط از این دانش برای تولید محصولات و فناوری‌ها استفاده کرده و در نهایت آن‌ها را با قیمت‌های گزاف به کشور ما صادر می‌کنند.

استاد دانشگاه مراغه خاطرنشان کرد: با توجه به وجود نیروی انسانی و قابلیت‌های خوب در کشور اگر امکانات و شرایط فراهم شود، علاوه بر تأمین نیازهای داخلی می‌توانیم صادرکننده چنین محصولات و فناوری‌هایی باشیم.  

عدم استفاده از ظرفیت تولید محصولات با ارزش

درویشی در بخشی دیگر از صحبت‌های خود با اشاره به جایگاه ایران در بین پژوهش‌های جهانی انجام گرفته در حوزه فناوری زیستی، اظهار کرد: براساس اطلاعات موجود، رتبه جهانی ایران در تولید دانش (مقالات) زیست‌فناوری ۱۶ است و بر اساس پیش‌بینی صورت گرفته بازار جهانی زیست‌فناوری در سال ۲۰۲۰ به ۶۰۴ میلیارد دلار می‌رسد که طبق آمار ستاد توسعه زیست‌فناوری در حال حاضر سهم سالانه ایران از بازار جهانی زیست‌فناوری تنها کمتر از یک میلیارد دلار (حدود ۹۰۰ میلیون دلار) است.

درویشی گفت: خوشبختانه مجهز به فناوری‌های روز دنیا در زمینه مهندسی متابولیک و زیست‌شناسی مصنوعی میکروارگانیسم‌ها برای تولید محصولات میکروبی با ارزش اقتصادی هستیم؛ اما متأسفانه در کشور ساز وکارهای مناسبی وجود ندارد تا از ظرفیتی‌ که با تلاش‌ فراوان به دست آمده استفاده شود.

وی یادآور شد: از این ظرفیت می‌توان در ایجاد سیستم‌های میکروبی پرتوان و پایدار برای تولید محصولات با ارزش زیست‌فناورانه، از تولید داروهای نوترکیب گرفته تا مواد شیمیایی و صنعتی، استفاده کرد.

استاد دانشگاه مراغه در پایان خاطرنشان کرد: هدف از پژوهش در حوزه زیست‌فناوری (به ویژه گرایش میکروبی) در دنیا صرفاً تولید دانش و مقاله نیست؛ بلکه از آن در تولید محصولات با ارزش افزوده بالا استفاده می‌شود و در نتیجه باید برای بالا بردن سهم کشورمان در بازار جهانی زیست‌فناوری اهمیت بیشتری قائل شد.

انتهای پیام