اشاره‌:
آن‌چه كه درپي مي‌آيد اولين بخش از كارگاه «سياست‌هاي توليد بذر و نهال» است كه از سوي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) با حضور خانم مريم رحمانيان كارشناس موسسه‌ي توسعه پايدار و محيط زيست و نماينده‌ي خاورميانه دركميته‌ي بين المللي برنامه ريزي براي حاكميت غذا(International Planning Committee for Food Sovereignty - IPC) و احمد طاهري با بيش از 30 سال سابقه در بخش اجرا و تحقيقات كشاورزي و مسوول كميته‌ي توليدكنندگان محصول سالم انجمن علمي كشاورزي بوم شناختي ايران و مديرعامل تشكل توسعه پايدار دشت گرمسار برگزار شد.
در اين كارگاه اهميت جايگاه بذر به‌عنوان نهاده‌اي اوليه و مهم مورد بررسي قرار مي‌گيرد، به‌نحوي‌كه بسياري از كشورها درنظر دارند توليد اين نهاده را در انحصار خود در آورند تا بتوانند با ارائه‌ي بذور هيبريد كه تنها مي‌توانند در شرايط خاص و بهره‌گيري از نهاده‌هاي كشاورزي(سم، كود شيميايي، ماشين آلات و...)  كه اغلب توسط همان شركت‌هاي توليد كننده‌ي بذر توليد مي‌شوند  به سودهاي كلاني در اين راستا دست يابند.
گفتني‌ست استفاده از بذرهاي هيبريد وارداتي كه از آنها به‌عنوان بذرهاي يك‌بار مصرف نيز ياد مي‌شود منجر به از بين رفتن استقلال و به‌خطر افتادن امنيت غذايي و ملي كشورهاي واردكننده‌ي خواهد شد.
باوجود آن‌كه بيشتر كشاورزان جهان از بذرهاي خودمصرفي استفاده مي‌كنند كه اين بذور علاوه بر رايگان بودن، بومي مناطق كشت و زرع نيز هستنند و نسبت به تنش‌هاي گوناگوني همانند خشكي، آفات، بيماري‌ها و سرمازدگي مقاومت خوبي از خود نشان مي‌دهند، سازمان تجارت جهاني و كنوانسيون upov در تلاش هستند تا با ارائه‌ي تبليغات مثبت كشاورزان را تشويق به خريد بذرهاي شركت‌هاي چندمليتي و عدم استفاده از بذرهاي بومي كنند.
در ادامه بخش اول اين كارگاه به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌گردد.  

 خبرنگار:
با توجه به آن‌كه بذر و نهال به‌عنوان مهمترين نهاده و پايه و اساس كشاورزي در تمام دوران‌هاي زندگي انسان‌ها مطرح و غيرقابل انكار است و برطرف كردن مشكلات بذر در واقع به منزله‌ي رفع بخش عمده‌اي از مشكلات موجود در بخش كشاورزي مي‌باشد در ارتباط با جايگاه اين نهاده‌ي مهم توضيح دهيد.

*جايگاه بذر در نظام كشاورزي*

رحمانيان:
بذر جايگاه خاصي در تعريف نظام كشاورزي دارد چراكه در واقع نظام مواد اوليه همانند بذر، كليد يا رمزي براي تعريف نظام كلان كشاورزي است. هنگامي‌كه ما بذر اصلاح شده (‌تراريخته يا اصلاح شده‌ي پرمحصول) را در شرايط ايده آل البته مصنوعي و غيرسالم كشت مي‌كنيم و به آن مقدار زيادي هم كود و سم مي‌دهيم به‌طور حتم داراي عملكرد بالايي خواهد شد اما اگر همين بذرها را درچارچوب كشاورزي پايدار كشت كنيم عملكرد بالايي نخواهند داشت.
چراكه مهندسين اصلاح كننده‌ي اين بذور تنها به موضوع افزايش راندمان فكر مي‌كنند به باورمن نمي‌توان اين ادعا را داشت كه بذرهاي پرمحصول نسبت به آفات و بيماري‌ها نيز مقاوم باشند چراكه هركدام از شاخص‌هاي يك گياه يا هر موجود زنده‌ي ديگر توسط ژن‌هاي خاصي كنترل مي‌شوند هنگامي‌كه براي آنها افزايش عملكرد بسيار مهم است نمي‌توان انتظار آن‌را داشت كه بخواهند ديگر شاخص‌هاي بهبود كيفي گياه را رعايت كنند.
براي نمونه برنج‌هاي پرمحصولي كه در شمال توليد مي‌شود،‌ از منظر ظاهري با برنج بومي تفاوت چنداني ندارد، ميزان عملكرد بيشتري دارند اما متاسفانه شاخص‌هاي كيفي آن‌ها همانند مزه بسيار پايين است و هيچ كس نمي‌تواند منكر اين موضوع شود.
برخي از موسسات و شركت‌هاي خصوصي درپي اصلاح بذر به‌منظور افرايش توليد در شرايط مصنوعي و شيميايي هستند اما كشاورزان به كرات به ما اعلام كرده‌اند هنگامي‌كه بذر هيبريد را در شرايط طبيعي مي‌كاريم ديگر راندمان گذشته را ندارند چراكه اين بذرها براي نظام كشت طبيعي انتخاب نشده‌اند.
ما به‌عنوان افرادي كه در زمينه‌ي كشاورزي پايدار كار مي‌كنيم پس از تحقيق به اين نتيجه رسيديم كه انگيزه‌ي شركت‌هاي توليد كننده‌ي بذر به اصطلاح اصلاح شده و پرمحصول آن است كه بتوانند علاوه بر بذر خود كود و سموم شيميايي توليدي خود را به كشاورزان تحميل كنند.

خبرنگار:
چرا كشت بذر هيبريد كه طرفداران زيادي هم دارد،‌ منجر به افزايش مصرف كود و سم شيميايي مي‌شود؟

*ديدگاه سازمان تجارت جهاني*
*كالا و خدمات رايگان در دنيا مفهومي ندارد*

رحمانيان:
بذري‌هايي كه به نام هيبريد و اصلاح شده وارد بازار مي‌شود اگر پس از كشت با سم و كودهاي شيميايي تيمار نشوند عملكرد خوبي نخواهند داشت متاسفانه بيشتر اين بذرها به منظور افزايش سود توليدكنندگان آنها كه علاوه بر اصلاح و توليد بذر مسووليت توليد نهاده‌هاي شيميايي را نيز دارند وارد بازار مي‌شوند. شركت‌ها و موسسات توليد و اصلاح بذر كه بيشتر آنها در جهان خصوصي هستند با تفكر وابستگي هرچه بيشتر كشاورزان به بذور توليدي آنها و كنار گذاشتن بذر خود مصرفي حركت مي‌كنند.
در گذشته زارعين تنها از بذرهاي بومي استفاده مي‌كردند و افرادي را در حرفه‌ي خود مي‌شناختند كه در هر محصول براي نمونه غلات، سبزيجات و ... بذر بهتري را نسبت به ديگر زارعين داشتند بنابراين بهترين بذر بومي و سازگار با منطقه را در زمين‌هاي كشاورزي خود كشت مي‌كردند.
خوشبختانه هنوز هم بذر خود مصرفي در كشور ما جايگاه خود را حفظ كرده است؛ بر اساس آمار موجود در كشورهاي در حال توسعه،‌ 90درصد بذر مورد استفاده‌ي كشاورز خود مصرفي است به‌عبارت ديگر تنها حدود 10 درصد از بذور محصولات كشاورزي توسط شركت‌هاي چند مليتي توليد مي‌شوند؛ لازم به توضيح است شركت‌هاي نام‌برده با همان 10 درصد سود چند ميليارد دلاري دارند و مي‌خواهند 90 درصد ديگر را نيز در انحصار خود قرار گيرند و بذري كه تا به امرزو مجاني بوده و كشاورزان به راحتي مي‌توانستند از طريق بذر بومي نياز هر ساله‌ي خود را برطرف كنند، 10درصد آن را پولي كرده‌اند و مي‌خواهند كشاورزان خود مصرفي را كنار بگذارند و بذرهاي آن‌ها را خريداري كنند.
به باورمن بر اساس ديدگاه تجارت جهاني، كالا و خدمات رايگان در دنيا مفهومي ندارد، براي نمونه در گذشته آب به عنوان كالاي مقدسي بود كه آن‌را مهريه‌ي حضرت فاطمه مي‌ناميدند و نمي‌توانستند براي آن قيمت بگذارند اما امروزه مشاهده مي‌كنيم كه اين كالاي ارزشمند در بسياري از كشورها از انحصار دولت‌ها درآمده و در مالكيت بخش خصوصي‌ست و درصورتي حق استفاده از آن بوجود مي‌آيد كه پول گزافي بابت آن‌ به شركت‌ها پرداخت كني.

خبرنگار:
بنابراين تجارت آزاد منجر به آن مي‌شود كه وابستگي بذري در كشورهاي عضو بوجود آيد؟

*حفاظت از بذر بومي و دستيابي به كشاورزي پايدار*
*استفاده از علوم و فناوري بايد در راستاي اصول كشاورزي باشد*

رحمانيان:
درست است، اگر سياست‌هاي تجارت جهاني به‌صورت كامل اجرا شود بايد انتظار روزي را بكشيم كه هواي مورد نياز مردم براي نفس كشيدن در كپسول‌هايي ويژه بفروش برسد! براساس نظام تجارت جهاني و تفكرات سرمايه داري و تجارت آزاد بايد براي همه چيز قيمت تعريف شود به‌خصوص كالا يا خدماتي كه تا امروز به‌صورت رايگان بوده‌اند؛ شما درنظر بگيريد محصول رايگان كه قيمت آن صفر بوده است درصورتي‌كه به ارزان‌ترين قيمت نيز عرضه شود براي صاحبان ارائه دهنده‌ي آن چه سود كلاني خواهد داشت.
بنابراين آنها رويكردي پول محور دارند و پايداري براي آنها مفهومي نخواهد داشت همان طور اين شركت‌هاي چند مليتي توانستند بازار بذر كشور‌هاي توسعه يافته را بدست گيرند به‌طورحتم در آينده به كشورهاي ديگر نيز بذر خواهند فروخت، ‌بنابراين براي رسيدن به كشاورزي پايدار بايد به موضوع بذر اهميت بيشتري دهيم.

خبرنگار:
عده‌اي بر اين باورند كه اجراي كشاورزي طبيعي يا زيستي مانعي براي دستيابي به فناوري‌ها و علم نوين كشاورزي است.

رحمانيان:
در كشاورزي ارگانيك و طبيعي ما شرايط را آن طور كه هست مي‌پذيريم و آن‌را تخريب نمي‌كنيم؛ ممكن است برخي از مناطق نياز به تغييراتي داشته باشند كه به‌طورحتم آنها را اعمال خواهيم كرد؛ چراكه علم در حال پيشرفت است، اما نمي‌توان به بهانه‌ي پيشرفت علوم و فناوري هر تغيير مخربي را به محيط زيست‌مان تحميل كنيم؛ اين‌ درحالي‌ست كه بسياري از اين فناوري‌ها به‌دليل عدم مطابقت با شرايط بومي و زيست محيطي كشور مناسب نبوده و هم‌چنين از منظر اقتصادي نيز به صرفه نيست. تهيه‌ي غذاي سالم، امنيت غذايي و كشاورزي پايداري درپي توليد بذر و نهال سالم محقق خواهد شد. بنابراين كارشناس ما بايد با كسب آگاهي‌هاي لازم در مورد بذور هيبريد، اصلاح شده، تراريخته، بومي و ... بهترين پيشنهاد را به كشاورزان در اين باره ارائه دهد؛ بهترين گزينه براي انتخاب بذر، استفاده از بذرهاي بومي موجود در مزارع كشاورزان و بانك ژن است كه مي‌توان آنرا به‌صورت خالص و تك پايه و يا به صورت تلفيقي و با استفاده از اصلاح مشاركتي كشت دهيم. هنگامي‌كه ما مي‌گوييم كشاورزي پايدار و طبيعي بايد اجرا شود عده‌اي اين اعتراض را به ما دارند كه شما با پيشرفت علوم و بهره‌گيري از فناوري‌هاي دنياي امروز مشكل داريد و مي‌خواهيد از روش‌هايي سنتي و غير علمي در توليد محصولات كشاورزي استفاده كنيد و با اجراي اين نوع از كشاورزي نمي‌توان جوابگوي نياز جامعه‌ي بشري بود، اما در جواب اين افراد من بايد به اين موضوع اشاره كنم كه ما درواقع درنظر داريم اصول كشاورزي را نگه داريم و با ابزارها و فناوري‌هايي كه به محيط زيست آسيب نمي‌رسانند مشكلي نخواهيم داشت ما نمي‌توانيم به ادعاي استفاده از علم و تكنولوژي روز اصول پايداري و احترام به طبيعت را زير پا بگذاريم تا تحقيقات ادامه پيدا كند و بر روي موارد جديد كار شود.
ما هيچ‌گاه نمي‌خواهيم از روش‌هاي صد سال پيش استفاده كنيم اما اگر دستگاه بيل زن مكانيكي و يا بذر جديدي است كه با محيط خود سازكار و به آن آسيب نمي‌زند و منجر به كاهش مصرف سم و كود و افزايش راندمان نيز مي‌شود ما از آن استقبال مي‌كنيم.
بايد از علوم جديد بهره گرفت اما اصول كار را نبايد فراموش كنيم، به باورمن دسترسي به بذرهاي بومي ‌و همكاري با محققان اين علوم بايد با تجديد در نظر در مورد قانون‌هاي بذر همراه باشد تا بتوانيم بذرهاي بومي ‌را احيا و با كشاورزان كار تحقيقاتي انجام دهيم.

خبرنگار:
مي‌توانيد براي درك بهتر اين موضوع مثالي براي خوانندگان ما بياوريد؟

رحمانيان:
براي نمونه ما مي‌توانيم در استان سيستان و بلوچستان سيلوهايي بسازيم و گاوها را به منظور توسعه‌ي صنعت دامداري در آن پرورش دهيم اما بايد اين موضوع را درنظر داشته باشيم كه آيا به‌راستي گاوهاي آورده شده با بهترين نژاد شيردهي سازگار با شرايط آب و هوايي آن منطقه است يا آن‌كه اگر تنها يك روز به آنها واكسن و هورمون‌هاي مورد نياز داده نشود از بين خواهند رفت؟ چرا تلاش نمي‌كنيم گاو سيستاني را كه بسيار مقاوم به شرايط اين منطقه است حفظ كنيم؟ بنابر اين موضوع اصلي كشاورزي پايداراست چرا كه ما نمي‌خواهيم به شركت‌هاي چند مليتي وابسته شويم.

ادامه دارد....

گفت وگو: مهندس مرجان طاووسي
خبرنگار مهندسي كشاورزي سرويس مسائل راهبردي ايران