اشاره:
درحالي‌كه سياست‌هاي كلان نظام در بخش كشاورزي بر ارتقاء ضريب بهره‌وري از آب در توليد محصولات كشاورزي تأكيد مي‌كند؛ به‌دليل محدوديت‌هاي اجتماعي و فرهنگي، مشكلات اقتصادي، محدوديت‌هاي طرف تقاضا، محدوديت‌هاي برنامه‌اي، عدم جامعيت قوانين و آيين نامه‌هاي تهيه شده مرتبط با منابع آب، بهره برداري غيركارآمد از سرمايه‌هاي موجود، بهره‌برداري بي‌رويه از منابع آب زير زميني، افزايش آلودگي منابع آب، نارسايي در نظام تصميم سازي، ناكارايي نظام تخصيص آب و مواردي از اين قبيل، تحقق اين سياست‌ با موانع بزرگي مواجه است.
اين نوشتار كه حاصل بررسي‌هاي انجام گرفته در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران است، ويرايش نخست دهمين ازمقاله‌ي «آشنايي با مفاهيم آبياري» از مجموعه متون آموزشي «آشنايي با مفاهيم مهندسي كشاورزي»، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان كشاورزي است كه به بيان عوامل موثر بر تقاضاي آب كشاورزي مي‌پردازد.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي  در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ي عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت
(rahbord.isna@gmail.com) و انتشار ديدگاه‌ها و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد و يا تكميل يا ويرايش هر يك از گزارش‌ها و مقالات موجود اعلام مي‌كند.

 *عوامل موثر بر تقاضاي آب كشاورزي*

اينك با فرض آن‌كه مصرف آب با دقت اندازه‌گيري شود، عوامل موثر بر تقاضاي آب يعني همان رابطه «يك به يك» و «معكوس» ميان قيمت آب تقاضاي آن تشريح مي‌شود.

قيمت نهاده‌هاي جانشين:
چنان‌كه در پيش گفته شد مي‌توان منابع گوناگون را به‌عنوان جانشين براي آب درنظر گرفت؛ كشاورزان درهنگام عمليات كشت از آب‌هاي سطحي و زيرزميني استفاده مي‌كنند، با توجه به اين‌كه مصرف اصلي آب از چه منبعي باشد، قيمت آب را تحت تاثير قرار خواهد داد.
قيمت بازيافت يا تصفيه‌ي‌ آب‌هاي آلوده براي كشاورزاني كه به آن‌ها دسترسي دارند نيز بر تقاضاي آنها موثر است، بنابراين هرچه حقابه‌ي كشاورزان بيشتر باشد تقاضاي آنان براي خريد آب كم‌تر است. اگر متقاضيان دو نوع تعرفه‌ي ثابت - مستقل  و از سوي ديگر متغير- تابع براي مصرف آب پرداخت كنند، تعرفه‌ي متغير بر تقاضاي اين افراد موثر است.
در دشت‌هاي ممنوعه كه احداث چاه جديد مجاز نبوده و دست‌يابي به آب بيشتر توسط خريد آب يا چاهي ديگر ممكن است، قيمت چاه بيانگر ارزش آب چاه است، اين قيمت بر تقاضاي آب به‌ويژه هنگام توسعه‌ي فعاليت‌هاي كشاورزي موثر است.

قيمت زمين:
در بسياري از مناطق حقابه با زمين خريد و فروش مي‌شود، يعني ارزش حقابه در قيمت زمين منعكس مي‌شود؛ تفاوت قيمت زمين‌هاي آبي و ديم در اكثر موارد ارزش آب را نمايان مي‌كند؛ بديهي است هرچه زمين ارزان‌تر باشد يعني ميزان تقاضاي آب در آن زمين بالاتراست. 
گفتني‌ست فعاليت‌هاي اصلاحات اراضي، توسعه و احياء اراضي قابل كشت كه منجر به افزايش عرضه‌ي زمين و كاهش قيمت آن مي‌شود تقاضاي آب را افزايش خواهد داد. از سوي ديگر عمليات به زراعي، تناوب كشت و عمليات حفاظت خاك كه در افزايش عرضه‌ي زمين‌هاي حاصل‌خيز نقش قابل توجهي دارد، تقاضاي آب را بالا مي‌برد. 
باتوجه به آن‌كه اندازه‌گيري دقيق حجم آب مشكل و ادوات مورد نياز اين سنجش گران است، در برخي از مناطق قيمت آب براساس وضعيت زمين تعيين مي‌شود؛ براي نمونه درصورتي‌كه حاصل‌خيزي زمين براساس وسعت آن تغيير نكرده و الگوي كشت ثابت باشد، مقدار آب مصرف شده در هر هكتار زمين تغيير زيادي نخواهد داشت. بنابراين قيمت آب بر حسب مساحت زمين قابل محاسبه خواهد بود، زيرا آب و زمين مكمل كامل يك ديگر مي‌شوند. اين درحالي‌ست كه اگر الگوي كشت متغير باشد، مصرف آب محصول‌هاي گوناگون را در محاسبه‌ي ميزان آب مي‌توان دخالت داد.

قيمت ساير نهاده‌ها:
نهاده‌هاي مكمل و جانشين آب، همانند كود ماهيت بيوشيميايي(شيمي زيستي) و برخي از آنها همانند دستگاه‌هاي آبياري تحت فشار ماهيت سرمايه‌اي و مكانيكي دارند؛ به‌طورمعمول كود شيميايي در زراعت آبي مصرف مي‌شود، به‌همين جهت كاهش قيمت آن موجب افزايش تقاضا براي آب مي‌شود.
دستگاه‌هاي آبياري باراني و قطره‌اي باعث صرفه‌جويي در مصرف آب و بالا بردن بازدهي آب مصرف مي‌شود بنابراين قيمت تجهيزات موردنياز آن، قيمت يا هزينه‌ي تعميرات نهرها و شبكه‌ها، لايروبي قنوات، قيمت تجهيزات چاه يا هزينه‌ي تعمير پمپ، كنتور، قيمت گازوئيل، روغن و برق موتور، هزينه‌ي استهلاك وسايل چاه و ساير وسايل آب‌رساني يا آبياري بر تقاضاي آب موثر خواهد بود؛ چرا كه ارزاني خريد يا تعمير و مرمت اين تجهيزات موجب استفاده بيشتر از آن‌ها، صرفه‌جويي در مصرف آب و درنتيجه افزايش كارآيي خدمات آبياري و آب‌رساني مي‌شود.
گفتني‌ست دستمزد ميرآب و موتوربان نيز داراي رابطه‌ي در پيش گفته شده با تقاضاي آب است، به‌عبارت ديگر هرچه نرخ موارد نام برده كاهش پيدا كند، تقاضاي آب بالا مي‌رود؛ از سوي ديگر هزينه‌ي سرمايه‌گذاري‌هايي همانند احداث سد خاكي، پخش سيلاب، تغذيه‌ي مصنوعي آب‌خوان‌ها، پيدايي آب‌بند، استخر، انبار يا ساير سرمايه‌گذاري‌هايي كه موجب افزايش ذخيره‌ي آب مي‌شود، بر تقاضاي آب موثر هستند.
درصورتي‌كه سرمايه‌گذاري‌هاي بيان شده توسعه يابد، ذخيره‌ي آب افزايش و قيمت آن كاهش پيدا مي‌كند؛ لازم به يادآوري‌ست يكي از سياست‌هايي كه موجب ازدياد درآمد كشاورزان و هم‌چنين بهبود كارآيي آبياري در زراعت مي‌شود كمك به انجام سرمايه‌گذاري‌هاي نام برده توسط كشاورزان است.
با توجه به اهميت آب در اقتصاد ايران بايد ارائه‌ي راهكار در جهت صرفه‌جويي در مصرف اين نهاده از اهداف سياست‌هاي توسعه‌ي كشور باشد، بنابراين با تكيه بر ضرورت ارتقاء رفاه كشاورزان و جلوگيري از مهاجرت آنان به شهر‌ها، شايد طرح پرداخت يارانه به‌منظور استفاده از نهاده‌هاي مكمل آب بتواند سياست موجهي در اين‌باره باشد.
تسطيح زمين، تراس بندي زمين‌هاي شيب‌دار، نصب كنتور، به‌كارگيري از تجهيزات آبياري تحت فشار و استفاده از ابزار سرمايه‌اي درپيش گفته شده مي‌تواند موجب افزايش كارآيي آبياري و درآمد كشاورزان از توليد شود.

قيمت يا مقدار محصول: 
همان‌طور كه درمقالات پيشين بيان شد، قيمت محصول يا مقدار آن رابطه‌اي مستقيم با مقدار تقاضاي آب دارد. الگوي كشت زارعان تحت تأثير اين متغيرها تعيين مي‌شود؛ چراكه كشاورزان با توجه به شرايط بازار محصولات، برنامه‌ي كشت خود را تنظيم مي‌كنند؛ گفتني‌ست اين برنامه با توجه به شرايط اقليمي، فنون كاشت، داشت، برداشت و تعرفه‌هاي موجود براي آب درنظر گرفته مي‌شود. اگر تعرفه‌هاي آب به ارزش بازدهي يا قيمت تعادلي آن دربازار رقابت كامل نزديك شوند، الگوي كشت كشاورزان يعني نوع و سطح زير كشت محصولات و مقدار آب تخصيص داده شده به هر يك نيز تغيير مي‌كند. اگر سياست قيمت‌گذاري آب اصلاح شود، با توجه به محدوديت آب در دشت‌هاي ايران، مي‌توان از زارعان انتظار داشت از الگويي استفاده كنند كه ارزش افزوده‌ي هر واحد آب را به حداكثر برسانند.
درحال حاضر به‌دليل نبود بازار متشكل و همگن براي آب، هزينه‌ي مبادله زياد براي داد و ستد حقابه‌ها و هزينه بالاي انتقال آب، حقابه متعلق به زمين است و آب قابل مصرف در يك مزرعه مستقل از زمين آن نيست؛ بنابراين بيشينه كردن سود در فعاليت زراعت منجر به حداكثر رسيدن اجاره  زمين مي‌شود.
 چنان‌چه آب به‌طورمستقل قابل واگذاري، انتقال و اندازه‌گيري باشد، حقابه نيز داراي ارزشي مستقل خواهد شد به‌نحوي‌كه زارع مي‌تواند آب را در زمين خود استفاده كند يا آن را بفروشد و زراعت ديم داشته باشد و يا آن‌كه آب و زمين را ب صورت جداگانه اجاره دهد.
 اگر شرايط داد و ستد آب مهيا و آزاد باشد، با توجه به محدوديت ذخيره‌ي آب‌هاي سطحي و زيرزميني در كشور، براي به حداكثر رسيدن سود كشاورزان بيشينه شدن ارزش افزوده هر واحد آب الزامي مي‌باشد، به‌عبارت ديگر كشاورزان مي‌توانند از الگوي كشت مناسبي استفاده كنند به‌نحوي‌كه درآمد آنها افزايش و مصرف آب كاهش يابد.
در استان خوزستان با توجه به آن‌كه منابع آب زياد اما زمين حاصل‌خيز كم است، كشاورزان اين منطقه از شيوه‌ي بيشينه كردن عملكرد و اجاره‌ي زمين استفاده مي‌كنند؛ البته بايد يادآور شد كه آب رودخانه‌هاي اين استان و مناطقي مشابه آن در اكثر مواقع آلوده بوده و قابل استفاده در مصارف گوناگون نيست.
قيمت تصفيه و پاك‌سازي آب بر مصرف آب در مناطق موثر خواهد بود به شيوه‌اي كه كاهش هزينه پاك‌سازي موجب كاهش هزينه‌ي استحصال مجدد، افزايش مقدار عرضه و كاهش قيمت آب مي‌شود.
يكي از ويژگي‌هاي الگوي كشت، شيوه‌ي زراعت و عمليات كاشت - داشت - برداشت است كه بر مصارف آب موثر خواهد بود. عدم درو كاه و كلش باقي‌مانده‌ي محصولات و شخم نزدن زمين، نحوه‌ي كاشت و ديگر اقدامات موثر براي ذخيره و صرفه‌جويي آب بر تقاضاي اين نهاده موثر خواهد بود. به تعبير دقيق‌تر فناوري توليد و عمليات به زراعي به اعمال مديريت تقاضاي آب كمك شاياني مي‌كند.  

 رعايت قوانين و مقررات: 
متقاضيان آب موظفند هنگام مصرف آب قوانين و ضوابط مقرر را رعايت كنند؛ گفتني‌ست گاهي اوقات اجراي اين مقررات موجب كاهش مصرف و افزايش كارآيي و گاهي موجب افزايش قيمت آب مي‌شود.

 

منابع و مأخذ:
1- سلطاني، غلامرضا، كارايي اقتصادي آب با تاكيد بر تبصره (1) ماده 106 قانون برنامه سوم، معاونت برنامه‌ريزي، دفتر اقتصاد آب، سازمان مديريت منابع آب، وزارت نيرو 1381.
2- نظام‌هاي نرخ‌گذاري آب كشاورزي، گزارش ارائه شده در نخستين نشست عمومي اركان كميسيون تعرفه‌هاي آب، معاونت برنامه‌ريزي، دفتر اقتصاد آب، سازمان مديريت منابع آب، وزارت نيرو 1381. 
3Sadr, Kazem: Water Markets and Pricing in Iran in Water Management in Islam, Ed. By faruqui, N A. Biswas/ and M. s. Bino/ United Nations university. Press, N. Y 2001.

ادامه دارد...

تدوين: مهندس حميد بابايي دانشجوي كارشناسي ارشد مهندسي آبياري دانشگاه تهران
خبرنگارمهندسي كشاورزي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران