اشاره:
آن‌چه در پي مي‌آيد ويرايش نخست اولين بخش از مقاله‌ي «آشنايي با مفاهيم آبياري» از مجموعه‌ي متون آموزشي آشنايي با «مفاهيم مهندسي كشاورزي» است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران تدوين شده است.
در اين مقاله چرخه‌ي آب، جريانات سطحي(رواناب)، جريانات زيرسطحي و آب‌هاي زيرزميني مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گزاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و براي آشنايي خبرنگاران و دانشجويان سياست‌پژوه در حوزه‌هاي تخصصي، اقدام به تدوين و ارائه‌ي اين متون آموزشي در اين‌باره مي‌كند.
مجموعه‌ي مقالات آشنايي با مفاهيم مهندسي كشاورزي كه به همت جمعي از دانشجويان كارشناسي ارشد مهندسي كشاورزي تدوين شده است با ادبياتي غير فني مفاهيمي فني را براي خواننده توضيح مي‌دهد كه با استفاده از آن تا حدودي مي‌توان به ارزيابي سياست‌گذاري توسعه‌ي فناوري و سياست‌گذاري توسعه‌ي اقتصادي در بخش كشاورزي پرداخت.  پديد آمدن اين امكان براي خبرنگار يا سياست‌پژوه، توانايي پرسش‌گري بالاتر و دقيق‌تري را در بررسي كلي سياست‌ها و ظرفيت‌هاي توسعه بخش كشاورزي ايجاد مي‌كند.
 تعريف ساده واژه‌هاي تخصصي‌، قبل از استفاده از آن ها در هر مقاله امكان درك مطلب را براي هر خواننده‌اي با هر تخصص و دانشي فراهم مي‌كند.
سرويس مسائل راهبردي ايران rahbord.isna@gmail.com ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، سياست‌گذاران، تصميم‌سازان و مديران محترم در اين باره اعلام مي‌كند و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري در هر حوزه شود.
در ادامه متن كامل اين مقاله به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌گردد.

*آب و هيدرولوژي*

هيدرولوژي:
که دربرخي مواقع به‌معناي آب‌شناسي نيز گفته مي‌شود، به معناي وسيع کلمه‌ي علم آب است. يعني علمي که پيدايي آب، خصوصيات و نحوه‌ي توزيع آن‌را درطبيعت را مورد بررسي قرار مي‌دهد.

چرخه‌ي آب يا سيکل هيدرولوژي:
مفهومي مربوط به مسير حرکت آب در کره زمين است. سيکل هيدرولوژي چرخه‌اي بدون ابتدا و انتهاست. بدين ترتيب که آب از سطح درياها و خشکي‌ها تبخير و وارد اتمسفر مي‌شود، سپس اين بخار آب طي فرآيندهاي گوناگون به صورت نزولات جوي به سطح زمين يا برروي درياها فرو مي ريزد.
نزولات جوي ممکن است با سه حالت روبرو شوند: 
1. قبل از رسيدن به سطح زمين توسط شاخ و برگ گياهان جذب شود(براي نمونه وجود برگاب بر روي برگ درختان جنگلي)، لازم به توضيح است آب موجود بر روي برگ درختان به‌طورمستقيم  تبخير و به هوا بر مي‌گردند.
2. در سطح زمين جاري مي‌شوند(رواناب). 
3. در خاک نفوذ مي‌کنند، آب نفوذي نيز يا به‌طور موقت درخاک ذخيره مي‌شود که سپس در اثر تبخير به هوا بازمي‌گردد و يا منابع آب زيرزميني را تشکيل مي دهد که سرانجام از طريق چشمه ها و يا تراوش به داخل رودخانه ها مجددا در سطح زمين ظاهر مي شود، در تمام اين موارد آب با تبخير و بازگشت مجدد به اتمسفر، چرخه‌ي هيدرولوژي را کامل مي‌کند.
عناصر مهم سيکل چرخه‌ي آب شامل موارد زير هستند:
1. بارندگي
2. رواناب سطحي
3.تبخير از سطح آب يا خاک
4.تعرق توسط پوشش گياهي
5. نفوذ و جريان‌هاي زيرزميني 

تعرق:
پس از ورود آب به خاک بخشي از آن توسط ريشه‌ها جذب شده و داخل گياه مي‌شود. آب موجود در گياه از طريق روزنه‌هاي گياه خارج و وارد جو مي شود، اين پديده را تعرق مي‌نامند.

تبخير و تعرق:
به دليل اين‌که در حوزه‌هاي آبريز دو پديده‌ي تبخير از سطح مرطوب خاک و تعرق از سطح گياهان را نمي‌توان از همديگر مجزا ساخت بنابراين اين دو فرايند همراه با يکديگر و به نام تبخير و تعرق توصيف مي‌شوند. تقريباً نيمي از آبي که وارد خاک مي شود دوباره توسط  تبخير و تعرق به جو زمين باز مي‌گردد.

نفوذ:
منظور از نفوذ ورود آب به داخل خاک است که مقدار آن از يک نقطه به نقطه‌ي ديگر متناسب با خصوصيات خاک، پوشش گياهي و شيب زمين متفاوت مي‌باشد.

نفوذ عمقي و تغذيه‌ي آب‌هاي زيرزميني:
بخشي از آب که به‌داخل خاک نفوذ مي کند به حرکت خود در داخل خاک ادامه داده و به لايه‌هاي آب‌دار زيرزميني مي پيوندد. اين فرايند که باعث افزايش حجم آب زيرزميني مي‌شود تحت عنوان نفوذ عمقي يا تغذيه‌ي آب زيرزميني بيان مي‌شود.

رواناب و جريان سطحي:
بخشي از نزولات جوي که در سطح زمين به جريان درآمده و به منابع آب‌هاي سطحي مانند رودخانه، درياچه، دريا و يا ديگر نقاط گود زمين مي پيوندد رواناب نام دارد. شايان ذكر است رواناب هنگامي رخ مي‌دهد که شدت بارندگي بيش از ظرفيت نفوذ آب در خاک و نگه‌داشت آب در گودال‌ها و پستي و بلندي هاي سطح زمين است.

جريان زيرسطحي:
آبي که به‌داخل خاک نفوذ مي‌کند ممکن است در مسير خود به لايه‌هاي غيرقابل نفوذ يا موانعي برخورد کند که امکان عبور از آن وجود نداشته باشد در اين صورت آب پس از جمع شدن روي اين لايه‌ها حرکات جانبي به خود گرفته و در امتداد شيب به حرکت در مي آيد و سرانجام به رودخانه‌ها، درياچه‌ها و يا درياها منتهي مي‌شود. جريان زيرسطحي را نبايد با جريان عميق آب زيرزميني هم معني دانست.

آب زيرزميني:
آب‌هاي زيرزميني در لايه‌هاي اشباع ازآب در زير زمين تجمع پيدا کرده‌اند. اين آب‌ها تنها حدود 4 درصد از مجموعه آب‌هايي را که فعالانه در سيکل هيدرولوژي دخالت دارند تشکيل مي‌دهند. اما با اين وجود 50 درصد جمعيت دنيا از نظر آب شرب متکي به آب‌هاي زيرزميني هستند.
اين رقم در كشورما به مراتب بالاتر از 50 درصد بوده و مي‌توان گفت اکثر شهرها و روستاهاي کشور آب مورد نياز شرب و حتي کشاورزي خود را از منابع آب زيرزميني تامين مي کنند. جريان آب‌هاي زيرزميني در مسير چرخه‌ي آب سرانجام وارد درياچه‌ها يا درياها شده و يا در حوزه‌هاي بسته به کويرها منتهي مي‌شوند.

وضعيت كلي چرخه‌ آب در روي كره زمين:
حال به طور متوسط هر ساله از مجموع 865 ميليمتر بارندگي که بر روي کره‌ي زمين ريزش مي کند 65درصد آن به صورت تبخير و تعرق مجدداً به اتمسفر برگشت داده مي‌شود،  22 درصد به صورت رواناب مستقيم وارد رودخانه ها مي‌شود و 13 درصد باقيمانده در خاک نفوذ مي‌کند که آب‌هاي زيرزميني را تشکيل مي‌دهد.

انتهاي پيام

تدوين: مهندس حميد بابايي دانشجوي كارشناسي ارشد مهندسي آبياري دانشگاه تهران
خبرنگارمهندسي كشاورزي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران