اشاره:
آن‌چه در پي مي‌آيد ويرايش مقاله «آشنايي با مباني شيلات» از مجموعه‌ي متون آموزشي آشنايي با «مفاهيم مهندسي منابع طبيعي»، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان بخش شيلات است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران تدوين شده است.
اين مقاله به بيان مفاهيم شيلات و آبري‌پروري، اهميت آن، شاخه‌هاي اين رشته و ارتباط شيلات با ديگر علوم مي‌پردازد. 
مقالات «مفاهيم منابع طبيعي» با ادبياتي ساده مفاهيمي تخصصي را براي خواننده توضيح مي‌دهند كه با استفاده از آن‌ها تا حدودي مي‌توان به ارزيابي سياست‌گذاري صيانت و توسعه‌ي منابع طبيعي و توسعه‌ي علم و فناوري در اين رشته پرداخت.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سريس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت (rahbord.isna@gmail.com) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش آن‌ها اعلام مي‌كند.
در ادامه متن كامل اين مقله به حضور خوانندگان تقديم مي‌گردد. 

واژگان 
 آبزي: به موجوداتي كه تمام و يا بخشي از زندگي خود را در درون يا سطح آب سپري مي‌كنند (در ارتباط با جانداراني كه بخش كوتاهي از زندگي خود را در آب هستند تنها در دوره‌ي حضور در آب با نام آبزي معرفي مي‌شوند).
گرمايش جهاني( Global warming): افزايش تدريجي دماي زمين در اثر آلاينده‌هايي مانند گاز Co2 و ... 
 تكثير: به افزايش تعداد موجودات گفته مي‌شود كه به دو صورت غير جنسي و جنسي بوده لازم به توضيح است دراكثر ماهيان تكثير به صورت جنسي و لقاح خارجي است.
 لقاح خارجي: در اين نوع ازلقاح اسپرم و تخمك در خارج از بدن جاندار بهم چسبيده و تركيب مي‌شوند. 
 آب شور: به آب‌هايي كه داراي املاح بيشتر از 12 گرم در ليتر يا يك قسمت در هزار(PPt) باشند گفته مي‌شوند. 
 آب شيرين: آب‌هايي كه املاح كمتر از 1 گرم در ليتر داشته باشند. 
 انقراض گونه: به حذف يك گونه از ساختار جمعيتي در منطقه گفته مي‌شود. 
 پرورش آبزيان: رساندن گونه‌ي آبزي ازمرحله‌ي تولد تا مرحله‌ي بلوغ وعرضه‌ به بازار. 
 فرآوري : آماده و اضافه كردن مواد نگهدارنده و ساير عمليات‌هايي كه براي عرضه‌ي طولاني مدت يك محصول به بازار انجام مي‌شود.

*ارتباط شيلات با علوم پايه*

امروزه براي بهينه كردن تكثير و پرورش آبزيان و پيدايي پيشرفت در اين علوم، به‌كارگيري از علوم پايه و مولكولي داراي اهميت بسياري بوده و اساس موفقيت تكثير و پرورش اغلب كشورها بستگي به پيشرفت در اين علوم دارد.
اين علوم شامل موارد نام برده است:
الف ) بيوشيمي و فيزيولوژي:
اين علوم به بررسي ساختار (Structure) و عمل(Function) اندام‌ها، بافت‌ها و بخش‌هاي مختلف آبزيان پرداخته و از داده‌ها و اطلاعات به‌دست آمده در مديريت و بهبود شرايط تكثير و پرورش استفاده مي‌كنند. در اين بخش سازوكار فعاليت اندام‌هاي گوناگون مانند دهان، حلق، معده، روده و ... مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

ب ) ژنتيك:
پيشرفت‌هاي بسيار علوم ژنتيك در دنيا، منجر به آن شده است كه متخصصان و كارشناسان شيلات و پرورش آبزيان نيز از اين علوم به‌منظور، اصلاح نژاد آبزيان، تهيه‌ي بانك ژن از گونه‌هاي در حال انقراض، ايجاد صفات مطلوب در گونه‌هاي پرورشي و... بهره ‌گيرند. 

ج ) تغذيه:
يكي از فاكتورهاي بهداشت و سلامت جامعه، كيفيت گوشت و پروتئين مصرفي جامعه است اين درحالي‌ست كه، مصرف آبزيان از اهميت تغذيه‌اي خاصي براي انسان‌ها برخورداراست، بنابراين براي افزايش توليد بهينه‌ي گوشت با كيفيت‌ بالا در مراكز پرورشي، لازم است كه از اصول تغذيه‌اي مناسب و انتخاب جيره‌هاي غذايي پربازده‌تر با هزينه‌ي اقتصادي كمتر استفاده كرد. لازم به ذكر است كه امروزه پساب و آب خروجي مزارع پرورش ماهي به‌دليل استفاده‌ي ناصحيح از جيره‌هاي غذايي، داراي آلودگي‌هاي زيادي هستند كه اين آلودگي‌ها با ورود به رودخانه‌ها و درياها منجر به پيدايي خطرات جدي در اين اكوسيستم‌ها مي‌شوند.

*شيلات (Fisheries) ـ آبزي‌پروري (Aquaculture)*
*اهميت شيلات*

امروزه با پيدايي مشكلات زيست محيطي و خطر گرمايش زمين ( Global warming) نگراني‌هاي زيادي در مورد تامين غذا و پروتئين‌ جامعه، رفع آلودگي‌ها، انقراض گونه‌ها، بيماري‌ها و ... به‌وجود آمده است؛ علم شيلات به‌عنوان يكي از شاخه‌هاي اصلي علوم منابع طبيعي نقش مهمي در برطرف كردن اين مشكلات ايفا مي‌كند.

*شاخه‌هاي علم شيلات*

در گرايش‌هاي گوناگون اين رشته به‌راه‌هاي تكثير و پرورش آبزيان (ماهي‌ها، كوسه‌ها، خرچنگ‌ها، ميگوها، صدف‌هاي دوكفه‌اي و ... )، مباحث اكولوژيكي آب‌هاي دريايي (marine ecology)، آب‌هاي داخلي يا آب‌هاي شيرين (fresh water ecology)، آب‌هاي ساختاري زمين (ground water)، راه‌هاي علمي صيد آبزيان و درنهايت به فرآوري محصولات شيلاتي توجه ويژه‌اي مي‌شود.
شايان ذكر است هريك از گرايش‌ها‌ي نام‌برده در جايگاه خود نقش بسيار مهمي در تامين سلامت جامعه، غذا و حفاظت از آب‌هاي سرزميني در برابر آلودگي‌ها، انقراض گونه‌ و فاجعه‌هاي زيست محيطي دارد.
1 ـ تكثير و پرورش آبزيان:
در اين شاخه به انواع روش‌هاي تكثير آبزيان (جنسي و غير جنسي)، با الگوبرداري از شرايط زيست طبيعي گونه آبزي پرداخته مي‌شود كه تنوع بسيار زياد آبزيان، به‌خصوص ماهيان منجر به پيدايي روش‌ها بسيار متنوع شده است.
دربرخي از مواقع ممكن است بر اساس هدف از تكثير روش‌هاي نوين و گوناگون تعريف شود براي نمونه اگر هدف از تكثير، توليد تخم گونه‌هاي آبزي در مقياس كوچك و آزمايشگاهي باشد از روش‌هاي ساده‌ و بسته، و از سويي در مقياس بزرگ و مزارع تكثير، از روش‌هاي پيشرفته و البته با خطاي كمي بالاتر استفاده مي‌كنند.
پرورش آبزيان نيز يكي از بخش‌هاي مهم علوم آبزي پروري‌ست، زيراكه هدف از پرورش ماهيان بازاري ايجاد شرايط مطلوب براي توليد ماهيان با وزن متناسب و از سويي جلوگيري از انقراض گونه‌هايي‌ست كه در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند.
2 ـ اكولوژي آب‌ها:
در اين شاخه از علم شيلات، اكولوژي يعني شناخت موجودات آبزي در آب‌هاي شيرين و شور و ارتباط متقابل ميان موجودات و محيط زيست آن‌ها مورد بررسي قرارمي‌گيرد. امروزه به‌دليل تخريب زيستگاه‌ها، صيد بي‌رويه، ورود آلودگي‌هاي شهري و صنعتي به رودخانه‌ها و درياها و در نهايت گرمايش جهاني اين شاخه اهميت ويژه‌اي پيدا كرده است. دركشورما با توجه به چالش‌هاي موجود در زمينه‌ي آلودگي‌هاي نفتي، غير نفتي، ورود سموم و كودهاي كشاورزي به آب درياها و صيد بي‌رويه‌ي بسياري از ماهيان خاوياري و كيلكا از درياي خزر و ماهي تن از آب‌هاي جنوب و احداث سدهاي بي‌شمار برروي رودهايي كه مسير مهاجرت بسياري از ماهيان هم‌چون ماهي سفيد مي‌باشد، منجر به آن شده است كه مطالعه‌ي اكولوژيكي اين زيستگاه‌ها و شناخت موجودات و ارتباط آن‌ها با هم نقشي مهمي در حفظ و پايداري اين نوع از اكوسيستم‌ها ايفا كند.
3 ـ فرآوري محصولات شيلاتي:
باتوجه به اهميت غذايي آبزيان، مي‌توان به اهميت فرآوري محصولات شيلاتي پي برد زيراكه عرضه‌ي اين محصولات به بازار مستلزم رعايت اصول بهداشتي و نگهداري مناسب است، لازم به ذكراست بسياري از آبزيان به‌خصوص ماهي‌ها نسبت به ساير جانوران پرورشي سريعتر فاسد مي‌شوند بنابراين اين محصولات بايد به اشكال مختلف فرآوري شده و با بسته بندي‌هاي مناسب به بازار مصرف عرضه ‌شوند. صنعت كنسروسازي يكي از زير بخش‌هاي مطرح در فرآوري محصولات شيلاتي‌ست، كه امروزه در سراسر جهان از آبزيان و ماهيان گوناگون به‌منظور كنسرو كردن استفاده مي‌شود اما در كشور ما بيشتر از تن ماهيان ( در جنوب كشور ) و ماهيان كيلكا ( در شمال كشور) استفاده مي‌شود.
4 ـ صيد و صيادي:
امروزه به‌دليل صيد بي رويه در اكثر اكوسيستم‌هاي آبي حيات بسياري از گونه‌ها‌ي آبزي به خطر افتاده است، از اين رو پيش از اقدام به صيد آبزيان ابتدا لازم است مطالعات اوليه براي ارزيابي وضعيت، فراواني و ارتباط گونه‌ها با هم انجام شده و برحسب توان توليد آن منطقه صيد انجام شود كه در اين گرايش چگونگي انجام صيد، زمان و مكان صيد مورد بررسي قرار خواهد گرفت سپس اقدام به صيد مي‌شود.

انتهاي پيام

تدوين: كاوه خسروياني
 دانشجوي كارشناسي پرديس كشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران
دبير انجمن علمي دانشكده‌ي منابع طبيعي دانشگاه تهران
خبرنگار منابع طبيعي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران