دکتر بهروز رسولی در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص شاخص پژوهشگران پراستناد ضمن تاکید بر این‌که دو لیست برای این موضوع وجود دارد و نباید این دو با یکدیگر اشتباه گرفته شوند، گفت: یکی از آن‌ها «پژوهشگران پراستناد» یا Highly Cited Researchers (HCR) نام دارد که در جهان بسیار شناخته‌شده و توسط بسیاری از دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی به عنوان یکی از نظام‌های رتبه‌بندی پژوهشگران مورد استفاده قرار می‌گیرد. تمام مؤسسات تراز اول جهان و مؤسسات برتر، پژوهشگرانی که در این لیست هستند را اعلام کرده و این اخبار در خبرگزاری‌های کشورهای مختلف، بازتاب پیدا می‌کند. دومین فهرست، «پژوهشگران یک درصد برتر» است.

وی ضمن اشاره به تاریخچه فهرست پژوهشگران پر استناد، اظهار کرد: این فهرست که از سال ۲۰۱۴ منتشر می‌شود، ابتدا توسط مؤسسه تامسون رویترز منتشر می‌شد؛ ولی از سال ۲۰۱۵ به دلیل این‌که مؤسسه «کلاریویت آنالیتیکس» دیتابیس Web Of Science (WOS) را خریداری کرد، توسط این مؤسسه منتشر می‌شود.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، نحوه انتخاب پژوهشگران پر استناد را تشریح کرد و گفت: برای تهیه این فهرست، مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس مقالاتی را که در ۱۰ سال گذشته در مجموعه هسته (core collection) پایگاه WOS وجود دارد، بررسی می‌کند. این مقالات را بر اساس بیشترین استناد، فهرست کرده و مقالاتی را که جزء یک درصد بالای  این فهرست هستند، به‌عنوان مقالات پر استناد معرفی می‌کند.

وی ادامه داد: بعد از مشخص شدن این مقالات، نام پدیدآورندگان مقاله مشخص می‌شود و سپس این افراد نیز بر اساس میزان استنادات، ردیف می‌شوند. این افراد بر اساس حوزه فعالیتشان در ۲۱ حوزه موضوعی تقسیم می‌شوند و مجدد، افراد یک درصد اول هر لیست انتخاب می‌شود. این افراد ازنظر سرقت علمی، بدرفتاری دانشگاهی، خوداستنادی غیرمعمول و مقالات ریترکت‌شده، مورد ارزیابی بیشتر قرار می‌گیرند. هر یک از افرادی که این مشکلات را داشتند، حذف‌شده و افراد دیگری جایگزین می‌شوند و درنهایت این افراد به‌عنوان پژوهشگران پر استناد معرفی می‌شوند.

۱۲ نفر از پژوهشگران پر استناد جهان، ایرانی هستند

استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک، بابیان این‌که از بین این ۲۱ حوزه موضوعی، ۲۰ حوزه در رشته‌های موضوعی خاص هستند و یک حوزه نیز به موضوعات بین‌رشته‌ای اختصاص دارد، گفت: بر اساس آمار سال ۲۰۲۲، نزدیک به سه هزار و ۹۰۰ نفر در حوزه‌های موضوعی خاص و نزدیک به ۳ هزار و ۲۰۰ نفر هم در حوزه بین‌رشته‌ای وجود داشتند که از بین حدود ۷ هزار پژوهشگر پر استناد، ۱۲ نفر از ایران در این لیست حضور دارند.

پژوهشگران پر استناد یا پژوهشگران یک درصد برتر؟!

این پژوهشگر علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در مورد شاخص دیگر مرتبط با این موضوع، توضیح داد: شاخص دیگری هم به نام دانشمندان یا پژوهشگران یک درصد برتر جهان، یک درصد دانشمندان برتر و اسامی مشابه وجود دارد. این اسامی مختلف به خاطر این است که یک اسم جهانی و بین‌المللی توافق شده برای آن وجود ندارد. اسمی است که ما درست کردیم! به خاطر همین است که یکی می‌گوید یک درصد برتر جهان، دیگری می‌گوید یک درصد دانشمندان برتر و ... هرکسی چیزی می‌گوید!

وی در خصوص نحوه انتخاب پژوهشگران یک درصد برتر و تفاوت آن با پژوهشگران پر استناد، توضیح داد: کلاریویت آنالیتیکس، اطلاعات را از دیتابیسی به نام ESI (Essential Science Indicator)  می‌گیرد. این دیتابیس، پژوهشگران، مؤسسه‌ها، کشورها، نشریات و مقالات را رتبه‌بندی می‌کند. کاری که این پایگاه انجام می‌دهد، این است که همه مقالات منتشرشده در بازه ۱۰ ساله را بر اساس استناد ردیف می‌کند و برای رتبه‌بندی پژوهشگران، مؤسسات و مقاله‌های پر استناد، یک درصد اول لیست را برمی‌دارد و هر دو ماه یک‌بار این لیست را آپدیت می‌کند. لیست اعلامی این پایگاه شامل بیش از ۱۰۰ هزار پژوهشگر است. این را مقایسه کنید با لیست پژوهشگران پر استناد یا HCR که حدود هفت هزار نفر هستند.

چرا فهرست «پژوهشگران یک درصد برتر» قابل اطمینان نیست؟ 

رسولی افزود: مشکلی که فهرست پژوهشگران یک درصد برتر دارد، این است که در این مجموعه ممکن است پژوهشگرانی با نام‌های مشابه وجود داشته باشد؛ ولی به دلیل این‌که این لیست به‌صورت دستی مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرد، ممکن است نام و مقالات آن‌ها با یکدیگر ادغام شود؛ به همین دلیل نمی‌توان به رتبه‌بندی آن‌ها مطمئن بود.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا کد منحصربه‌فرد پژوهشگران، (ORCID یا Research ID) نمی‌تواند این مشکل را حل کند؟ توضیح داد: این کد سه یا چهار سال است که راه افتاده و بنابراین تا هفت، هشت سال آینده نمی‌توانیم مطمئن باشیم که این لیست درست است. همچنین در حال حاضر، بسیاری از پژوهشگران این کد را ندارند و در این دیتابیس و بسیاری از نشریات اجباری نشده است.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، ادامه داد: به‌علاوه در خیلی از کشورهای خارجی، خانم‌ها پس از ازدواج، نام خانوادگی خود را به نام خانوادگی همسرشان تغییر می‌دهند. این هم چالش دیگری است، چون نمی‌توانیم آن‌ها را شناسایی کنیم. همچنین در مورد افرادی که مثلاً مؤسسه خود یا رشته خود را تغییر می‌دهند نیز این چالش وجود دارد، به همین دلیل خود ِ مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس می‌گوید که من در مورد این لیست مطمئن نیستم.  

وی به مشکلات دیگر این فهرست پرداخت و گفت: این دیتابیس اجازه فیلتر کردن پژوهشگران بر اساس مؤسسه را نمی‌دهد. یعنی اجازه نمی‌دهد که شما بگویید من پژوهشگران یک درصد برتر فلان مؤسسه را می‌خواهم و آن‌ها نمایش دهند. به‌علاوه در این دیتابیس نام پژوهشگران را به‌صورت اختصاری (فقط حرف اول اسم) نمایش می‌دهد و همین مشکلات دیگری ایجاد می‌کند. ممکن است نام دو پژوهشگر که شبیه هم است، به‌عنوان یک پژوهشگر ثبت‌شده باشد و مقالات آن‌ها باهم ادغام ‌شده باشد.

تعداد پژوهشگران پر استناد ایران، ۸۴۱ نفر است یا ۱۲ نفر؟!

این متخصص علم‌سنجی در پاسخ به سؤال ایسنا در مورد این‌که «مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC)، تعداد پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر کشور را ۸۴۱ نفر اعلام کرده است، این در حالی است که بر اساس اعلام پایگاه کلاریویت آنالیتیکس در سال ۲۰۲۲، پژوهشگران پر استناد ایران ۱۲ نفر هستند. دلیل این تفاوت چیست؟»، ضمن اشاره تلویحی به این موضوع که مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC)، از فهرست پژوهشگران یک درصد برای اعلام پژوهشگران پر استناد ایران استفاده کرده است، گفت: با این‌حال فهرستی که خود ِ مؤسسه‌ای که آن را منتشر می‌کند، می‌گوید از آن مطمئن نیستم را ما می‌گوییم تو خودت نمی‌دانی، ‌چیزی که منتشر می‌کنی، درست است! این مشکل مهمی است و به همین دلیل بسیاری از مؤسسات تراز اول جهان اصلاً به سراغ این لیست نمی‌روند و اصلاً شاخصی با عنوان «پژوهشگران یک درصد برتر» در سطح بین‌الملل نداریم!

رسولی تاکید کرد: بنابراین زمانی که ناشر فهرست پژوهشگران یک درصد برتر، اعلام می‌کند که من مطمئن نیستم اسامی استخراج شده، یونیک و بی‌همتا باشند؛ ما هم نباید در مورد این اسامی مطمئن باشیم.

این پژوهشگر علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، تأکید کرد: تنها لیست پذیرفته‌شده در جهان که مؤسسات تراز اول دنیا آن را منتشر می‌کنند و در جهان مقبولیت دارد، پژوهشگران پر استناد یا Highly Cited Researchers (HCR) است؛ بقیه لیست‌هایی که عنوان می‌شود، مقبولیت ندارند.

وی افزود: اگر ما پژوهشگران زیادی در لیست پژوهشگران پر استناد داشته باشیم، خیلی ارزشمند است، ولی لیست یک درصد برتر که صد هزار نفر را شامل می‌شود، هزار حرف‌وحدیث دارد!

رسولی در پاسخ به سوال ایسنا در مورد این‌که «چرا توجه به فهرست پژوهشگران یک درصد برتر، نگران‌کننده است؟» توضیح داد: ما برخلاف کشورهای دیگر، خیلی روی فهرست پژوهشگران یک درصد برتر، تمرکز داریم و خیلی در بوق و کرنا کردیم که ما این تعداد، پژوهشگر یک درصد برتر داریم؛ ولی واقعیت این است که روش‌شناسی آن ابهام دارد.

استفاده تبلیغاتی از فهرست پژوهشگران یک درصد برتر

وی ضمن انتقاد از تاکید بیش از حد به فهرست پژوهشگران یک درصد برتر در ایران، گفت: الان ما در خیلی از مؤسسه‌ها و دانشگاه‌ها شاهد هستیم که پژوهشگران یک درصد برتر را به‌عنوان یک شاخص ارزیابی و شاخص ممتازی در نظر می‌گیرند و به کسانی که در این لیست هستند، جایزه می‌دهند. در حالی که این فهرست پژوهشگران یک درصد برتر، اصالت ندارد. ولی HCR یا پژوهشگران پر استناد یک شاخص کاملاً درستی است که روش‌شناسی آن بسیار مستحکم است. در این فهرست کسانی که خوداستنادی قابل‌توجه دارند، حذف می‌شوند. مقالاتی که به دلیل مسائل اخلاقی ریترکت شده‌اند یا باز پس گرفته‌شده‌اند، حذف شده‌اند و بنابراین روش‌شناسی آن بسیار معتبر است.

وی افزود: اگر وب‌سایت دانشگاه‌های برتر جهان را هم ببینیم، متوجه می‌شویم که پژوهشگری که در HCR حضور دارد را باافتخار در صفحه اصلی سایت دانشگاه اعلام می‌کنند؛ ولی در مورد یک درصد برتر، به‌هیچ‌عنوان تبلیغی انجام نمی‌شود.

این متخصص علم‌سنجی، در پاسخ به سوال ایسنا که چرا ISC در دو سال گذشته فهرست پژوهشگران پر استناد را اعلام نمی‌کند و به جای آن فهرست یک درصد برتر را اعلام می‌کند، گفت: متأسفانه این اتفاقی است که افتاده و واقعیت این است که ریشه علمی ندارد و ریشه آن بیشتر تبلیغاتی است.

انتهای بخش اول گفت‌وگو