به گزارش ایسنا، علم‌سنجی و ارزیابی علم رویکردی است که در حدود نیم قرن گذشته مورد توجه قرار گرفته است. بر همین اساس در این سال‌ها شاخص‌های مختلفی برای ارزیابی بخش‌های مختلف اکوسیستم علم مانند مقالات، پژوهشگران، مؤسسه پژوهشی و دانشگاه‌ها و ... تعریف شده است.
پژوهشگران به عنوان نیروی محرکه جامعه علمی از اهمیت زیادی برخوردارند. یکی از راه‌های بررسی و ارزیابی کار پژوهشگران، بررسی خروجی فعالیت‌های علمی یا مقالات آن‌ها است. تعداد مقالات و میزان استنادات مقالات دو شاخص مهمی هستند که می‌توانند کمیت و کیفیت فعالیت‌های علمی را نشان دهند.
دو پایگاه بین‌المللی که مقالات پژوهشگران در سراسر جهان را نمایه می‌کنند، WOS (web of science) و اسکوپوس هستند و بررسی مقالات نمایه شده در این دو پایگاه روشی برای ارزیابی کمیت و کیفیت فعالیت‌های علمی است.
در سال‌های گذشته مجامع علمی مختلف کشور، به تناوب آماری را از پژوهشگران پر استناد، پژوهشگران یک درصد برتر، پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر و ... اعلام می‌کنند و افراد معرفی شده در مراسم‌های مختلف مورد تجلیل قرار می‌گیرند. این تنوع فهرست‌ها و شاخص‌ها سبب شد که ما در سلسله گفت‌وگوهایی، موضوع پژوهشگران پر استناد را مورد کنکاش قرار دهیم.
جدول زیر آخرین آمار رسمی اعلام شده در خصوص پژوهشگران پر استناد ایران را نشان می‌دهد:
فهرست پژوهشگران پر استناد
فهرست پژوهشگران پر استناد، فهرستی است که مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس به صورت سالانه منتشر می‌کند و برای تهیه این فهرست، مقالاتی که در ۱۰ سال گذشته در پایگاه Web Of Science نمایه شده‌اند، بررسی می‌شود و آن‌ها را بر اساس میزان استناد فهرست می‌کند و مقالاتی که در یک درصد بالای این فهرست قرار دارند را به عنوان مقالات پر استناد معرفی می‌کند. سپس نویسندگان این مقالات نیز در ۲۱ زمینه علمی مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند و افراد از نظر تشابه اسمی، سرقت علمی، بدرفتاری دانشگاهی، خوداستنادی غیرمعمول و مقالات ریترکت‌شده و ... مورد بررسی قرار می‌گیرند و مجدد افرادی که در یک درصد بالای این فهرست قرار دارند، به عنوان پژوهشگران پر استناد معرفی می‌شوند.
رییس مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) از این فهرست با عنوان «پژوهشگران یک‌دهم درصد» یاد می‌کند و می‌گوید که در این فهرست یک در هزار پژوهشگران به نسبت جمعیت کل پژوهشگران انتخاب می‌شوند.
مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس در سال ۲۰۲۲ حدود ۷ هزار پژوهشگر را از سراسر جهان در فهرست پژوهشگران پر استناد یا Highly cited researchers قرار داده است و ۱۲ پژوهشگر با نشانی مؤسسات و دانشگاه‌های ایرانی در این فهرست حضور دارند.
پژوهشگران یک درصد برتر و پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر
مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس، مقالات را از دیتابیسی به نام ESI (Essential Science Indicator) استخراج می‌کند. در این دیتابیس رتبه‌بندی پژوهشگران، مؤسسه‌ها، نشریات و مقالات وجود دارد. شیوه رتبه‌بندی این پایگاه این است که همه مقالات منتشرشده در بازه ۱۰ ساله بر اساس استناد ردیف می‌شوند و برای رتبه‌بندی پژوهشگران، مؤسسات و مقاله‌های پر استناد، یک درصد اول لیست را برمی‌دارد و هر دو ماه یک‌بار این لیست را آپدیت می‌کند.
لیست اعلامی این پایگاه بیش از ۱۰۰ هزار پژوهشگر از سراسر جهان را شامل می‌شود، ولی داده‌های آن به تفکیک کشورها و مؤسسه‌ها نیست و نمی‌توان به سادگی گفت که هر کشوری چند پژوهشگر یک درصد برتر دارد.
به همین دلیل مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) از اطلاعات این پایگاه استفاده می‌کند و پس از پالایش و بررسی پژوهشگرانی که با آدرس مؤسسات ایرانی در این پایگاه ثبت شده‌اند، آمار خود را با عنوان «پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر» ایران اعلام می‌کند.
بر اساس آخرین آمار اعلام‌شده از سوی معاون پژوهشی وزیر علوم؛ ۸۴۱ پژوهشگر ایرانی در زمره پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر قرار دارند.
پژوهشگران دو درصد برتر (فهرست استنفورد)
در دو سال گذشته آمار پژوهشگران دو درصد برتر (فهرست استنفورد)، نیز در کنار اخبار پژوهشگران یک درصد برتر قرار گرفته است و بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی آمار خود را در مورد پژوهشگران دو درصد برتر اعلام می‌کنند.
گروهی از پژوهشگران دانشگاه استنفورد با استفاده از داده‌های پایگاه اسکوپوس یک پایگاه داده ایجاد کرده و شاخصی به نام شاخص استنادی مرکب تعریف کرده‌اند و بر اساس آن فهرست پژوهشگران دو درصد برتر را اعلام می‌کنند. در این فهرست که در ایران با نام «فهرست استنفورد» معروف است، نام بیش از ۲۰۰ هزار پژوهشگر از سراسر جهان وجود دارد و بر اساس آخرین آمار، ۱۸۷۰ پژوهشگر ایرانی در فهرست پژوهشگران ۲ درصد برتر استنفورد حضور دارند.
اعلام آمار پژوهشگران این فهرست در ایران، با چالش‌ها و حواشی‌ای همراه بود. سال گذشته پس از این‌که تمام دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی اخباری در مورد آمار پژوهشگران دو درصد برتر خود اعلام کردند، مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) در یک گزارشی تفصیلی، روش‌شناسی فهرست پژوهشگران دو درصد برتر (فهرست استنفورد) را مورد تحلیل و نقد قرار داد و عنوان کرد که فهرست دانشگاه استنفورد در مورد پژوهشگران دو درصد برتر دارای اشکالاتی است و از دقت زیادی برخوردار نیست.
در این گزارش تحلیلی مواردی مانند آمار بالای «خود استنادی نویسندگان»، «تجمیع آمار مقالات و ارجاعات افراد با نامهای مشابه»، «حضور برخی از نویسندگان متهم به سوءرفتار علمی» و «عدم حضور برخی از برندگان جایزه نوبل در این فهرست»، به عنوان مهم‌ترین اشکالات وارده به فهرست نویسندگان دو درصد برتر استنفورد مطرح شد.
چند روز بعد از این گزارش دکتر غلامحسین رحیمی؛ معاون وقت پژوهش و فناوری وزارت علوم، با ابلاغ نامهای به رؤسای دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و مراکز پژوهشی در مورد فهرست پژوهشگران دو درصد برتر اعلام کرد «اخیراً در شبکه‌های اجتماعی و وبگاه‌های مختلف فهرستی تحت عنوان دانشمندان دو درصد برتر جهان منتشر شده است. با توجه به پیگیری برخی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی و نیز گزارش منتشر شده مؤسسه استنادی علوم (ISC) و پایش علم و فناوری به اطلاع می‌رساند، صرفاً گزارش‌ها و فهرست‌های مربوط به نظام‌ها و پایگاه‌های رتبه‌بندی پذیرفته شده در سطح ملی و یا بین‌المللی مورد تایید این معاونت است و هر گزارش یا فهرستی که توسط منابع غیر از این نظام‌ها و پایگاه‌ها در وبگاه دانشگاه‌ها و شبکه‌های خبری و اجتماعی اعلام می‌شود، قابل استناد نمی‌باشد».
با این وجود، امسال با تغییر مسئولان وزارت علوم و ISC، مجدد رویه تغییر کرد و اخبار پژوهشگران دو درصد برتر اعلام شد و حتی به طور رسمی از سوی ISC اعلام شد که ۱۸۷۰ پژوهشگر ایرانی در زمره پژوهشگران پر استناد ۲ درصد برتر دنیا قرار گرفته‌اند.
رییس پایگاه ISC در مورد این تغییر رویکرد به ایسنا گفت: ما با کارشناسی منابع و پایگاه‌های مرتبط در سطح جهانی و همچنین بررسی نقطه‌نظرات دانشگاه‌های کشور، متوجه شدیم که این فهرست معتبر است. لازم به توضیح است که در چند سال اخیر دانشگاه‌های معتبر در سطح جهان نیز هم دانشمندان یک درصد و هم دو درصد خودشان را اعلام می‌کنند. بنابراین از نظر ما این فهرست مشکلی ندارد.
اما و اگرهای فهرست‌های پژوهشگران پر استناد
در مورد هر یک از این فهرست‌ها، اما و اگرهایی وجود دارد و پژوهشگران علم‌سنجی مختلف انتقاداتی را نسبت به روش‌شناسی و شیوه استخراج این فهرست‌ها مطرح می‌کنند.
عدم امکان مقایسه بین کشورها
یکی از مسائلی که وجود دارد، این است که به غیر از فهرست پژوهشگران پر استناد، دو فهرست پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر و دو درصد برتر به طور رسمی پژوهشگران را بر اساس کشور و یا مؤسسه اعلام نمی‌کنند؛ به همین دلیل داده‌ها باید مجدد مورد تحلیل قرار گیرند.
دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی؛ متخصص علم‌سنجی و استاد دانشگاه شاهد در این مورد می‌گوید: بررسی پژوهشگران پراستناد، بخشی از مطالعات علم‌سنجی است و هدف اصلی علم‌سنجی نیز همواره روشن‌گری برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان علم و فناوری بوده است. این شاخص می‌خواهد به کشورها بگوید که در مقایسه با سایر کشورها، در هر یک از حوزه‌های موضوعی مثل شیمی، فیزیک، مهندسی و یا ...، چه سهمی از پژوهشگران برتر بین‌المللی را در اختیار دارند و به این ترتیب، امکان مقایسه کشورها با یکدیگر را فراهم می‌کند.
وی تاکید می‌کند که با مقایسه صحیح می‌توانیم بفهیم در چه سطحی قرار داریم. اگر در مقام مقایسه قرار نگیریم، ممکن است همواره همه‌چیز خیلی خوب به نظر برسد! اما در نتیجه مقایسه صحیح و اصولی است که ضعف‌ها و قوت‌ها مشخص می‌شود و بر این اساس می‌توان در راستای اتخاذ تصمیم‌ها و سیاست‌های صحیح پژوهشی گام برداشت و فهمید که در چه زمینه‌هایی چقدر جلوتر یا چقدر عقب‌تر هستیم؛ نقاط قوت ما در کدام بخش‌ها است؛ در چه بخش‌هایی موفقیت بیشتری داریم و در کدام بخش‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر هستیم؟ بدیهی است که بر اساس نتایج ارزیابی‌های مقایسه‌ای اگر نسبت به کشورهای دیگر، وضعیت بهتری داشتیم، می‌توانیم نتیجه بگیریم که موفق‌تر عمل کرده‌ایم.
این متخصص علم‌سنجی می‌گوید: اگر قرار باشد بررسی، محاسبه و کار مجددی در زمینه تعیین سهم پژوهشگران یک کشور صورت پذیرد، باید در ابتدا چنین محاسبه و بررسی مجددی روی تمامی پژوهشگران دنیا صورت گیرد و بر این اساس، سهم همه پژوهشگران به‌صورت مجدد محاسبه و تعیین شود.
وجود تشابهی اسمی در بین پژوهشگران
دکتر بهروز رسولی؛ عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در مورد مشکل فهرست پژوهشگران یک درصد برتر می‌گوید: در فهرست پژوهشگران یک درصد برتر ممکن است پژوهشگرانی با نامهای مشابه وجود داشته باشند؛ ولی به دلیل این‌که این لیست به‌صورت دستی مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرد، ممکن است نام و مقالات آن‌ها با یکدیگر ادغام شود؛ به همین دلیل نمی‌توان به رتبه‌بندی آن‌ها مطمئن بود.
وی همچنین عنوان می‌کند که این دیتابیس نام پژوهشگران را به‌صورت اختصاری (فقط حرف اول اسم) نمایش می‌دهد و همین مشکلات دیگری ایجاد می‌کند. ممکن است نام دو پژوهشگر که شبیه هم است، به‌عنوان یک پژوهشگر ثبت‌شده باشد و مقالات آن‌ها باهم ادغام شده باشد.
توجه نکردن به آمار خوداستنادی و سوءرفتارهای علمی
رسولی معتقد است که فهرست پژوهشگران یک درصد برتر، اصالت ندارد؛ ولی فهرست پژوهشگران پر استناد یک شاخص کاملاً درست است که روش‌شناسی آن بسیار مستحکم است. در این فهرست کسانی که خوداستنادی قابل‌توجه دارند، حذف می‌شوند. مقالاتی که به دلیل مسائل اخلاقی ریترکت شده‌اند یا باز پس گرفته‌شده‌اند، حذف شده‌اند و بنابراین روش‌شناسی آن بسیار معتبر است.
به گفته دکتر قاسم آزادی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی؛ وجود اسامی پرتکرار و مشابه، املاهای مختلف نگارشی نام افراد، تنوع وابستگی‌های سازمانی پژوهشگران در بازه زمانی نسبتاً طولانی ۱۰ ساله، همپوشانی و تنوع حوزه‌های پژوهشی، عدم استفاده برخی پژوهشگران از کد شناسایی پژوهشگر و وجود پژوهشگرانی با بیش از یک وابستگی سازمانی مواردی هستند که در فهرست پژوهشگران یک درصد برتر به آن توجه نمی‌شود. به همین دلیل مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) یک سری فعالیت‌ها روی این داده‌ها (فهرست پژوهشگران یک درصد برتر) انجام می‌دهد و پردازش‌های مختلفی را جهت ابهام‌زدایی و یک‌دست‌سازی انجام داده و درنهایت لیست افراد ایرانی وارد شده به این گزارش را منتشر می‌کند.
رییس مؤسسه ISC در مورد این انتقادات می‌گوید که «ما در ISC این پالایش را انجام می‌دهیم و هر گزارشی که می‌آید، وقت خیلی زیادی صرف می‌شود که اسامی تکراری، با آدرس‌های متفاوت و ... بررسی و پایش شوند».
وی در پاسخ به این شبهه که ISC فقط پژوهشگران یک درصد و دو درصد ایران را پایش می‌کند و به همین خاطر ما چشم‌اندازی از وضعیت جهانی خود نداریم و همین، قابلیت مقایسه با دیگر کشورها را از ما می‌گیرد، گفت: اگرچه آمار تمام کشورها از نظر تعداد دانشمندان در این فرآیند توسط ISC احصا می‌شود، ولی در این بخش ما فقط مشخصات پژوهشگرانی که آدرس مؤسسات و دانشگاه‌های ایران را دارند، استخراج می‌کنیم. هر کشوری نیز برای خودش این کار را انجام می‌دهد. برای مثال ترکیه، ژاپن و ... درمورد دانشگاه‌های کشور خودشان این کار را انجام می‌دهند.
رویکرد واحدی در مورد پژوهشگران پر استناد وجود ندارد
واضح است که پژوهشگران پر استناد، جزو برترین پژوهشگرانی هستند که توانسته‌اند در حوزه علمی خود با کیفیت‌ترین مقالات را ارائه دهند و در اهمیت معرفی و تشویق این پژوهشگران هیچ شک و شبهه‌ای نیست؛ ولی نکته مهم آن است که باید شاخص مناسبی برای شناسایی این پژوهشگران داشت. به نظر می‌رسد حتی در بین مسئولین نیز رویکرد واحدی برای شناسایی، معرفی و تقدیر از پژوهشگران پر استناد وجود ندارد.
حتی گاهی به نظر می‌رسد برخی مسئولین و برخی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی از مفهوم پژوهشگران پر استناد و ارزش متفاوت پژوهشگرانی که در فهرست یک درصد و دو درصد حضور دارند، اطلاع درستی ندارند و پژوهشگران دو درصد را بالاتر از پژوهشگران یک درصد برتر می‌دانند.
به همین دلیل در کنار اطلاع‌رسانی آمار، باید همواره در مورد ارزش این شاخص‌ها نیز اطلاع‌رسانی کرد و عیار متفاوت شاخص‌ها را گوش‌زد کرد و تاکید داشت که این آمار نشان‌دهنده چه چیزی هستند و چه چیزی را نشان نمی‌دهند تا تفاوت طلا و مس‌های جامعه علمی مشخص شود!
با سرمایه‌گذاری اندک نمی‌توان به دستاوردهای بزرگ رسید
هیچ شکی نیست که پژوهشگران در ایران، همواره با دست خالی و با کم‌ترین حمایت‌های مالی و تجهیزاتی به دستاوردهای بزرگ رسیده‌اند. تناسب بودجه‌های پژوهشی نحیف و دستاوردهای بزرگ علمی پژوهشگران ایران در تعداد مقالات و استنادات آن‌ها حاکی از این است که بار این دستاوردهای علمی همواره بر دوش پژوهشگران و دانشجویان بوده است که با کم‌ترین چشم‌داشت به فعالیت علمی پرداختند. ما نیازمند این هستیم که واقعیت‌ها را مطرح کنیم و تاکید کنیم که بیش از این نمی‌توان با سرمایه‌گذاری اندک، به دستاوردهای بزرگ رسید. آمار مهاجرت نخبگان و همچنین تفاوت آمار پژوهشگران پر استناد ایران و عربستان، تنها نمونه‌ای از این واقعیت‌ها هستند.
بیشتر بخوانید:
در سال‌های آینده ما باید منتظر توقف و کاهش شتاب رشد علمی گذشته باشیم
اگر چه که به گفته پایگاه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC)؛ پژوهشگران پر استناد عربستان، «نیابتی» هستند و ملیت آن‌ها مربوط به کشورهای دیگر است؛ ولی به نظر می‌رسد سرمایه‌گذاری‌های علمی برخی کشورهای منطقه از جمله عربستان، در آینده تاثیرات بزرگی خواهد داشت.
بیشتر بخوانید:
عربستان از دانشمندان نیابتی استفاده می‌کند
از کاریکاتوری شدن وضعیت علمی جلوگیری کنیم
موضوع مهم دیگر این است که مقاله؛ تنها یکی از خروجی‌های پژوهش و مقاله پر استناد داشتن؛ یکی از ویژگی‌های پژوهشگر خوب و نمونه است. به همین دلیل نباید در کنار توجه به پر استنادی مقالات، موضوعات دیگری مانند اثرگذاری فعالیت‌های علمی را فراموش کرد.
امروزه در علم‌سنجی شاخص‌های جدیدی برای بررسی کیفیت و اثرگذاری فعالیت‌های علمی پژوهشگران در سطوح مختلف معرفی شده‌اند. به همین دلیل از مراکزی مانند پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، پایگاه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) و مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور به عنوان مراجع پایش وضعیت علمی ایران و پژوهشگران انتظار می‌رود ابتدا با هم‌اندیشی به رویکرد واحد و با کم‌ترین خطا، برای شناسایی پژوهشگران پراستناد ایران برسند تا علاوه بر تشویق پژوهشگران و ایجاد شور و طراوت در جامعه علمی کشور، بتوان چشم‌انداز مناسبی در مورد جایگاه علمی ایران به دست آورد. سپس شاخص‌ها و معیارهای جدیدی را برای معرفی پژوهشگران مؤثرتر و پژوهش‌های اثرگذار در کشور تعریف کنند تا مردم جامعه نیز از تاثیر پژوهش‌ها در زندگی خود آگاه شوند.
طبیعی است که هیچ‌گاه یک شاخص و یک آمار نمی‌تواند بیان‌گر تمامی جنبه‌های یک موضوع باشد؛ ولی شایسته است هر یک از نهادهایی که به اعلام آمار و شاخص‌های مختلف می‌پردازد، در گزارش‌های خود با شفافیت کامل، زوایای پنهان و جنبه‌های مثبت و منفی را نیز اعلام کنند. تا از ایجاد انتظارهای بی‌جا و کاریکاتوری شدن وضعیت علمی کشور جلوگیری شود. سیاست‌گذاری علمی صحیح نیازمند گزارش‌ها و آمارهایی است که وضعیت علمی کشور را همراه با نقاط مثبت و منفی نشان دهد؛ ابزارهایی می‌خواهد که طلا و مس را به درستی شناسایی کند؛ نه آینه‌های محدب و مقعری که تصاویری کاریکاتوری از شرایط به ما نشان دهند.
انتهای پیام
نظرات