دو سال می‌گذرد از کوچ همیشگی مردی که کتاب «آواشناسی زبان فارسی» تنها بخشی از میراث به‌جانده از او برای زبان و ادبیات فارسی‌ است؛ یدالله ثمره که در سوم اسفندماه ۱۳۹۷ از دنیا رفت. 

احمد سمیعی گیلانی که به تازگی جشن تولد صدسالگی او در فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزار شد در دومین سالروز درگذشت استاد خود در گفت‌وگو با ایسنا از یدالله ثمره چنین می‌گوید: آقای دکتر ثمره، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود؛ هنگامی‌که به عضویت فرهنگستان درآمدند، استاد بازنشسته دانشگاه بودند.

او سپس اضافه می‌کند: ایشان تحصیلات دوران دکتری خود را در انگلستان گذراندند. ورود به دوره دکتری در انگلستان بسیار مشکل و فارغ‌التحصیل شدن از این دوره هم بسیار بسیار دشوار است و کار هر کسی نیست، چون فرد بایستی کار تازه‌ای ارائه کرده باشد تا بتواند درجه دکتری را کسب کند. ایشان بیش از همه چیز در رشته آواشناسی (فونتیک) و واج‌شناسی (فونولوژی) تخصص داشتند و پایان‌نامه‌شان هم بیشتر در همین زمینه واج‌شناسی بود.

سمیعی گیلانی می‌افزاید: تازگی پایان‌نامه ایشان در این بود که از آوای مصوت تعریف تازه‌ای به دست داد که بر شمار حضور مصوت‌ها در بافت‌های گوناگون مبتنی بود؛ یعنی پایان‌نامه‌شان بیشتر به بسامد حضور هر واج در بافت‌های گوناگون مربوط بود که می‌توان آن را شاخه‌ای از واج‌شناسی به نام واج‌آرایی دانست. ایشان ثابت کرد که حضور مصوت‌ها در بافت‌های گوناگون به‌طور چشم‌گیری نسبت به صامت‌ها مشاهده می‌شود و بدین ترتیب تعریف تازه‌ای از مصوت به دست داد.

این عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی همچنین از دوران شاگردی خود زیر نظر یدالله ثمره چنین می‌گوید: من در دو درس واج‌شناسی و سبک‌شناسی در دوره فوق لیسانس رشته زبان‌شناسی شاگرد ایشان بودم. علاوه‌بر این ایشان درس دیگری هم داشت که می‌توان گفت دیکته زبان‌شناسی بود؛ یعنی کسی که می‌خواست امتحان بدهد یا یاد بگیرد می‌بایست چیزی را بشنود و بعد آوانویسی کند، این باعث می‌شد از نظر شنیداری مهارت پیدا کند. برای این‌که وقتی گویش‌ها ثبت می‌شوند، بیشتر آن‌چه می‌گویند برای کسی که می‌خواهد تحقیق کند، ناشنیده است؛ واژه‌هایی را می‌شنود که قبلا نشنیده و نمی‌تواند آن‌ها را حدس بزند. در حالی که وقتی واژه آشنایی را می‌شنویم اگر آن را خوب هم نشنویم، بازشناسی می‌کنیم. اما اگر کلمه‌ای را نشنیده باشیم، نمی‌توانیم آن را بازشناسی کنیم. یکی از کارهایی که ایشان انجام داد، آموزش واج‌شناسی شنیداری بود که برای ثبت گویش‌ها بسیار اهمیت دارد.

احمد سمیعی گیلانی سپس به خدمات یدالله ثمره در زمینه ثبت گویش‌ها که به گفته او ناتمام ماند اشاره و بیان می‌کند: ایشان علاوه‌بر این، در فرهنگستان دوم برنامه خیلی وسیعی‌ را سرپرستی می‌کردند که آن ثبت گویش‌ها بود. بسیار در این زمینه کار کرده بودند و دستاورد بزرگی داشتند. برای خیلی از گویش‌ها کسانی را فرستاده بودند که به صورت میدانی تحقیق و گویش‌ها را ثبت می‌کردند. همه وسایل و آلات فنی هم در اختیار آنان بود و با سرپرستی ایشان فعالیت می‌کردند و آن‌چه را ثبت و ضبط کرده بودند تحویل می‌دادند.

مدیر گروه ادبیات معاصر فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه می‌دهد: الان نمی‌دانم از آن کارها که خیلی پرارزش هستند، چه استفاده‌ای شده. اما بعد از انقلاب که فرهنگستان دوم منحل شد، کار ایشان هم تعطیل شد؛ خیلی حیف بود. خوب بود که آن کار ادامه پیدا می‌کرد و اگر ادامه پیدا می‌کرد حالا ما یک اطلس جغرافیایی گویش‌ها داشتیم. حتی در شمال ایران اقوامی بودند که به یک گویش عربی صحبت می‌کردند. گویش‌های فراوانی در ایران وجود دارند که هنوز آن‌طور که باید و شاید، ثبت نشده‌اند.

این ویراستار پیشکسوت همچنین با اشاره به نقش یدالله ثمره در انتخاب داوطلبان رشته زبان‌شناسی دانشگاه تهران در گذشته می‌گوید: ایشان در امتحان بیشتر به امتحان شفاهی و حضوری اعتقاد داشتند، نه امتحان کتبی. در آن زمان معمولا برای ورود به دوره فوق لیسانس و دکتری قاعده بر این بود کسی که می‌خواست وارد این رشته شود، باید هم با زبان انگلیسی و هم با زبان فرانسه آشنا باشد. یعنی می‌توانست یک متن زبان‌شناسی را که به زبان انگلیسی یا فرانسه بود به فارسی ترجمه کند. آقای دکتر ثمره در برنامه امتحانات ورودی و انتخاب داوطلبان نقش موثری داشتند و هر کسی هم که می‌خواست وارد این دوره بشود، بایستی علاوه بر قبولی در امتحان کتبی، مصاحبه‌ای حضوری به زبان فرانسه یا انگلیسی انجام می‌داد. آن زمان رشته زبان‌شناسی فقط در دانشگاه تهران وجود داشت که توسط دکتر مقدم دایر شده بود. 

سمیعی گیلانی همچنین درباره شیوه تدریس یدالله ثمره بیان می‌کند: ایشان درس را همیشه املا می‌کردند (مثل این‌که کتابی را بخوانی)، ما می‌توانستیم راحت درس را بنویسیم و بعد درباره محتوای آن توضیح می‌داد و تمام آن‌چه را در متن آمده بود می‌شکافت. با دانشجویان هم رابطه صمیمانه‌ای داشت و درسش شیرین بود، خشک نبود و حلاوت داشت. من از کسانی بودم که واقعا شیفته اخلاق و سبک و شیوه تعلیم ایشان بودم.

او در پایان از واپسین روزهای ثمره چنین بیان می‌کند: من در آخرین روزهای عمرشان به عیادت‌شان رفتم، ایشان دیگر نمی‌توانست صحبت کند اما با لبخند به احوال‌پرسی من جواب می‌داد و من متوجه می‌شدم که می‌شنود اما نمی‌تواند صحبت کند. ایشان از کسانی بود که می‌توان گفت به آسانی نمی‌شود برایش جانشینی پیدا کرد.

یدالله ثمره (متولد سال ۱۳۱۱ در کرمان) از چهره‌های برجسته‌ زبان‌شناسی، استاد بازنشسته دانشگاه تهران، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و اولین رییس انجمن زبان‌شناسی ایران بود. تخصص او در حوزه آواشناسی و واج‌شناسی بود و چندین کتاب در زمینه آموزش زبان فارسی تألیف کرده‌ است. یکی از برجسته‌ترین آثار ثمره، کتاب «آواشناسی زبان فارسی» است. همچنین «دریچه‌ای به زبان فارسی»، «راهنمای تدریس زبان فارسی» که اکنون به چند زبان ترجمه شده‌ است، ترجمه «نظام آوایی زبان» و ... از دیگر آثار او هستند.

یدالله ثمره در سوم اسفندماه ۱۳۹۷ از دنیا رفت.

انتهای پیام