دکتر علی منتظری در گفت‌وگو با ایسنا، در مورد چالش های موجود در عرصه پژوهش کشور ضمن اشاره به لزوم ارائه تعریف مشخصی از پژوهش گفت: زمانی که در مورد پژوهش صحبت می‌کنیم، باید تعریف مشخصی حتی به‌شکل ساده از پژوهش داشته باشیم. اگر در این زمینه به توافق نرسیم، درخصوص چالش‌های پژوهش دچار اختلاف‌نظر شده و مخاطبان را هم دچار سردرگمی خواهیم کرد؛ بنابراین، راهکار رسیدن به دیدگاه مشترک در مورد چالش‌های پژوهش، رسیدن به توافق اولیه در مورد تعریف پژوهش است.

منتظری افزود: پژوهش در واقع یک پاسخ روشن روش‌مند به یک سؤال ساده است. این مبنایی‌ترین تعریفی است که می‌توانیم برای پژوهش در نظر بگیریم و اگر این تعریف از پژوهش را بپذیریم، می‌توانیم چالش‌های پژوهش را مشخص کنیم.

وی تأکید کرد: معتقدم نخستین چالشی که در حوزه پژوهش با آن مواجه هستیم، چالش معرفتی است؛ بدین معنی که درک درستی از معنای پژوهش و ابعاد آن نداریم. اگر این درک درست و توافق در مورد آن وجود داشته باشد، انتظارات ما از پژوهش تعدیل خواهد شد. به نظر من زمانی که برای یک سؤال پاسخ روشن و روش‌مند داشته باشیم، می‌توانیم بگوئیم که پژوهش انجام شده است.

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی، نامشخص بودن سؤال‌ها را چالش دیگر حوزه پژوهش برشمرد و افزود: در پژوهش باید یک سؤال مشخص و دقیق داشته باشیم؛ وقتی سؤال دقیق نباشد، انجام پژوهش باعث هدر رفتن منابع می‌شود. این مسئله یکی از گلوگاه‌های اصلی پژوهش است که اگر به درستی تعریف نشود باعث انجام تحقیقاتی می شود که مؤثر نخواهد بود.

منتظری گفت: همانطور که اشاره شد، پژوهش یک پاسخ روشن روش‌مند است؛ پاسخی که مبتنی بر یک روش متقن علمی نباشد، احتمالاً به پاسخ درستی دست نمی یابد. برهمین اساس یکی دیگر از چالش‌های ما روشن‌شناسی است. مشکلات گاهی از سخت‌گیری‌های بی‌جا و گاهی نیز از سهل‌انگاری است.

وی تأکید کرد: از نگاه روش‌شناسی، ما دچار مشکل هستیم؛ گاهی بسیار سخت‌گیرانه و گاهی بسیار سهل‌انگارانه رفتار می‌کنیم. گاهی امر پژوهش را چنان سخت و پیچیده معرفی می‌کنیم که کسی جرأت نمی‌کند به این حوزه نزدیک شود و گاهی چنان سهل و بدون چارچوب معرفی می‌کنیم، گویی می‌توان هر امری را پژوهش و هر فردی را پژوهشگر نامید. این موارد، بخشی از چالش‌هایی هستند که در نظام فکری و علمی با آن مواجه هستیم و نیازمند اصلاح هستند.

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی افزود: معتقدم در این زمینه چالش دیگر ما تنوع و پراکندگی دیدگاه است. به نظر می‌رسد این دیدگاه‌ها باید در مراکز علمی‌تحقیقاتی و دانشگاه‌ها به هم نزدیک‌تر شده و ضمن پایبندی به اصول و چارچوب‌ها، زمینه را برای گسترش امر پژوهش در ابعاد مختلف در کشور فراهم کند.

پژوهش، مطالعه، خواندن و نوشتن، وظایف اصلی پژوهشگر

منتظری گفت: موضوع دیگری که نیازمند بازخوانی است تعریف پژوهشگر است. به نظر من تعریف پژوهشگر در معنای اخص کلمه به فردی اطلاق می‌شود که کار اصلی او مطالعه، خواندن، پژوهش و نوشتن باشد؛ بخصوص پژوهشگرانی که در مراکز تحقیقاتی و پژوهشی حضور دارند حتماً باید در همین چارچوب حرکت کنند، یعنی تمرکز اصلی فعالیت آنها باید بر پژوهش، مطالعه، خواندن مقاله‌ها و متون علمی و انتشار اثر (مقاله) باشد.

نزول یک امر متعالی به یک موضوع روزمره

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی با اشاره به اهمیت نقش دولت‌ها در تأمین بودجه و آرامش خاطر پژوهشگران، گفت: اینکه دولت ها در این زمینه نقش بسیار مهمی دارند شکی نیست، اما باید توجه داشته باشیم عدم حمایت‌ها و کمبودها مجوزی برای پیمودن راه‌های انحرافی و فرعی نیست چرا که در حقیقت تن دادن به چنین انحرافی نزول یک موضوع متعالی (پژوهش) به یک امر روزمره (معیشت) است.

پژوهشگر واقعی در همه شرایط تلاش می‌کند با امکاناتی که در اختیار دارد، امر پژوهش را به درستی انجام داده و برای سؤال پژوهش، پاسخ روشنِ روش‌مندی پیدا کند. البته دولت ها باید در زمینه تأمین بودجه و آرامش خاطر پژوهشگران تلاش و زمینه‌های پیشرفت کاری آنها را در حد مقدورات و امکانات فراهم کنند.

وجود نگاه کاریکاتوری به مسئله پژوهش

منتظری تأکید کرد: بخش دیگری از مشکلات متأسفانه ریشه در نگاه کاریکاتوری ما به مسئله پژوهش دارد. انتظار حل یک‌شبه مشکلات توسط پژوهش‌ها، انتظار اشتباهی است. پژوهش‌ها می‌توانند بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای باشند و پژوهش‌های بنیادی سال‌ها طول می‌کشد تا به نتیجه برسد.

وی افزود: نگاه نظام آموزشی ما به موضوع پژوهش هم طبیعتاً نگاه کاریکاتوری است و باعث می‌شود ریل‌گذاری غلطی در این مسیر داشته باشیم و نتیجه آن هم در کوچه- پس‌کوچه‌های خیابان انقلاب دیده می‌شود. چرا باید دانشجویان تحصیلات تکمیلی را مجبور به نوشتن مقاله کنیم؟ این اجبار از کجا آمده است؟

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی اضافه کرد: در کشورهای پیشرفته دانشجویان تحصیلات تکمیلی به‌نحوی آموزش دیده و تربیت می‌شوند که به‌صورت طبیعی و خودکار مقاله می نویسند. در این کشورها، نوشتن مقاله یکی از حلقه‌های پایانی هر پژوهشی است.

وی افزود: پژوهشگر در انتهای کار پژوهشی وظیفه دارد نتایج پژوهش خود را به سه شکل ارائه کند؛ پژوهشگران اول باید نتایج پژوهش خود را در اختیار سیاستگذاران و قانون‌گذاران قرار دهد. این نتایج باید در قالب یک گزارش فنی و تکنیکی باشد که اتفاقاً در جهاد دانشگاهی از سال‌ها قبل ما این کار را به شکل گزارش تحقیق یا پروژه انجام می دهیم.

منتظری گفت: در مرحله دوم، پژوهشگر وظیفه دارد نتایج حاصل از پژوهش خود را به زبان ساده و قابل فهم از طریق رسانه‌های عمومی، در قالب یک خبر علمی در اختیار مردم قرار دهد. در مرحله سوم، پژوهشگر وظیفه دارد همتایان خود را از نتایج پژوهش مطلع کند که این مرحله همان نوشتن مقاله است.

وی افزود: وظیفه منِ پژوهشگر، یافتن پاسخ روشنِ روش‌مند است، ولی نباید این پاسخ‌ها را نزد خود نگه دارم؛ باید آنها را سخاوتمندانه در اختیار مسئولان، سیاستگذاران، قانون‌گذاران، مردم و همتایان خود قرار دهم. پژوهشگر باید خود پیش‌قدم شده و یافته‌های پژوهش را در اختیار دیگران قرار دهد.

مقاله یعنی تولید دانش بومی در کشور

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی تأکید کرد: به نظرم در کشور ما یک نوع کج‌تابی در نگاه به مقاله وجود دارد که نیازمند اصلاح بنیادی است. البته نوشتن مقاله بدون فهم آنچه که در بالا گفتم شاید کار عبثی باشد اما توجه کنیم که یک مقاله به تنهایی قرار نیست دردی از کشور دوا کند. مقاله محصول یک پژوهش است؛ پژوهش هم محصول یک پاسخ روشنِ روش‌مند به یک سؤال است. این پاسخ ها در کنار هم دانش تولید می‌کنند و آنگاه از اینجا به بعد است که دانش باید به فناوری و تولید ادامه مسیر دهد.

وی افزود: گاهی اوقات نوشتن مقاله مانند جهاد است، مقاله یعنی تولید دانش بومی در کشور و زمانی که دانش بومی تولید شد، شواهد علمی در کنار هم قرار گرفته و می‌تواند مسئله‌ای را حل کند و در حقیقت از دانش به توسعه فناوری، تجاری‌سازی و پیشرفت نایل شویم.

منتظری خاطر نشان کرد: اگر رویکرد ما به نوشتن مقاله اینگونه باشد، آنگاه ملاحظه خواهید کرد که نوشتن مقاله با چیزی که ما امروز با آن مواجه هستیم، بسیار متفاوت خواهد بود. در این شرایط، دانشجوی تحصیلات تکمیلی با علاقه و جزمیت به دنبال پژوهش و چاپ مقاله ‌می‌رود و این کار تداوم پیدا می‌کند و دانشجویان امروز تبدیل به پژوهشگران آینده کشور خواهند شد که تولید علم می کنند. این علم علاوه بر آنکه برای ما اقتدار علمی به ارمغان می آورد می تواند زمینه ساز حل مشکل یا مشکلات، ایجاد فناوری (نرم و سخت) و تولید و پیشرفت شود.

منتظری در ادامه افزود : برای مثال ما در گذشته برای آمار و ارقام و شواهد علمی به مقالات منتشره کشورهای دیگر استناد می‌کردیم، اما خوشبختانه درحال حاضر، بسیاری از داده‌ها و اطلاعات را به صورت دانش بومی در اختیار داریم که سرمایه کمی نیست. تولید این دانش بومی، ارزش‌افزوده ایجاد می‌کند، زیرا در میان جامعه علمی و نخبگان حتی پژوهشگران بین‌المللی گردش پیدا می‌کند و مورد استناد قرار می‌گیرد که کار بسیار ارزشمندی است. 

نوشتن مقاله به شکل کنونی، شکنجه مدرن است

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی با انتقاد از شیوه کنونی نگارش مقاله‌ها گفت: اگر نوشتن مقاله به سبکی باشد که امروز دنبال می‌کنیم، باید آن را یک نوع شکنجه مدرن توصیف کرد. آن چیزی که در کوچه- پس‌کوچه‌های خیابان انقلاب و شرکت‌های تولید مقاله دیده می‌شود، یک جنس بدلی و غیرواقعی است.

وی تأکید کرد: جنس واقعی و حقیقی، پژوهشی است که پژوهشگر از انجام آن لذت می‌برد و ثمربخش است و حاصل اولیه آن نیز که یک مقاله است، ثمربخش و لذت آفرین است. این نوع مقالات هستند که دانش بومی و قدرت علمی ایجاد می‌کنند؛ و لذا تا زمانی که مقاله ننویسیم و این دانش بومی را تولید نکنیم، به فناوری نخواهیم رسید.

نگاه معیوب و آفت‌زده به امر پژوهش

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی گفت: در پژوهش، در کنار کارهای اصیل و واقعی، پژوهش‌های بدلی هم وجود دارند که باعث هدر رفتن بودجه و منابع می‌شوند. واژه ضایعات تحقیقاتی (research waste) را در اینترنت جستجو کنید؛ مطالب زیادی در این مورد منتشر شده است که در همه جای دنیا حتی کشورهای پیشرفته نیز دیده می‌شود.

منتظری افزود: موضوع دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که متاسفانه نوع تفکر، قضاوت و رویکرد ما به امر پژوهش، ارتقاء و مقاله‌ دچار نوعی آفت‌زدگی و معیوب است. ما نباید مثل مردم کوچه و بازار در مورد  امر پژوهش و نوشتن مقاله حرف بزنیم. باید تعریف شده‌تر و حساب شده‌تر بگوئیم و بنویسیم. اگر این نوع نگاه‌ها را تغییر ندهیم و اگر بین پژوهش اصیل و پژوهش بدلی تفاوت قائل نشویم، دچار خسران خواهیم شد. ما نباید به گونه‌ای حرف بزنیم که پژوهشگران واقعی ما رنجیده خاطر شوند. گاهی عده ای چنان حرف می‌زنند که گویی نوشتن مقاله کار عبثی است.

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی خاطر نشان کرد: عرض کردم سخن من در مورد پژوهشگران و مقالاتی است که به سختی و مشقت از یک تحقیق حاصل و منتشر شده است. این مقالات پایه تولید دانش و مراحل بعدی آن است. علاوه بر این باید توجه داشت که گفته می شود برای مثال از هر 1000 تحقیق معمولاً 100 پژوهش به مقاله تبدیل می شود و از هر 100 مقاله نوشته شده 10 مقاله آن خوب است و از هر 10 مقاله خوب یک مقاله می تواند راهگشا باشد. پس ملاحظه میکنید که اگر ما آن 1000 تحقیق را انجام ندهیم بعید است یکباره به آن نقطه مطلوب پایانی برسیم. حال اگر کسی بگوید اصلاً ما اینهمه تحقیق و پژوهش و یا مقاله را برای چه میخواهیم باید پاسخ خود را در آنچه اشاره کردم پیدا کند. بهرحال اگر در این زمینه نقدی نیز وجود دارد بایستی عالمانه مطرح شود نه اینکه عوامانه و غیر تخصصی.

لزوم توجه رسانه‌ها به موضوع ترویج علم در کشور

منتظری با اشاره به اهمیت ترویج علم در کشور گفت: اساتید، محققان و پژوهشگران کشور وظیفه دیگری هم برعهده دارند که همان بحث ترویج و عمومی‌سازی علم است. مراکزی مانند مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور وظیفه ترویج علم را برعهده دارند، اما این کفایت نمی‌کند و باید اساتید و پژوهشگران کشور هم در این زمینه قدم پیش بگذارند. به هر اندازه ما بتوانیم علم را عمومی کنیم جامعه از رشد بیشتری برخوردار خواهد شد و عوام زدگی و گفتن و نوشتن مطالب بی اساس در تریبونهای عمومی و یا مجامع و رسانه ها کاهش پیدا خواهد کرد. نتیجه این کار این خواهد بود که جامعه و مردم از پریشانی نجات یافته و روان آنها هر روز با مطالبی بی اساس خدشه دار نمی گردد.

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی افزود: علاوه بر آنچه گفته شد محققان و پژوهشگران اصیل و کمتر شناخته شده و به تعبیر من متوسط‌الحال کشور نیز باید شناسایی و معرفی شوند؛ این موضوع هم یکی از چالش‌های حوزه پژوهش کشور است. رسانه‌ها باید با پژوهشگران در نقاط مختلف کشور ارتباط برقرار کرده و نتایج دستاوردهای آنان را انعکاس دهند. پژوهشگران هم با روی باز، نتایج تحقیقات خود را به زبان ساده، برای استفاده عموم مردم، در اختیار رسانه‌ها قرار دهند. متاسفانه در حال حاضر فقط تعداد اندکی از پژوهشگران مورد توجه رسانه‌ها هستند و این امر خوبی نیست. رسانه‌های ما وظیفه دارند علاوه بر معرفی دانشمندان برجسته از پژوهشگران متوسط الحال هم بی خبر نباشند و به انعکاس فعالیت‌های آنان نیز بپردازند.

وی در ادامه خاطر نشان کرد: بهرحال رسانه‌ها نقش مهمی در ترویج علم دارند، متأسفانه بسیاری اوقات، آنها شبه‌علم را ترویج می‌کنند. مجله‌های علمی زیادی در حوزه پزشکی و غیرپزشکی در کشور منتشر می‌شود. رسانه‌ها می‌توانند نتایج مقاله‌ها، یافته‌ها و دستاوردهای علمی را به شکل خبرهای علمی ساده و قابل فهم در اختیار مردم قرار دهند.

تأسیس پژوهشکده‌ها، حاصل بلوغ علمی و پژوهشی جهاد دانشگاهی

منتظری مسئله پژوهش را به عنوان یکی از بال‌ها و فعالیت‌های تفکیک‌ناپذیر جهاد دانشگاهی از ابتدای تأسیس عنوان کرد و گفت: سال‌هاست در گروه‌های علمی مختلف مشغول فعالیت هستیم و متناسب با فعالیت دانشگاه‌های کشور، گروه‌های پژوهشی را در دانشگاه‌ها و مراکز علمی تشکیل داده‌ایم.

وی افزود: زمانی که جهاد دانشگاهی به نوعی از بلوغ علمی و پژوهشی رسید، فرایند تأسیس پژوهشکده‌ها در این نهاد آغاز شد؛ یعنی پژوهشکده‌ها محصول دوران بلوغ پژوهشی جهاد دانشگاهی هستند و طبیعتاً انتظاری که از این پژوهشکده‌ها وجود دارد، پژوهش‌های طراز نوین و پیشتاز است و اگر متأسفانه تا به امروز در برخی از پژوهشکده به این استاندارد دست پیدا نکرده‌ایم، ناشی از مشکلاتی است که ما را احاطه کرده است.

منتظری تأکید کرد: آرمان و هدف‌گذاری در این پژوهشکده‌ها، دست‌یابی به پژوهش‌های طراز نوین و در مرزهای دانش است. برای رسیدن به چنین آرزو و هدفی باید هزینه کنیم؛ یعنی خطرپذیری در این پژوهشکده‌ها برای انجام تحقیق باید در حد اعلا باشد، زیرا ممکن است در نهایت، از تلاش و پژوهش صورت گرفته به نتیجه مطلوب دست پیدا نکنیم. 

وی گفت: جهادگر باید شجاع باشد و یکی از توصیه‌های رهبر معظم انقلاب در مورد جهاد دانشگاهی در امر پژوهش و تحقیقات این است که جهادگران راه میانبر را پیدا کنند. اگر قرار باشد به شکل کلاسیک پیش برویم، دانشگاه‌ها هستند. ما باید در جهاد دانشگاهی راه‌های میانبر و  رسیدن سریع‌تر به نتیجه را پیدا کنیم.

رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی در پایان تأکید کرد: لزومی ندارد که همه کارهای ما در مرز دانش باشد، اما می‌توانیم راه‌های حرکت در مسیر مرزهای دانش را الگوسازی کرده و این باور را در کشور ترویج دهیم که اگر بخواهیم، حتی در شرایط تحریم و کمبود بودجه، می‌توانیم. این انتظار از جهاد وجود دارد و پژوهشکده‌های جهاد دانشگاهی باید نماد چنین دیدگاه و حرکتی باشند. در پایان هفته پژوهش را به تمامی پژوهشگران واقعی کشور که در اقصی نقاط میهن اسلامی به کار علمی مشغولند، تبریک می‌گویم و برای آنان آرزوی توفیق روز افزون دارم.

انتهای پیام