دکتر فروزان آتش‌زاده در گفتگو با ایسنا، با اشاره به این‌که پژوهش انواع مختلف دارد و هر پژوهشی به طور مستقیم در حل مشکلات نقش ندارد، گفت: خیلی از افراد تصور می‌کنند که حتما نتیجه پژوهش باید علم نافعی باشد که همه از آن بهره‌مند شود. مسلما این‌طور نیست؛ خیلی از پژوهش‌ها مثل پژوهش‌های کیفی و پژوهش‌هایی که در محیط‌های آزمایشگاهی انجام می‌شود، پژوهش‌های بنیادینی هستند که نتیجه آن می‌تواند مورد استفاده پژوهش‌های کاربردی باشد. در واقع پایه‌ای برای انجام پژوهش‌های کاربردی هستند. بنابراین واقعا نباید تلقی کنیم که نتیجه هر پژوهشی باید مستقیما برای حل مشکل باشد.

رئیس دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به تعریف نشدن اولویت‌های پژوهشی در کشور اشاره کرد و گفت: مسئله دیگری که در رابطه با مشکل روند پژوهش وجود دارد این است که در برخی از گروه‌های آموزشی و دانشکده‌ها، اولویت‌ها و حیطه‌ها مشخص نشده یا پژوهش‌ها به سفارش سازمان‌ها و نظام سلامت انجام نمی‌گیرد. لازم است که سیاست‌گذاران کشور اولویت‌ها و حیطه‌ها را مشخص کنند و به سازمان‌ها و مراکز پژوهشی سفارش کار بدهند تا آن‌ها بتوانند در آن راستا عمل کنند. اگر این اتفاق بیفتد، سازمان‌دهی کلی پژوهش‌های کشور مبتنی بر نیاز و مسئله‌محور انجام می‌شود و خیلی از مگاپروژه‌ها تعریف می‌شود. وقتی پروژه‌های عظیمی تعریف می‌شود، آن‌ها تبدیل به پروژه‌های خرد و کوچک‌تر می‌شوند و در اختیار دانشجوها قرار می‌گیرند، در واقع مسیر روشن برای آنان مشخص و تعریف می‌شود. 

وی مشکل تحریم‌های ناجوانمردانه را مانعی بر سر راه پژوهش کشور دانست و عنوان کرد: بسیاری از کیت‌های آزمایشگاهی و مواد اولیه‌ای که پژوهشگران به آن نیاز دارند، در دسترس پژوهشگران قرار نمی‌گیرد و این امر مانعی برای انجام پژوهش‌ها و رکود و ایستایی پژوهش می‌شود. گرچه پژوهشگران و شرکت‌های دانش بنیان توانسته‌اند تا حد زیادی مواد اولیه را تهیه کنند اما برای رسیدن به خودکفائی راه درازی در پیش رو داریم که لازم است جوانان و پژوهشگران تمام تلاش خود را در این راه بکار بسته و تهدیدهای حاصل از تحریم را تبدیل به فرصت کنند.

این استاد دانشگاه با اشاره به عدم آشنایی دانشجویان با «پژوهش» گفت: دانشجویی که از مرحله کارشناسی به کارشناسی ارشد راه پیدا می‌کند و یا وارد مرحله دکتری می‌شود، نسبت به پژوهش اگاهی و دانش و مهارت کافی ندارد و ممکن است بسیاری از مشکلات کشور و جامعه را نداند و یا این‌که بداند اما توانایی بازگویی و طرح مسئله‌محور و پژوهش‌محوری مشکلات را نداشته باشد. این موضوع می‌تواند مانع دیگری بر سر پژوهش ما باشد.

وی برای جمع‌بندی مشکلات پژوهش کشور بیان کرد: در نهایت به این نتیجه می‌رسیم که ضرورت پژوهش‌ها باید بازتعریف شوند. انواع پژوهش‌ها، هدف آن‌ها،‌ کاربردهای نتایج پژوهش و در کنار این‌ها لازم است اولویت‌های پژوهشی کشور مشخص شوند.  

کووید ۱۹ انجام پژوهش در کشور را با مشکل مواجه کرده است

دانشیار دانشکده پرستاری و مامایی  دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در خصوص مشکلاتی که کووید ۱۹ برای پژوهش کشور ایجاد کرده، به مشکل تامین مواد اولیه اشاره کرد و گفت: پژوهش‌های آزمایشگاهی، مداخله‌های دارویی و ... به واسطه تامین مواد اولیه دچار مشکل شده‌اند. کووید ۱۹ از یک طرف و از طرف دیگر،‌ تحریم‌ها دسترسی به مواد اولیه را سخت‌تر کرده است.

وی مشکل  بسیار مهم دیگر در زمان بحران کووید 19 را دشواری گردآوری داده‌ها برای پژوهش دانست و گفت: این مسئله امکان حضور پژوهشگر را در محیط پژوهش دچار مشکل کرده است. به خصوص پژوهش‌هایی که داده‌های آن بر اساس پرسش‌نامه گردآوری می‌شود. از طرف دیگر در پژوهش‌هایی که مشاهده‌ای هستند، کووید ۱۹ اجازه نداده که پژوهشگر بتواند در محیط پژوهش حضور پیدا کند. رفت ‌و آمدهای درون‌شهری و برون‌شهری دشوار شده و دانشجویان و پژوهشگران نمی‌توانند به راحتی در محیط پژوهش حضور داشته باشند.

او ادامه داد: از طرف دیگر وقتی پرسش‌نامه‌ها به صورت کاغذی رد و بد می‌شود وحشت از انتشار ویروس باعث توقف روند کار شده و همین امر تا حدود زیادی بر پژوهش‌ها اثرگذار بودند.

آتش‌زاده با اشاره به کند شدن روند داوری در این شرایط گفت: کووید ۱۹ روند داوری طرح‌ها و مقالات را کاهش داده است. عدم حضور در محل کار، نبود فرهنگ دورکاری و سرعت پایین اینترنت  از جمله عوامل اثرگذار بر پژوهش در شرایط بحران کووید 19 شده است.

نقش کلیدی استاد راهنما در کاهش تخلفات پژوهشی

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به چند عاملی بودن تخلفات پژوهشی گفت: مجموعه‌ای از عوامل دست‌به دست هم می‌دهد تا تخلفات پژوهشی رخ دهند. بسیاری از دانشجویان ما ناآگاه هستند و علم و دانش کافی را نسبت به پژوهش و تخلفات پژوهشی ندارند و یا توانمندی کافی را در انجام پژوهش، نگارش پایان‌نامه و مقاله را ندارند و یا صبر و حوصله کافی برای انجام پژوهش ندارند. گاهی دانشجویان نسبت به ثبت عنوان خیلی دیر اقدام می‌کنند و اغلب به واسطه درگیری در کارهای متفرقه و کارهای شخصی خود و یا اشتغال به کار، مدیریت زمان را از دست می‌دهند. لذا دقت کافی در جمع‌آوری داده‌ها و نگارش پایان‌نامه را نداشته و یا اصول اخلاق در پژوهش را رعایت نمی‌کنند.

او ادامه داد: مسئله دیگر ناهم‌راستایی محتوای آموزشی با محتوای پژوهشی دانشجویان سبب سردرگمی دانشجویان می‌شود. دانشجوی تحصیلات تکمیلی باید ابتدا در دوره آموزشی به خوبی با مسئله و پژوهش آشنا شود و مهارت‌های کافی مسئله‌یابی، تعریف مسئله، تعیین اهداف، راه و روش پژوهش و آنالیز آماری و مقاله‌نویسی را بیاموزد تا بتواند در دوره پژوهشی خود به راحتی طی مسیر کند.  

وی ایجاد جذابیت در پژوهش‌ها را عاملی مهم در جذب دانشجویان به پژوهش دانست و گفت:‌ مورد دیگر عدم ایجاد علاقه‌مندی به پژوهش و جذابیت‌های پژوهشی است. تکراری بودن عناوین و یا طرح موضوعات بدیهی و روشن که حقیقتی محض است و نیازمند پژوهش نیست، میل و رغبت دانشجو برای انجام پژوهش  را می‌کاهد.

برخی اوقات اساتید اشراف کافی بر موضوع پژوهش ندارند 

دکتر آتش‌زاده نبود کنترل و نظارت دقیق بر پروژه‌های پژوهشی را یکی از مشکلاتی عنوان کرد که باعث تخلفات پژوهشی دانشجویان می‌شود و بیان کرد: حقیقتاً وقتی پروژه‌های پژوهشی رقم می‌خورد و ثبت می‌شود لازم است که استاد راهنما و تیم پژوهش ارتباط بسیار تنگاتنگ با دانشجو داشته باشند و صرف این‌که استادی می‌گوید که من فقط مشاور هستم و فقط بخش مشاوره را بر عهده دارم، نمی‌تواند پاسخ قانع‌کننده‌ای باشد. کنترل و نظارت دقیق بر پروژه‌های پژوهشی بر عهده همه اعضای تیم پژوهشی است که نقش استاد راهنما در این‌جا کلیدی‌تر است.

وی به عدم اشراف کافی اعضای هیئت‌علمی به موضوع و روش پژوهش و عدم اختصاص وقت کافی برای دانشجو اشاره کرد و گفت: اختصاص ندادن وقت کافی برای دانشجو، خود تخلف پژوهشی محسوب می‌شود. استادی که تبحر و تسلط کافی بر موضوعی ندارد، نباید دانشجو را بپذیرد و یا حداقل به دانشجو بگوید که من تخصصی در رابطه با این موضوع ندارم و نمی‌توانم بپذیرم. ولی متاسفانه بعضا مشاهده می‌شود افراد به دلیل نیاز به ارتقا ، صرفا به دلیل تکمیل امتیازات پایان‌نامه در آیین‌نامه ارتقا اعضای هیات عملی حاضر هستند هر موضوع پژوهشی را قبول کنند. آموزش مداوم اعضای هیئت‌علمی و کارگاه‌های اجباری یکی از مواردی است که می‌تواند در کاهش تخلفات پژوهشی نقش مهمی داشته باشد.

نقش آموزش در کاهش تخلفات پژوهشی

آتش‌زاده در ادامه عنوان کرد: برای تشخیص این‌که چه میزان از تخلفات پژوهشی عمدی انجام می‌شوند و چه درصدی از روی ناآگاهی، نیاز به تحقیقات عمیق و مبتنی بر شواهد است و بر اساس حدس و گمان نمی‌توان آمار ارائه داد. مسلما هیچ فردی تمایل به انجام تخلف ندارد و تعمداً هم دنبال تخلف نیست. شاید اگر بررسی میدانی در فواصل زمانی انجام شود، بتوان پاسخ بهتری به این سوال داد.

وی نقش آموزش روش و اخلاق پژوهش را عاملی اثربخش در کاهش این تخلفات دانست و گفت: آموزشی که اثربخش باشد، می‌تواند منجر به افزایش سطح آگاهی افراد شود و توانمندی افراد را تقویت کند. پژوهش یک مهارت است و نیازمند آموزش پی‌در پی‌ است.

وی با اشاره به نقش سیستم‌های نظارتی، ادامه داد: در این راستا لازم است که سیستم‌های نظارتی ما در این موضوع قوی‌تر عمل کنند. سیستم‌های نظارتی می‌تواند وجدان خود فرد باشد که چقدر پایبند به اصول اخلاقی و دیانت و قوانین کشور است. اگر واقعا بتوانیم به خوبی آموزش بدهیم و این آموزش‌ها مستمر باشد، نه منقطع و در تمامی کلاس‌ها به آن اشاره شود، می‌تواند خیلی کمک کننده باشد.

لزوم آگاهی دانشجویان نسبت به قوانین و دستورالعمل‌ها پیش از آغاز پژوهش 

رئیس دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به وجود درس «اخلاق در پژوهش» در رشته‌های علوم پزشکی گفت: این درس یک درس بین رشته‌ای است و نیاز است که صاحب‌نظران اخلاق در این زمینه وارد عمل شوند و اطلاعات کاربردی را در اختیار دانشجویان قرار دهند. شاید در حال حاضر که کووید ۱۹ باعث شده آموزش‌ها به صورت مجازی باشند، بستری ایجاد شود که یک روش منسجم یکسان و واحد در کل کشور اجرا شود و اساتید بنام و صاحبنظران اخلاق در پژوهش بتوانند در این زمینه پیش‌قدم باشند.

او ادامه داد: در تدریس درس اخلاق در پژوهش، به تمام قوانین و دستورالعمل‌ها مثل دستورالعمل کشوری اخلاق در انتشار آثار پژوهشی، دستورالعمل رسیدگی به تخلفات پژوهشی، قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی اشاره می‌شود. همه این‌ها قوانین و مقررات پژوهشی است که می‌توانند کمک‌کننده باشد و لازم است پژوهشگران و دانشجویان از آن آگاه باشند. مواردی نیز در سامانه کمیته ملی اخلاق در وزارت بهداشت بارگذاری شده و افراد می‌توانند به آن مراجعه کنند.

وی افزود: یکی از مواردی که لازم است دانشجویان به آن توجه کافی داشته باشند آن است که قبل از ورود به مرحله پژوهش و اخذ واحد پایان‌نامه، حتما این دستورالعمل‌ها را بخوانند و حتی امتحان دهند. همچنین صاحب‌نظران اخلاق، وقتی که درس اخلاق و روش پژوهش را آموزش می‌دهند، باید کاملا به صورت عملی در مورد تخلفات پژوهش به خصوص در مورد سرقت علمی (پلاژیاریسم)،‌ سالامی و داده‌سازی حتما توضیح دهند. افرادی هستند که نمی‌دانند اضافه کردن نام نویسندگان غیر مرتبط با موضوع، تخلف آشکار پژوهشی است و اگر واقعا چنین کاری انجام گیرد، قانون می‌تواند ورود کند و فرد متخلف را مورد بازخواست قرار دهد.

نسبت اساتید در کل کشور متناسب با تعداد دانشجویان نیست

دکتر آتش‌زاده در پاسخ به این سوال که چرا برخی اساتید در هر ترم تعداد زیادی پایان‌نامه می‌گیرند، گفت: در آیین‌نامه دوره کارشناسی ارشد و دکتری صراحتا ذکر شده است که هر استاد راهنمایی به طور همزمان می‌تواند در هر ترم یک پایان‌نامه دکتری و سه پایان‌نامه ارشد داشته باشد و یا می‌تواند دو پایان‌نامه دکتری داشته باشد. اما آنالیز آماری در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور بیانگر عدم کفایت نسبت استاد به دانشجو است. به منظور رفع این مشکل لازم است میزان جذب هیات علمی افزایش یابد و ظرفیت برخی رشته‌های تحصیلات تکمیلی غیر مورد نیاز کشور تقلیل یابد. با عنایت به عدم تعادل جذب هیأت علمی در دانشگاه‌ها و بازنشستگی پیش روی اعضای هیأت علمی، عدم رعایت استاندارد نسبت استاد به دانشجو در آینده بیش از پیش ملموس خواهد شد و همین امر موجب شده است که تعادلی در تخصیص تعداد پایان‌نامه‌های تحت راهنمایی اساتید برقرار نباشد.

وی ادامه داد: استاد راهنما پیش از  قبول پایان‌نامه باید بررسی کند که این توانمندی را دارد که به اندازه‌ای که آیین‌نامه اشاره کرده است، وقت برای دانشجو بگذارد یا خیر؟ در آیین‌نامه اشاره شده که به ازای هر واحد پایان‌نامه، استاد باید در هر نیم‌سال تحصیلی چقدر برای دانشجو وقت صرف کند. این موضوع به این صورت نیست که حتما فعالیت حضوری باشد، همین که دانشجو به استاد در خصوص فصول پایان‌نامه، پرسش‌نامه‌ها و ... ایمیل می‌زند و همچنین مشاوره‌های تلفنی نیز محاسبه می‌شوند.

او اضافه کرد: از طرف دیگر دانشجویانی هستند که اصرار دارند، پایان‌نامه خود را با استاد خاصی بردارند. این استاد ممکن است اچ‌ایندکس بالاتر، تعداد مقالات بیشتر داشته باشد، یا حوزه فعالیت استاد با موضوع و علایق دانشجو هم‌راستا باشد و یا روی پروژه‌های کلانی کار ‌کند که دانشجو تمایل به حضور در این پروژه‌های کلان دارد اما شورای تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و معاون آموزشی در این خصوص باید دقت نظر داشته باشند که ازدحام دانشجو برای یک استاد اتفاق نیفتد.

رییس دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در پایان با تاکید بر لزوم  بازنگری قوانین و مقررات و بستر سازی مناسب پژوهش  گفت: شاید با بازنگری بر پژوهش‌ها و آیین‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی، بتوانیم مشکلاتی که دانشجویان با آن درگیر هستند را کم‌تر کنیم. 

انتهای پیام