۹ روز بعد از آنکه برف زمستانیِ سال ۱۳۹۸، همه جای اصفهان را سفیدپوش کرد، جز ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله، مهدی مزروعی، رئیس وقت کمیسیون فرهنگی شورای شهر اصفهان در پنجمین گردهمایی سراسری شورای هماهنگی سازمان‌های غیردولتی میراث فرهنگی کشور، از مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان درخواست کرد تدبیری بیندیشد تا به ابهامات در خصوص مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله پاسخ داده شود و مردم به رعایت امانت و تخصص در این اداره و وزارتخانه اطمینان پیدا کنند.
فریدون اللهیاری، در آن نشست گفت: «خوب است نشستی برگزار شود تا همکاران ما بتوانند به صورت تخصصی درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله توضیحاتی را بیان کنند.» و به نظر می‌رسید که میل به برگزاری نشستی با حضور همۀ متخصصان _که ناگزیر شامل منتقدان متخصص نیز می‌شود_ در اداره کل میراث فرهنگی هم وجود دارد اما حتی پس‌ازآنکه حیدرعلی عابدی نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۳۰ بهمن‌ماه ۹۸ به ایسنا اعلام کرد «قرار است بعد از عیدِ نوروز سال ۱۳۹۹، با حضور گروهی از مرمتگران به‌عنوان مشاور، سمیناری برگزار شود و نه‌فقط مرمت گنبد شیخ لطف‌الله که مرمت‌های انجام‌شده بر آثار دیگر هم بررسی شود تا به نسخه‌ای کلی برای نظارت بر امر مرمت در همۀ آثار تاریخی برسیم» و باوجوداینکه همین نماینده، در تاریخ ۱۰ خردادماه سال جاری پس از درخواست ایسنا برای تشریح نتیجۀ پیگیری خود، اظهار کرد: «از مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان درخواست کردم جهت احترام به افکار عمومی یک مصاحبۀ مطبوعاتی با حضور خبرگزاری‌های مختلف و کارشناسان کمیته ملی نظارت برگزار کنند تا در آن، هم نتیجه کارهای مطالعاتی بر روی مرمت ترک قبلی تشریح شود و هم جزییات طرح‌های آتی به اطلاع همگان برسد.» نه از این سمینار خبری شد و نه از آن نشست.
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان سوم بهمن‌ماه سال گذشته گفته بود: «پیشنهاد آقای محبعلی این بوده که برای ترک مرمت‌شده دوباره داربست زده شود و ما تا آخرین لحظه نظرات را دریافت و در صورت تائید اعمال کنیم.» اما از آن تاریخ تا به امروز، به گواهی فیلم‌ها و عکس‌هایی که مستندات آن نزد خبرگزاری ایسنا موجود است، گردانندگان دو پیج اینستاگرامی در اصفهان و یک نماینده مجلس موفق شده‌اند از نزدیک شاهد وضعیت گنبد شیخ لطف‌الله باشند. مضمون نظر این سه تن هم بعد از انتشار عکس و فیلم‌ها در فضای مجازی و رسانه‌ها یک چیز بوده؛ از قضا درست همان نظری که فریدون اللهیاری نیز آن را در گفت‌وگو با رسانه‌های مختلف به کّرات بیان کرده است: « ادامه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله که وضعیت نابسامانی دارد ضروری بوده و برای تحقق این مهم اکنون به سه میلیارد تومان اعتبار نیاز است.»
نظر به اینکه ۱۱ آبان ماه سال جاری، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان اعلام کرده: «پس از ایجاد پرسش‌هایی در خصوص چگونگی مرمت یک ترک از گنبد مسجد، نشستی با حضور متخصصان داخل استان و همچنین با حضور متخصصان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برگزار شد و این صاحب‌نظران مرمت این بخش از گنبد را تائید کردند.»
ایسنا از چند تن از متخصصان منتقدی که انتظار می‌رفت زمینۀ بازدید آن‌ها هم از گنبد شیخ لطف‌الله فراهم شود تا ارزیابی دقیق‌تری نسبت به اقداماتی که برای مرمت این گنبد انجام‌شده داشته باشند و احیاناً نظرات تکمیلی خود را برای بهتر شدن ادامۀ مرمت بیان کنند، یک سؤال واحد و مشخص را پرسید: «آیا شما از یک سال پیش تاکنون جزو گروه کسانی بودید که از گنبد شیخ لطف‌الله بازدید و مرمت آن را تائید کرده‌اند؟» پاسخ مرتضی فرشته نژاد، کارشناس ارشد معماری و مرمت و هوشنگ رسام، پیشکسوت کاشی‌کاری و مرمت، روزهای گذشته در ایسنا منتشر شد و اکنون پاسخ سایر منتقدان را به سؤال ایسنا، در ادامه ازنظر می‌گذرانید:
مهدی حجت، رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران: «خیر. چیزی که ما تائید نکردیم این است که وقتی می‌خواهند در کارِ به این بزرگی دخالت کنند باید بر اساس تمام قوانین بین‌المللی، گروهی از متخصصان را دعوت کنند، آن گروه با یکدیگر صحبت کنند و بهترین راه‌حل را انتخاب کنند، بعد همان را انجام بدهند، نه اینکه یک راه‌حل داشته باشند، آن را انجام بدهند بعد حسن و حسین و تقی و نقی را ببرند روی گنبد تا انگشت بزنند لای کاشی‌ها و بگویند این کار شما خوب بوده یا بد.
یا به قول فلان آقا ماشین بنز بفرستند تهران دم خانه، او را ببرند اصفهان، شب در بهترین هتل اقامت بدهند، صبح بهترین صبحانه را برایش بیاورند، بعد هم او را ببرند روی گنبد و بگویند این کار خوب است یا بد؟! این‌گونه کار را درست می‌کنند؟
حرف من این است که هر شخصیت بزرگی بیمار می‌شود، حتی اگر پزشک خصوصی داشته باشد، تعدادی پزشک دیگر را دعوت می‌کنند تا نظر آن‌ها را هم بپرسند. گنبد شیخ لطف‌الله هم ثبت میراث جهانی است و حتی از متخصصان بین‌المللی نیز باید پیش از مرمت آن دعوت می‌شد تا بنشینند و یک نفر بگوید ترک را پایین بیاوریم، یک نفر بگوید نه نیاوریم و بالاخره بهترین تصمیم را اجرا کنند. این کار را برای گنبد شیخ لطف‌الله نکرده‌اند، هر کاری خواسته‌اند کرده‌اند و حالا یکی یکی این‌وآن را می‌برند و می‌پرسند کار ما خوب بوده یا نه. این شیوه غلط است. غلطی است که انجام‌شده و نباید تکرار شود.»
احمد منتظر، کارشناس معماری و مرمت و مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان: «بهمن‌ماه سال ۱۳۹۸ جلسه‌ای با حضور حیدرعلی عابدی نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در خانه دهدشتی برگزار شد که بنده و مهندس فرشته نژاد در آن حضور داشتیم و با این شیوه مرمت گنبد شیخ لطف‌الله مخالفت کردیم. من اعتقاد داشتم که مرمت این گنبد باید موضعی باشد که اگر انجام می‌شد، یک میلیارد هم خرج نداشت اما روشی را برگزیده‌اند که سه میلیارد تومان خرج دارد. یک ناظر باستان‌شناس هم برای ادامۀ مرمت انتخاب کرده‌اند که نمی‌دانم علت چیست. آخر مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله چه ربطی به باستان‌شناسی دارد؟»
احمد همتیار، پیشکسوت مرمت و کاشی‌کار معرق: «نه، هرگز. نه صحبتی و نه دعوتی دراین‌باره با بنده نشد. معماری سنتی زبان خاص خودش را دارد و نیازمند باریک بینی خاصی است؛ این باریک بینی نیز حاصل نمی‌شود مگر پس از سال‌ها کار با عشق و انگیزه و احترام. آگاهی از میراث فرهنگی و شناخت ارزش‌های فنی هنری آن یک شبه به وجود نمی‌آید و مرمت نیز یک امر و آیین مستمر است. کسی که در این حوزه به به یقین رسیده باشد می‌داند که میراث فرهنگی هویت ماست و حفاظت از آن وظیفه‌ای واجب.
بنده ۱۴ سال در بناها کار کرده بودم که وارد سازمان میراث فرهنگی شدم. آن زمان مهندس شیرازی که هم تحصیل کرده بود و هم با وسواس در حوزه میراث فرهنگی فعالیت می‌کرد در رأس کار قرار داشت و در نتیجه کسانی را برای حفظ و مرمت آثار تاریخی انتخاب می‌کرد که تخصص آن را داشته باشند. پس از آقای شیرازی، در دهه هشتاد مهندس وکیل مدیریت میراث فرهنگی را برعهده داشتند و مهندس نکویی هم رئیس دفتر فنی بودند. دفتر فنی مکانی مقدس است که به افراد اجازه می‌دهد به بناها دست بزنند و بر روی آن کار کنند. مهندس نکویی که خود مانند آقای منتظر یک کارشناس فنی هنری قدر بود، با میراث فرهنگی تعارف نداشت و کار را شوخی نمی گرفت. حفاظت برای او امری جدی بود به همین دلیل کار را به کاردان می‌داد.
در دورۀ این مدیران کارهای شاخصی برای حفاظت و مرمت و باززنده سازی بناها انجام شد. پس از هفتاد سال که هیچ مناری مرمت نشده بود، من افتخار داشتم مناره‌های ساربان، باقوشخانه و زیار را مرمت کنم که خوشبختانه مقبول طبع صاحب نظران نیز قرار گرفت اما بعد از آن دوران، کسانی بر سر کار آمدند که تخصص و شناخت کافی و آگاهی لازم را نسبت به میراث فرهنگی و ریزه کاری‌های آن نداشتند.
کسی که در حوزه مرمت کار می کند باید تمام نقوش و خطوط را بشناسد زبان بنا را بداند و کارش را با حفظ اصالت و کیفیت آفرینی انجام بدهد تا میراث ملی و میهنی را به درستی به دست آیندگان بسپارد. مرمت امری کاملا تخصصی است. حتی کاشی‌کار متبحر هم به‌تنهایی نمی‌تواند کار مرمت یک گنبد کاشی‌کاری شده را انجام بدهد و باید حتماً مرمتگری که سالیان سال با عشق و آگاهی و انگیزه کار کرده کنار او باشد اما ببینید تخصص کدام‌یک از کسانی که عملیات مرمت گنبد شیخ لطف‌الله را انجام دادند و می‌خواهند ادامه هم بدهند مرمت و کاشی‌کاری است؟ حضور مرمتگر کمک می‌کند که کار با کمترین مداخله انجام شود که گویا الان از یک باستان‌شناس برای نظارت بر ایجاد کمترین مداخله دعوت کرده‌اند!
هنر شاخه‌های مختلف و ریزی دارد و اگر مدیریت اصلح باشد هر کاری را به دست متخصص همان شاخه می‌سپارد. متأسفانه از یک دوره‌ای به بعد استادکارانی که سال‌های سال روی بناها کار کرده و تجربه داشتند خانه‌نشین شدند. باید شرایط به‌گونه‌ای فراهم می‌شد تا تجربه‌ای که آن‌ها از کار گرفتند به کار برگردد اما نشد، چون حرف‌شنوی بر تخصص ارجحیت پیدا کرد. وقتی استاد خلیل حسینی، فردی که در نقاشی هم‌پایه فرشچیان در مینیاتور است خانه‌نشین شد خب کار دست چه کسی می‌افتد؟
اکنون فریبا خطابخش هم سرپرست دفتر فنی میراث فرهنگی است و هم مسئول پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان. خاطرم هست که حدود سه یا چهار سال پیش ما برای ایوان شمالی مسجد جامع عباسی در مناقصه شرکت کردیم. ساعت ۹ و نیم نوشت برنده شدید و ساعت ۱۰ و ۴۵ دقیقه نوشت فسخ شد. این به آن معنا بود که مداخله‌ای در روند کار دارد صورت می‌گیرد و همه‌چیز به سامانه و تخصص مربوط نیست، بلکه سلیقه هم دخیل است. بنده آن زمان به همراه پسرم نامه‌ای دراین‌باره به دکتر اللهیاری نوشتیم و ایشان محبت کردند و ما را در دفتر خواستند و خانم خطابخش و آقای طاهری، معاون میراث فرهنگی را هم صدا زدند. بعد از خانم خطابخش دراین‌باره توضیح خواستند و ایشان گفتند شده دیگر، سعی می‌کنیم کار دیگری به ایشان بسپاریم _که نسپردند_ دکتر اللهیاری هم گفتند شما از این مورد صرف‌نظر کنید من قول می‌دهم کار روی اصول پیش برود. بعد بلند شدیم و با آقای طاهری و اللهیاری دست‌هایمان را روی هم گذاشتیم و گفتیم یا علی و به خیال خودمان فکر می‌کردیم که دیگر از این موارد پیش نمی‌آید. چه بگویم خانم؟ غرض، نقشی است که از ما به یادگار می‌ماند.»
از ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان هم خواستم توضیح بدهد که کدام صاحب‌نظران مرمت گنبد شیخ لطف‌الله را تائید کرده‌اند؟ و او پاسخ داد: «شورای فنی اصفهان و شورای راهبری تهران به خاطر شیوع کرونا، به‌صورت مجازی با هم جلسه‌ای داشتند که بنده در آن جلسه حضور نداشتم و مرمت گنبد آنجا تائید شد.
می‌گویم: آیا نباید از منتقدان نیز نظرخواهی می‌شد و بعد کار را تائید می‌کردند؟ توضیح می‌دهد: مرجع تصمیم‌گیری دربارۀ همۀ مسائلی ازاین‌دست شورای فنی و شورای راهبری است و این ربطی به گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ندارد. مرجع تصمیم‌گیری و دارای صلاحیت کار را تائید کرده است.
او می‌افزاید: هر کاری که انجام می‌شود نقد دارد، آن‌قدر که اگر بخواهیم معطل منتقدان شویم اصلاً نباید کار کنیم. مهم نیست که ترکیب افراد در آن مرجع دارای صلاحیت موافق باشد یا مخالف، چون این مرجع خودش را با اظهارنظر غیر کارشناسی زیر سؤال نمی‌برد. هر کاری نقد دارد مگر اینکه کاری نکنیم.
به معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان می‌گویم چرا مقدمات بازدید از گنبد شیخ لطف‌الله برای منتقدان متخصص فراهم نشده؟ و جواب او این است: خیلی‌ها از گنبد بازدید کردند حتی نماینده مجلس.
تصریح می‌کنم که در بین این خیلی‌ها جای استاد فرشته نژاد و سایر منتقدان متخصص خالی است و ادامه می‌دهد: ایشان هر زمان اراده کردند خبر بدهند من شخصاً برای بازدید همراهی‌شان می‌کنم. مانعی برای بازدید منتقدان از گنبد شیخ لطف‌الله وجود ندارد، هر زمان خواستند تشریف بیاورند با من هماهنگی کنند و بیایند.
این درحالی است که فریدون اللهیاری، مدیر کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اصفهان ۲۷ آبان ماه در گفتگو با یکی از رسانه ها به صراحت اعلام کرده است: «فکر نمی‌کنم دیگر این امکان وجود داشته باشد که داربست بزنیم، گنبد و قسمت هایی که داربست دارد را می‌توانند بروند و بازدید کنند ولی قسمت مرمت شده را نه. نمی‌توانیم مجدد هر کس انتقادی کرد داربستی بزنیم؛ اینها مستلزم هزینه و کارهایی است که باید صورت بگیرد.
حرف‌ها شنیده شد و این طرح در سطح ملی به حد کافی بررسی شده است؛ طرحی که یک پیمانکار انجام داده و بعد از آن باید کارشناسان پایگاه پاسخگو باشند؛ بعد از آن معاونت میراث فرهنگی و سپس در لایه بعدی بنده باید پاسخگو بوده باشم. اداره کل پایگاه های میراث جهانی باید در این زمینه پاسخگو باشد؛ معاونت میراث فرهنگی کشور درگیر بوده است. خود شخص وزیر میراث فرهنگی در جریان موضوع قرار می‌گیرد. معنی همه اینها این است که این افراد آدم‌های بی تفاوتی که نیستند؛ آن‌ها مراجع رسمی کشور هستند. اینها با صاحب نظران مشورت کردند؛ گروه و کارشناس به اصفهان آوردند. در نهایت در جلسه مشترکی که بین شورای تخصصی پایگاه های میراث جهانی کشور و شورای فنی استان اصفهان برگزار شد، فرایند اجرای طرح گذشته و برنامه عملیاتی دو ترک جدیدی که قرار است گمانه زنی شود پرزنت شد.
مرکز، با توجه به سطح آسیب دیدگی‌ها اعلام کرد که مرمت گنبد لازم است و دو نیم ترک جدید هم براساس همان متد پیشین ادامه پیدا کند. این فرایندی است که طی شده است و ما هم به عنوان مرجع رسمی صحبت افراد مختلف را می شنویم. همان گونه که نظر آقای فرشته نژاد را می شنویم نظر آقای جبل عاملی را هم می‌شنویم، نظر دکتر احمدی رییس دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان را هم می‌شنویم؛ نظر رییس پژوهشکده مرمت میراث فرهنگی کشور را هم می‌شنویم و خروجی کار نظر همه اینهاست!»
محمدحسن محبعلی، پیشکسوت مرمت اما در مصاحبه‌ای خاطر نشان کرده است: «اینکه متخصصان منتقد نتوانستند ترک مرمت شده را از نزدیک ببینند خیلی بد است. خانم خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان باید امکانات را تهیه کند و کارشناسان خبره را بالای گنبد ببرد و با آن‌ها مشورت کند، بالاخره گنبد شیخ لطف الله است؛ چیز کمی نیست.
آن زمان هم که ما به اصفهان رفتیم داربست بر روی ترک مرمت شده نبود؛ داربست را باز کرده بودند. من رفتم روی یکی از گنبدهای دورتر که یخ زده بود و بدجور هم زمین خوردم؛ از آنجا نگاه کردم و دیدم کاشی‌ها از جا کنده شدند اما کاشی‌ها سالم بودند. ابلاغی نوشتند که من ناظر عالی مرمت گنبد باشم، یک سال گذشته ولی این ابلاغ هنوز به دست من نرسانده‌اند که هیچ، حتی از من هم دعوت نکردند که بلند شو بیا شرایط گنبد را ببین، من حق ماموریت نمی‌خواهم؛ بلیطم را بگیرند تا بروم اصفهان و تجربه ای که دارم در اختیارشان بگذارم. بروم بالای گنبد ملات و کاشی را ببینم.»
به گزارش ایسنا، تائید مرمت گنبد شیخ لطف‌الله امر تازه‌ای نیست. سوم بهمن‌ماه ۱۳۹۸ هم فریدون اللهیاری مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان گفته بود: «موضع نهایی وزارت میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری در آخرین بررسی خود با حضور اعضای شورای تخصصی پایگاه‌های میراث ملی و جهانی کشور، رئیس پژوهشکده مرمت میراث فرهنگی کشور، اعضای شورای فنی اصفهان، برخی پیشکسوتان و اساتید دانشگاهی، تائید مرمت گنبد شیخ لطف‌الله بود.» و این‌طور که پیداست، پس از گذشت ۹ ماه از آن موضع نهایی اعلام‌شده و باوجود نامه‌ای که استادکاران باسابقۀ اصفهان روزهای پایانی بهمن‌ماه سال گذشته خطاب به اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور نوشتند و خواستار جلوگیری از ادامه تخریب چهره فرهنگی و آبروی اصفهان و ایران و پیگیری تا انجام کار درست به دست افراد دانا و کاربلد شدند، نه تنها موضع نهایی وزارت میراث فرهنگی در قبال اقداماتی که در غیاب متخصصان کاشی‌کاری و مرمت بر روی نگین فیروزۀ جهان اسلام انجام‌شده، کوچک‌ترین تغییری نکرده، بلکه قرار است همان روش قبلی برای دو نیم ترک دیگر هم اجرا شود!
انتهای پیام
نظرات