به گزارش ایسنا، چند سالی است که تهران را چنارستان، انارستان یا توتستان هم می‌نامند، به یاد سال‌هایی که تهران قدیم پر بوده از درختانش و حالا کمتر نشانی از آن‌ها باقی مانده است. اما در کنار این نام‌ها، تهران روی دیگری هم دارد، شاید باید گفت تهرانِ امروز روی دیگر روستایی است که ابتدا مردمش زیرِ زمین زندگی می‌کردند و تا امروز بارها تغییر شکل داده و آداب زندگی‌اش را تا جایی تغییر داده که حالا یکی از کلان‌شهرهای دنیا به حسابش می‌آورند. تا حدی که چند سالی است برای این پایتخت بزرگ روزی مشخص شده با نام «تهران»، همزمان با ۱۴ مهر؛ روزی که ۱۱۳ سال قبل، در متمم قانون اساسی مشروطه از تهران به عنوان پایتخت ایران نام برده شد.

حمیدرضا حسینی - پژوهشگر تهران قدیم- در گفت‌وگو با ایسنا نخستین نشانه‌ها از وجود روستایی به‌نام «تهران» را مربوط به سده سوم قمری می‌داند و می‌گوید: در سده پنجم نیز در یکی از کتاب‌های جغرافیایی، به نیکوییِ انارهای تهران اشاره شده است.

او با بیان این‌که از آن به بعد در منابع تاریخی، نام «تهران» بارها به میان آمده و به خصوص از انارهای آن یاد شده توضیح می‌دهد: یکی از نخستین آگاهی‌های درخور توجه را «یاقوت حَمَوی»، جغرافی‌نویس عرب‌زبان در ابتدای سده هفتم، یعنی در آستانه حمله مغول‌ها مکتوب کرده است. او می‌گوید که «تهران روستای بزرگی است که در زیر زمین بنا شده و هیچ‌کس نمی‌تواند به خانه اهالی آن دسترسی پیدا کند، مگر آن‌که خودِ اهالی بخواهند. بارها اتفاق افتاده که تهرانی‌ها بر ضد سلطان سر به شورش برداشته‌اند و او چاره‌ای نداشته جز آن‌که آنان را با حیله به دام اندازد. در این روستا دوازده محله وجود دارد که اهالی آن‌ها پیوسته با یکدیگر در جنگ و ستیزند و ساکنان یک محله به دیگر محله‌ها نمی‌روند. در تهران باغ‌ها و بستان‌های درهم‌تنیده بسیار هست که مانع تاخت و تاز ناگهانی مهاجمان می‌شود.»

به گفته‌ ‌حسینی، دومین شخصی که از خانه‌های زیرزمینی تهران یاد کرده، «زکریای قزوینی» جغرافیدان سده هفتم هجری است که خانه‌های زیرزمینی تهران را به «سوراخ موش کور» تشبیه کرده است، خانه‌هایی که دسترسی به آن‌ها از طریق دهلیزهای تنگ و تاریک ممکن بوده. او علت زیرزمینی بودن خانه‌های مردم تهران را این‌طور نوشته است: «اهالی تهران هنگام تهاجم دشمن در خانه‌های زیرزمینی خود مخفی می‌شدند و چون دشمن آن‌ها را پیدا نمی‌کرد، مجبور به ترک تهران می‌شد.»

این پژوهشگر تهران قدیم در ادامه به شعر مولانا «عاشقان سازیده‌اید از چشم بد / خانه‌ها زیر زمین چون شهر ری» اشاره می‌کند و می‌گوید: گمان می‌رود که اشاره او به خانه‌های زیرزمینی تهران در حوالی ری بوده است. البته این احتمال هم وجود دارد که بخشی از خانه‌ها روی زمین بوده و از راه‌های مخفی به بخش زیرزمینی متصل می‌شده‌اند.

حسینی اما به وجودِ شواهدی از خانه‌های زیرزمینی تهران تا اوایل دوره ناصرالدین شاه قاجار اشاره می‌کند و می‌افزاید: متاسفانه آن‌ خانه‌ها بعدا با گسترش ساخت و سازها، به تدریج از بین رفته‌اند.

او خاطرات «کرپرتر» - جهانگرد انگلیسی - را که در زمان فتحعلیشاه قاجار و در سال ۱۸۱۸ میلادی / ۱۱۹۷ شمسی در تهران بوده، نمونه‌ دیگری از این شواهد می‌داند و ادامه می‌دهد: «کرپرتر» درون شهر و به فاصله دویست تا سیصدمتری دروازه قزوین، فضای وسیعی را مشاهده کرده که در سطح آن حفره‌های وسیع و عمیقی مانند چاه وجود داشته است. این حفره‌ها به خانه‌های زیرزمینی منتهی می‌شده که در برخی از آن‌ها تهیدستان سکونت داشته‌اند و برخی دیگر اصطبل چارپایان باربر بوده است. به همین دلیل روی نقشه‌های بازمانده از دوره قاجار این طور حدس زده می‌شود که فضای مورد اشاره احتمالا در نزدیکی بقعه امام‌زاده سیدناصرالدین قرار داشته است.

این پژوهشگر تهران قدیم همچنین به نخستین نقشه دقیق تهران که پیش از سال ۱۲۲۳ شمسی توسط یک خاورشناس روس به نام «الیاس بره‌زین» منتشر شده، اشاره می‌کند و می‌گوید: (روی این نقشه) تعداد زیادی چاله در محدوده اصلی تهران (مطابق با محله بازار و بخش‌هایی از سه محله چالمیدان، عودلاجان و سنگلج) دیده می‌شود که برخی پژوهشگران حدس می‌زنند بقایای خانه‌های زیرزمینی تهران بوده است، فرضیه‌ای که اثبات آن نیازمند مطالعات و به دست آوردن شواهد بیشتر است.

حسینی همچنین به انجام برخی حفاری‌های اتفاقی در هسته مرکزی بافت تاریخی تهران در طول سال‌های گذشته اشاره و اظهار می‌کند: این حفاری‌ها به کشف سازه‌ها و آثاری منجر شده که برخی زوایای تاریخ تهران پیش از پایتختی را تا حدودی روشن می‌کند، بنابراین باید امیدوار باشیم که روزی این کشفیات اتفاقی به یافتن بقایای خانه‌های زیرزمینی تهران منجر شود و یکی از موضوعات پرابهام تاریخ این شهر را در روشنا قرار دهد.

انتهای پیام