حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابراهیم معصومی- عضو هیات مدیر انجمن علمی مهدویت حوزه و استاد دانشگاه - در یادداشتی که به صورت اختصاصی در اختیار ایسنا قرار داده است، به جریان سیاسی و اجتماعی قیام امام حسین(ع) و علت وقوع عاشورا به صورت سلسه‌وار پرداخته است.

 در بخش سوم این یادداشت آمده است:

۱) انحراف از اصل ولایت (جریان سقیفه)

۲) بازگشت به جاهلیت

پیش از ظهور اسلام ارزش‌های جامعه جاهلی در شبه جزیره بر محوریت نژاد گرایی و قبیله گرایی بود در چنین موقعیتی رئیس و اشراف قبیله از امتیازات خاصی برخوردار بودند اما با ظهور اسلام و آغاز رسالت پیامبر اسلام(ص) تمامی تفکرات قبیله‌گرایی و نژاد گرایی به حاشیه رانده شدند و پیامبر اسلام(ص) ارزش‌های دینی و اسلامی را جایگزین آن کردند.

 ایشان در طول ۲۳ سال نبوت خویش سعی بر ریشه کن کردن ارزش‌های دوران جاهلی بودند تا ارزش‌های اسلامی در جامعه نهادینه شود، پیامبر(ص) با ایجاد گفتمان امت اسلامی، پیمان اخوت و... در مقابل ارزش‌های جاهلی مانند: اشرافیت گرایی و تمایز طبقه فقیر و غنی یا شهروند درجه یک یا دو ایستادند و اجازه ندادند ادبیات جاهلی در جامعه اسلامی ادامه پیدا کند، اما نهادینه کردن تحولات فکری و فرهنگی نیازمند زمان طولانی است، طبیعی است که تمامی تفکرات و اخلاقیات زمان جاهلی را مسلمانان در مدت کوتاه حضور پیامبر(ص) در بین امت ترک نکردند از این رو بازگشت جامعه اسلامی به ارزش‌ها و سنت‌های جاهلی دور از انتظار نبود لذا بعد از فوت پیامبر، جامعه اسلامی شاهد زنده شدن رگه‌های تفاخر قبیله‌گرایی، نژاد گرایی و عصبیت‌های قومی است. (۱)

* قبیله گرایی در سقیفه

پس از رحلت پیامبر(ص) قبیله گرایی که یکی از ارزش‌های دوران جاهلیت بود احیا شد و خود را در سقیفه بنی ساعده نشان داد انگار اصحاب پیامبر (مهاجرین و انصار) گفتمان قبیله گرایی را در دلشان زنده نگه داشته بودند و منتظر موقعیت مناسبی برای ابراز آن بودند که تجمع سقیفه مکان مناسبی برای استفاده از چنین گفتمانی بود و در نهایت این امر باعث غصب ولایت و جانشینی امام علی(ع) شد، استدلال یکی از شیوخ مهاجر در سقیفه برای کسب خرقه خلافت به نفع مهاجرین جالب و خواندنی است وی می‌گوید:  ما اولین مردم در اسلام هستیم و در میان مسلمانان، مسکن ما در مرکز است، نسب ما شریفترین است، و ما رابطه خویشاوندی نزدیکتری با پیامبر داریم؛ و شما (انصار) برادران اسلامی ما و شریکان ما در دین هستید. شما به ما یاری دادید و ما را حفظ و حمایت کردید. خداوند به شما بهترین پاداش را عنایت فرماید. از این‌رو، ما امیر و شما وزیر هستید. اعراب هرگز خود را تسلیم قبیلهای جز قبیله قریش نخواهند کرد. به یقین، گروهی از میان شما می‌دانند که پیامبر(ص) فرمودند: «الائمّة من قریش»؛ رهبران از قریش هستند. بنابراین، با برادران مهاجرتان در آنچه خداوند به آنان ارزانی داشته است رقابت نکنید. (۲)

اولین گفتگو بعد از پیامبر(ص) نشانگر این است که جامعه اسلامی پا به عرصه انحراف گذاشته است و این انحراف در آینده تبعات خطرناکی را به همراه خواهد داشت و با این کار درب‌های فتنه و انحراف به روی جامعه اسلامی گشوده شد، چون در سخنان یکی از مهاجرین تأکید بر شرافت‌های قومی و قبیله‌ای است و ارزش‌های اصیل اسلامی مانند: تقوا، دین داری، اخلاق محوری و... برای انتخاب والی و حاکم اسلامی مهم نیست، مشاجره بین دو گروه مهاجر و انصار در سقیفه که هر کدام نماینده تفکر خاصی بودند نشانگر به تاراج رفتن تمامی ارزشهایی است که پیامبر اسلام(ص) ۲۳ برای آن زحمت کشید و در این راه سختی‌های فراوانی را متحمل شد.

برخی اقدامات مانند: ممنوعیت ازدواج عجم‌ها با عربها، ممنوعیت ارث بردن عجم‌ها از عرب‌ها، ممنوعیت ورود عجم‌ها به مدینه الرسول، ایجاد نظام طبقاتی خاص، توزیع ناعادلانه بیت المال و... گویای زنده شدن عصبیت‌های قومی در جامعه اسلامی است. (۳)

تفکر قبیله‌گرایی با سقیفه آغاز شد در دوره خلافت ثلاث کاملا خود را در جامعه نشان داد به خصوص در زمان خلیفه سوم فرایند بازگشت به دوران جاهلیت شتاب بیشتری گرفت حتی خلیفه سوم خود نیز حامی قبیله گرایی و نژادگرایی بود، بنی امیه که به ناچار بعد فتح مکه مسلمان شده بودند تا در پوشش اسلام به اهداف خود دست پیدا کنند از طرفی می‌دانستند که مسلمانان نوپا مخصوصا مردم شامات که با اسلام اموی آشنا بودند از ارزش‌های اصیل اسلامی اطلاعی ندارند، با به قدرت رسیدن خلیفه سوم در موضع قدرت قرار گرفتند و عملا مروج ارزش‌های منحط جاهلی شدند البته ترویج تفکر قبیله‌گرایی در زمان امام علی(ع) کند شد. امام امویان در زمان خلافت امام علی(ع) نیز حامی ارزش‌های جاهلیت بودند که منجر به عزل معاویه توسط امام علی(ع) شد و در نهایت جنگ صفین بین خلیفه مشروع(امام علی(ع)) و والی خودشان(معاویه) اتفاق افتاد.

جنگ امام علی(ع) و امام حسن(ع) با معاویه نقطه اوج مقابله و پیکار دو تفکر نظام ارزشی و نظام قبیله‌گرایی و نژادگرایی است. سرانجام امویان در ظاهر پیروز میدان ارزش‌های جالهی در جامعه بودند و نظامی را پایه گذاری کردند که حتی رگه‌های ارزش‌های اسلامی در آن از بین رفت و ارزش‌های جاهلی جان دوباره گرفت. اوج قبیله‌گرایی و سوء استفاده از آن، در دعوت مسلم در کوفه و حمایت مردم کوفه از حسین بن علی(ع) علیرغم دعوت از ایشان خود را نشان می‌دهد و باعث شد حسین بن علی(ع) مقتول تفکر قبیله‌گرایی باشد که در سقیفه پایه گذاری شد.

منابع:

۱- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۲، ص ۱۳.

۲-ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۰۷، ج ۲، ص ۳۲۹ / ابن قتیبه دینوری، عیونالاخبار، ۱۴۱۵، ج ۲، ص ۲۵۴.

 ۳- مقریزی، النزاع و التخاصم، ص ۵۹-۶۰

انتهای پیام