به گزارش ایسنا، بعد از زلزله‌های بم، رودبار، سفیدسنگ، تبریز و ده‌ها زلزله مهمی که در کشور رخ داده و می‌دهد، هنوز زلزله جان هموطنان را می‌گیرد، اسکان موقت کاستی‌هایی دارد، بیمارستان‌ها در زمان وقوع زمین‌لرزه از چرخه خدمات دهی خارج می‌شوند و مهمتر از همه خطوط انتقال برق قطع و مسیرهای دسترسی مسدود می‌شوند.
بعد از زلزله‌های رودبار و منجیل، این بار در تقویم‌ها روز ۲۱ آبان خود را به زلزله کرمانشاه اختصاص داده است. زلزله‌ای که با بزرگای ۷.۳ رخ داد و به گفته محققان اگر مردم در پیش لرزه بیش از ۴ به بیرون ساختمان‌ها نیامده بودند قطعا تعدادتلفات بیشتر می‌شد.
دکتر علی بیت اللهی دبیر کارگروه ملی زلزله، لغزش لایه‌های زمین، ابنیه و شهرسازی و مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به مناسبت اولین سالگرد زلزله کرمانشاه یادداشتی را به ایسنا ارسال کرد که به این شرح است:
در ساعت ۲۱ و ۴۸ دقیقه و ۱۶ ثانیه روز یکشنبه ۲۱ آبان ماه ۱۳۹۶به وقت محلی زلزله‌ای به بزرگی ۷.۳ ریشتر رخ داد. طبق آمار رسمی، بر اثر این زلزله ۶۲۱ نفر جان باختند، نزدیک به ۳۸ هزار واحد مسکونی تخریب شدند و بیش از ۵۲ هزار واحد مسکونی نیز نیاز به تعمیر و بازسازی پیدا کردند.
مرکز زلزله در منطقه‌ای با تراکم جمعیتی کم واقع شده بود و در غیر این صورت آمار تلفات جانی با توجه به بزرگی زلزله به مراتب بالاتر می‌رفت. با گذشت یک سال از وقوع زلزله ازگله کرمانشاه، پس‌لرزه‌های آن کماکان ادامه دارد؛ به طوری که تا اواسط آبان ماه سال ۱۳۹۷ در گستره‌های "سرپل ذهاب"، "ثلاث بابا جانی" و جنوب "سومار" به بیش از ۲ هزار رسیده است.
بی مناسبت نیست که اشاره‌ای به تیترهای دروس این زلزله سترگ شود تا آموزه‌ای باشد برای کاهش آسیب دیدگی‌ها و تلفات زلزله‌های آتی ایران زمین.
هر زلزله، درسی بزرگ برای آموختن است و در این میان زلزله‌های بزرگ و دهشتناک، درس‌های بزرگی را یاد داده و می‌دهند. درس‌هایی که طبق سنت ما، زود فراموش می‌شوند، درس‌هایی که نیاز است به طور مرتب از طریق رسانه‌ها، تکرار شود تا بلکه ملکه ذهن مردم، مهندسان، مدیران و مسئولان شود.
درس اول زلزله کرمانشاه: اهمیت توجه به پیش لرزه‌ها به عنوان هشدار احتمالی زلزله بزرگتر آتی
در زلزله ۷.۳ کرمانشاه پیش لرزه‌ای با بزرگی ۴.۴ حدود ۴۳ دقیقه قبل رخ داد. همچنین دو پیش لرزه کوچک نیز در ساعات ۲۱:۱۸ و ۲۱:۱۹ به وقوع پیوست که در ادامه و در ساعت ۲۱:۴۸ روز یکشنبه روز ۲۱ آبان ماه ۱۳۹۶ زمین لرزه اصلی با بزرگی ۷.۳ رخ داد.
پیش لرزه ۴.۴ با توجه به محسوس بودن آن در منطقه، موجب می‌شود تعدادی از مردم به بیرون از خانه‌ها بروند و در رخداد اصلی از خطر دوری گزینند. در این میان عده‌ای نیز پس از چند دقیقه بیرون ماندن دوباره به خانه‌های خود بر می‌گردند که از رخداد زلزله اصلی متاثر می‌شوند.
درس دوم زلزله کرمانشاه: اهمیت تکمیل ایستگاه‌های لرزه نگاری و شتاب‌نگاری
در زلزله کرمانشاه، به دلیل مجاورت محل وقوع زلزله به مرز ایران و عراق و عدم پوشش مناسب ایستگاه‌های لرزه نگاری (تعداد کم ایستگاه‌های لرزه نگاری) و نبود احاطه نقطه وقوع زلزله توسط ایستگاه‌ها، در برآورد موقعیت و مرکز زلزله فقدان قطعیت‌هایی وجود داشت. برخی از رسانه‌ها محل وقوع زلزله کرمانشاه را در داخل کشور عراق اعلام کردند. ابهام در محل وقوع در دقایق اولیه زلزله که هنوز اخبار خرابی‌ها و خسارت‌ها از طرق دیگر منتشر نشده است، واکنش‌های مدیریت بحرانی را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
واضح است که در ساعات اولیه زلزله، به ویژه در مناطقی با جمعیت پراکنده، با هدف امداد و نجات و مدیریت بحران حادثه، ضرورت دارد که رومرکز زلزله و مناطق اصلی تحت تاثیر زلزله تعیین شود.
از ایستگاه‌های لرزه نگاری برای تعیین محل وقوع زلزله و از ایستگاه‌های شتاب‌نگاری برای برآورد خسارت‌ها و تلفات احتمالی استفاده می‌شود و علاوه بر آن رکوردهای شتاب نگاشتی، بعدها به عنوان داده‌های ذی‌قیمتی در تدوین مقررات و آیین نامه‌های طراحی و ساخت ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
تعداد ایستگاه‌های لرزه نگاری در منطقه برای ثبت دقیق زلزله کم بود (در کل کشور حدود ۱۲۰ ایستگاه لرزه نگاری با مسئولیت موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران فعال است)، ایستگاه‌های شتاب‌نگاری نیز در شهرهای "سرپل ذهاب" و "اسلام آبادغرب" رکوردهای ارزشمندی را ثبت کرد اما در بعضی از مراکز جمعیتی نزدیک به کانون زلزله، متاسفانه به دلیل قدمت و فرسودگی سیستم‌های دریافت اطلاعات و کنترل آنها، ثبت شتاب ناشی از زلزله کرمانشاه صورت نگرفت.
درس سوم زلزله کرمانشاه: مدیریت بحران و امداد و نجات سریع در لحظات اول وقوع زلزله
در زلزله کرمانشاه، در ساعات اولیه و تقریبا در ۲روز اول زلزله، نابسامانی‌هایی در مدیریت بحران، رساندن کمک‌ها به دست مردم آسیب دیده مشاهده شد. ارسال با تاخیر اقلام مورد نیاز مردم زلزله‌زده، در ۲روز اول پس از زلزله، با توجه به بافت قومی- مذهبی منطقه تحت تاثیر زلزله، موجبات گلایه هموطنان زلزله‌زده را فراهم آورده بود. همچنین نحوه پخش اقلام مورد نیاز مردم زلزله‌زده که در برخی موارد به صورت پرت کردن وسایل از بالای کامیون‌ها به سمت تجمع مردم بود، نیز صورت مناسبی نداشت.
در این زلزله، همچنین دیده شد مردم روستاها و آبادی‌های کنار جاده‌های اصلی، اقلام مازادی را چند روز بعد از زلزله دریافت کردند اما روستاهای دوردست دچار مشکل بودند. میزان چادرهایی که توسط جمعیت هلال احمر بین مردم زلزله زده منطقه توزیع شد طبق آمار و برآوردها حدود ۳ برابر چادرهای مورد نیاز بود. هزینه هنگفتی بابت تهیه این چادرها پرداخت می‌شود که متاسفانه در روزهای اول زلزله به دلیل فقدان استقرار سامانه مناسب مدیریت بحران، شیوه‌های توزیع اقلامی نظیر چادر نیز نامناسب بود و موجب شد چادرهای بیشتری توزیع شود. اگر سامانه و آمار از پیش تهیه شده از جمعیت تحت تاثیر زلزله در دست باشد و اگر رویه‌ای از پیش تعیین شده برای توزیع چادرها و اقلام مورد نیاز وجود داشته باشد، مسلما از هدر رفت سرمایه‌ها جلوگیری می‌شود.
همچنین در منطقه دیده شد در کنار دریافت اقلام بیشتر توسط عده‌ای، برخی مردم که توانایی لازم را نداشتند از دریافت اقلام ضروری مانند چادر تا چند روز بعد از زلزله محروم بودند. بنابراین برخورداری از سیستم مناسب و حساب شده اقلام ضروری برای مردم منطقه زلزله‌زده یک ضرورت است.
درس چهارم زلزله کرمانشاه: بسته شدن جاده اصلی
در زلزله کرمانشاه، مسیر کرمانشاه به سرپل ذهاب (شهری که بیشترین خسارت‌های زلزله را تحمل شد) به علت ریزش سنگ در "تنگ پاطاق" بسته شد که از شب حادثه تا سحرگاه بعد جاده اصلی و مهم سرپل به کرمانشاه بسته بود. علت طولانی شده عملیات رفع انسداد مسیر، وجود لوله نفت در کناره جاده و در یال دره در تنگ پاطاق بود که ماموران راهداری با هدف جلوگیری از آسیب احتمالی به آن، نمی‌توانستند قطعه سنگ‌های بزرگ را با ماشین آلات به پایین دره پرت کنند و این امر موجب کندی عملیات شده بود.
مسدود شدن جاده موجب شد عملیات انتقال مجروحان حادثه به کرمانشاه به طور زمینی و از این محور صورت نپذیرد و گزارش شده است به این علت نیز تلفات جانی به بار آمد.
درس پنجم زلزله کرمانشاه: قطع شدن کابل برق اضطراری در اثر فروریزش دیوار بنایی اتاق تاسیسات برق بیمارستان سرپل ذهاب
در زلزله کرمانشاه، متاسفانه بیمارستان‌های سرپل ذهاب و اسلام آباد غرب از مدار عملکردی خارج شدند. این ۲سازه مهم که تصور بر این است که باید در لحظات وقوع زلزله و بعد آن به سرویس‌دهی ادامه دهند، بر عکس تصور، زودتر از سایر ساختمان‌ها از کار باز ایستادند.
در مورد بیمارستان اسلام آباد سرفصل درس دیگری را باید عنوان کرد اما در مورد بیمارستان سرپل ذهاب، اتفاق بسیار ساده و پیش پا افتاده موجب توقف عملکرد بیمارستان در آن لحظات حیاتی و ارزشمند شد. بازدید آسیب‌های ساختمانی بیمارستان سرپل ذهاب نشان داد ساختمان مجزای تاسیسات برقی بیمارستان دارای دیوار بنایی با ارتفاع حدود ۵ متر بدون هیچگونه اتصال به تیرها و ستون‌ها بود. علاوه بر آن، کابل برق معمولی و اظطراری بیمارستان نیز متصل به همین دیوار و از سمت بالای آن به ساختمان بیمارستان کشیده شده بود.
از این رو در اولین ارتعاش زلزله، دیوار مرتفع و بنایی اتاق تاسیسات برقی بیمارستان فرو ریخت و کابل‌های برق معمولی و اضطراری پاره و در نتیجه برق کل ساختمان بیمارستان قطع شد. قطعی برق همراه با اثر زلزله بر روی ساختمان یک طبقه بیمارستان که شامل ترک خوردگی و کنده شده کاشی‌های دیوار و ریزش سقف کاذب در بعضی از قسمت‌های بیمارستان بود، موجب حاکم شدن فضای وحشت در بیمارستان شد، بیماران بد حال و عمل جراحی شده توسط کادر بیمارستان در تاریکی مطلق دمادم زلزله با مرارت، بیرون آورده شده و در محوطه بیمارستان خوابانده شدند.
در چنین وضعیتی بیمارستان قادر به مداوای مجروحان زلزله نیست و متاسفانه این امر موجبات کاهش قابل ملاحظه سطح خدمت رسانی به نیازمندان و زلزله زدگان منطقه شده بود.
درس ششم زلزله کرمانشاه: عدم توجه به ساختگاه و اثر خاک نرم و سست
زلزله کرمانشاه درس بزرگی را در مورد اهمیت انتخاب سایت برای ساخت و ساز، اهمیت نوع زمین و اهمیت پی و زمین شالوده بنا داشت. در بازدیدهای میدانی خرابی‌های زلزله، در منطقه اسلام آباد غرب در زمین مسکن مهر "شرف آباد" که در منطقه "سراب" شرف آباد بنا شده بودند، مشاهده شد که به دلیل خاک نرم منطقه، که ظاهرا قبلا در این منطقه آب زیر سطحی داشته و به همین دلیل زمین‌های این منطقه را سراب نیز نامیده‌اند، در دو بلوک ساختمانی، طبقه نرم تشکیل شده و فروریزش ساختمان دو بلوک رخ داده است.
نمونه خاک برگرفته از گمانه‌های ژئوتکنیکی بعد از زلزله نشان می‌دهد که زمین منطقه حالت گلی و لجنی داشته و از نوع خاک بسیار نرم بوده است. خاک نرم منطقه موجب افزایش دوام ارتعاش زمین و اثر بیشتر ارتعاش زلزله به واسطه بزرگ نمائی دامنه موج شده است که این امر یکی از دلایل اصلی تخریب دو بلوک و آسیب دیدگی بلوک‌های دیگر مسکن مهر منطقه سراب شرف آباد شهر اسلام آباد غرب بوده است.
همین وضعیت احتمالا در تخریب بیمارستان امام خمینی شهر اسلام آبادغرب، با شتاب ثبت شده حدود ۰.۱۲ در ایستگاه شتاب‌نگاری این شهر، نیز نقش برجسته‌ای داشته است.
در خسارت عمده شهر سرپل ذهاب در کوی "فولادی" نیز، اثر خاک نرم نقش برجسته‌ای داشت. در پشت محوطه ساختمانی مسکن مهر "شهید شیرودی" سرپل ذهاب و کوی فولادی مسیر دره و رودخانه "الوند" که از آبشار "پیران" به سمت شهر سرپل ذهاب روانه است، قرار دارد. این مسیر دربر گیرنده خاک نرم و اشباع در اثر آب جاری رودخانه الوند است. خاک نرم این منطقه نیز نقش ویژه‌ای در افزایش میزان خرابی و آسیب دیدگی ساختمان‌های واقع در این منطقه داشت. در حالی که در همین شهر و در فاصله حدود ۷۰۰ متری و در مسکن مهر "شکوه"، اثر قابل ملاحظه‌ای از خرابی زلزله مشاهده نشد.
درس هفتم زلزله کرمانشاه: اهمیت کنترل کیفیت بتن
یکی از ویژگی‌های عمده زلزله کرمانشاه، نقش برجسته کیفیت بتن در استحکام بنا بود. در این زلزله مشخص شد که بتن ساختمان‌های مهم تخریب شده به ویژه در شهر اسلام آباد غرب که شتاب زلزله به مراتب کمتری را تحمل کرده بودند، از حد استاندارد پایینی برخوردار بود. در برخی موارد قطعات بتن جدا شده از ساختمان، با فشار دست نیز، می‌شکستند. آزمایشات بتن نشان داد که حد مقاومت آنها حدود یک سوم و حداکثر، نصف حد استاندارد است.
بررسی شیت های آزمایش بتن نشان داد که متاسفانه در برخی موارد اعداد غیر واقعی در برگه‌ها درج شده بوده است.
درس هشتم زلزله کرمانشاه: توجه به استحکام دیوارهای جانبی و حائل و اجزای غیرسازه ای
در زلزله کرمانشاه به طور متواتر مشاهده کردیم که آسیب دیدگی ساختمان‌ها اغلب شامل تخریب، ترک خوردگی و آسیب دیدگی دیوارهای جانبی و حائل بوده است. اتصال این دیوارها به تیرها، ستون‌ها، سقف و کف بخوبی صورت نگرفته بود و در اغلب ساخت و سازهای کشور نیز روال به همین گونه است. این امر موجب وحشت ساکنان، ناایمنی ساختمان‌ها به ویژه در پس لرزه‌ها می‌شود که لازم است به طور جدی تمهیدات مهندسی در مورد نحوه استحکام این دیوارها و اجزاء غیر سازهای به کار برده شود.
این ضعف بطور واضح در ساختمان مسکن مهر "شهید شیرودی" (ساختمان‌های ۷ طبقه مسکن مهر که به نوعی نماد زلزله کرمانشاه شدند)، خود را نشان داد و چهره رعب‌آوری برای مردم به وجود آورد.
درس نهم زلزله کرمانشاه: توجه به اتصال مناسب سنگ های نما
در زلزله کرمانشاه، ریزش سنگ نماها در خیلی ازساختمان‌ها، به عنوان یک نقطه ضعف آشکار بار دیگر خود را نشان داد. سنگ نماها باید به شیوه‌های درستی به ملات پشت خود متصل شوند تا در موقع لرزش ریزش نکنند.
مشاهده میدانی رفتار سنگ نماها در ساختمان‌هایی مانند ساختمان‌های مسکن مهر، بیمارستان و ساختمان‌های دولتی و مسکونی، نشان داد که اتصال سنگ نماها به ملات مطابق معمول به درستی و به طور جدی صورت نمی‌گیرد. این امر همچنین در کاشی‌ها و سرامیک‌های درون ساختمانی دیوارها نیز دیده می‌شود.
درس دهم زلزله کرمانشاه: توجه و احساس مسئولیت در نظارت بر اجرای ساختمان ها
در خرابی‌های حاصل از زلزله کرمانشاه و در بازدیدهای میدانی مشاهده شد که داخل ملات بتن، گونی و خرده‌های سفال، نخاله‌های ساختمانی و مواد زائد دیگر وجود دارد. در ریزش سنگ نماها دیده شد سنگ‌های نما به دیوارها متصل نشده بودند. در محدوده سایت مسکن مهر شرف آباد نیز تعداد کم گمانه‌های ژئوتکنیکی حفر شده بود.
در خرابی کوی فولادی شهر سرپل ذهاب دیده شد در مسیر رودخانه الوند، خاک دستی وجود داشت که تا ساختگاه این ساختمان‌ها نیز ادامه داشت. مواردی از این قبیل که جملگی خلاف الزامات آئین نامه و مقررات ساخت ساختمان است، نشان می‌دهد در اغلب ساخت و سازهای منطقه، نظارت جدی و پیوسته و میدانی حاکم نبوده است.
درس یازدهم زلزله کرمانشاه: توجه جدی به عدم قطع برق و خطوط مخابرات
بلافاصله پس از وقوع زلزله کرمانشاه، قطعی برق و خطوط مخابرات در مناطق زلزله‌زده اتفاق افتاد. در مواقعی که بیش از هر زمان دیگر، به برق و ارتباطلات تلفنی نیاز پیدا می‌شود، این دو شریان حیاتی از کار می‌افتد. این امر در اغلب زلزله‌های ایران اتفاق افتاده است. افتادن دکل‌های خطوط برق و مخابرات، آسیب دیدگی پست‌های برق، آسیب دیدگی ساختمان‌ها و تاسیسات از جمله دلایل قطعی برق و مخابرات در حین وقوع زلزله است که باید مسئولان این بخش‌ها در این رابطه اقدامات پیشگیرانه ای را اتخاذ کنند.
درس دوازدهم زلزله کرمانشاه: تخریب محل نگهداری احشام، دام و طیور و تلف شدن آنها
در زلزله کرمانشاه در مناطق روستایی، تخریب محل نگهداری گاو و گوسفند و طیور و نیز استخرهای پرورش ماهی ضرر و زیان اقتصادی قابل توجهی به مردم منطقه و اقتصاد استان کرمانشاه وارد کرد.
تجربه و درس مهم و گرانبهای دیگر زلزله کرمانشاه توجه به استحکام محل نگهداری دام و طیور و استخرهای پرورش ماهی و مواردی از این قبیل است. در زندگی روستاییان، دام و طیور به عنوان منبع درآمد و تامین مایحتاج غذایی آنها بسیار مهم تلقی می‌شود و ضرورت دارد مقاومت لرزه‌ای محل نگهداری حیوانات در روستاها نیز مورد توجه قرار گیرد.
درس سیزدهم زلزله کرمانشاه: آسیب پذیری بالای جمعیت زنان
در زلزله کرمانشاه تعدادی از هموطنان و بخصوص در محدوده شهرستان سرپل ذهاب جان باختند. البته باید ذکر کرد محل وقوع زلزله از نظر جمعیتی منطقه پرتراکمی محسوب نمی‌شود که در غیر این صورت آمار تلفات جانی زلزله کرمانشاه به مراتب فراتر می‌رفت.
بعضی افراد چند روز پس از بستری در بیمارستان‌ها جان خود را از دست دادند که به طور کلی تعداد آنها به ۶۲۱ نفر رسید. بررسی آمار نشان می‌دهد که نسبت کشته شدگان زنان به مردان ۱.۲۳ است (۲۷۹ مرد ۳۴۲ نفر زن، ممکن است یک نفر از تعداد جمعیت مردان یا زنان کشته شده کم یا زیاد باشد ولی تعداد دقیق جانباختگان زلزله ۶۲۱ نفر است). این امر نشان می‌دهد بنا به دلایل مختلف زنان بیشتر از مردان در معرض آسیب دیدگی و تلفات ناشی از زلزله‌ها هستند.
درس مهم دیگر زلزله کرمانشاه توجه جدی به آسیب پذیری زنان جامعه است. باید علت‌های آسیب پذیری نسبی بالاتر زنان مورد بررسی دقیق‌تری قرار گیرد. بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد در مناطق زلزله‌زده کرمانشاه تعداد زنان حاضر در خانه در اغلب اوقات شبانه روز بیشتر از مردان است که این امر یکی از دلایل تلفات جانی بیشتر زنان است. همچنین در هنگام وقوع زلزله، جمعیت زنان و بویژه مادران، به فکر نجات فرزندان و کودکان هستند تا نجات جان خود، که این امر موجب می‌شود تاخیر در خروج از منازل مسکونی داشته باشند و احتمال زیر آوار ماندن بیشتر شود.
دلیل بعدی، رعایت پوشش مناسب توسط بانوان در هنگام خروج از منزل در حین وقوع زلزله است. علاوه بر اینها، موارد دیگری نیز می‌توان برای آسیب پذیری بالای زنان نسبت به مردان در زلزله‌ها برشمرد ولی در هر حال باید در همه زلزله‌های ایران این امر بطور ویژه بررسی شود.
درس چهاردهم زلزله کرمانشاه: توجه جدی به طرح های مناسب اسکان موقت
زلزله کرمانشاه نشان داد که دست مدیریت بحران کشور در انتخاب شیوه مناسب اسکان موقت، خالی است. از بعد زلزله رودبار تاکنون متاسفانه طرح مناسب و انبوه سازی شده مناسبی برای اسکان موقت در کشور اتخاذ نشده و می‌توان گفت، در این زمینه غفلت شده است. چادر به عنوان روش اسکان اضطراری برای یک یا دو ماه پس از وقوع زلزله قابل توجیه است، اما مسلما از نظر آرامش روانی و راحتی ساکنان دردمند شیوه درستی برای اسکان موقت نیست که مدت آن ممکن است تا ۲سال نیز به درازا بکشد.
برای تامین نیازهای مردم بعنوان اسکان موقت، گزینه کانکس در زلزله کرمانشاه به عنوان تنها گزینه موجود مطرح شد. کانکس‌ها از نظر راحتی خانواده چند نفری برای مدت یک یا دوساله مناسب نیست، مشکلات حمل و نقل دارند و مشکل بعدی موضوع تکلیف کانکس‌های استفاده شده پس از ساخت ساختمان‌های تخریب شده است. برای حمل کانکس ها علاوه بر تریلرها، جرثقیل لازم است که هزینه حمل و نقل کانکس را بیشتر می‌کند.
درس پانزدهم زلزله کرمانشاه: رعایت جدی و مسئولانه اخلاق حرفه ای و وجدان کاری
در زلزله کرمانشاه کاستی‌هایی در مدیریت بحران، ساخت و ساز، توزیع اقلام اضطراری و رسیدگی بعد از رخداد به وضعیت مردم زلزله‌زده بروز کرد. در این خلاصه، فقط می‌توان روی پایبندی به اصول اخلاقی و وجدان کاری تاکید ورزید. دیده شد که بجز تعهد بر رعایت اخلاق مهندسی و وجدان کاری نمی توان کنترل روزمره و لحظه ای را روی عملکردها اعمال کرد.
انتهای پیام
نظرات