اشاره:
آن‌چه درپي مي‌آيد بخش دوم مقاله‌ي «خاك،‌كيفيت كشاورزي و سلامت انسان» است كه توسط دكتر محمدجعفر ملكوتي فارغ التحصيل دكتري خاك شناسي از دانشگاه نبراسكاي آمريكا(1356) و عضو هيات دانشگاه تربيت مدرس در اختيار گروه كشاورزي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران قرار گرفته است؛
دكتر ملكوتي در سال‌هاي گذشته تلاش‌هاي علمي بسياري در اصلاح الگوي مصرف كود و اصلاح خاك براي توليد محصولات سالم كشاورزي در ايران انجام داده است.
وي درسال 1381 براي همگاني كردن مصرف بهينه‌ي كود‌ها به ويژه ريزمغذي‌ها كه نقش بسيار مؤثري در افزايش عملكرد و غني سازي محصولات كشاورزي دارند، لوح يادبودي از رئيس جمهور دريافت كرد. ‌
در سال 1379نيز  به‌دليل ارائه‌ي روش عملي براي پايين آوردن نسبت مولي اسيدفيتيك به روي (PA/Zn) در گندم و ضرورت همگاني كردن مصرف نان سبوس دارغني شده، موفق به دريافت جايزه‌ي رتبه اولي در رشته‌ي تغذيه و بهداشت از ششمين جشنواره ي تحقيقات پزشكي رازي شد.
درسال‌هاي 1382 و 1383 بنابه درخواست سازمان خواربار و كشاورزي (FAO) دو گزارش كامل در موارد نقش روي در افزايش توليدات كشاورزي و ارتقاء سطح سلامت دام و انسان و وضعيت مصرف كود در كشور تهيه و ارائه كرد.
بهمن ماه 1383 موفق به دريافت جايزه از هجدهمين جشنواره خوارزمي به خاطر اثبات كمبود ريزمغذي‌ها به ويژه روي (Zn) در خاك، محصولات كشاورزي، دام و انسان از رئيس جمهور شد.
در سال 1384 به‌دليل اصلاح نسبي فرمول كودي كشور، برنده جايزه جهاني SOPIB از هيات مديره جهاني سولفات پتاسيم (اتحاديه بين المللي كود – TFI ) در كانادا شد. درهمين سال، به عنوان اولين دانشمند ايراني موفق به دريافت جايزه در شاخه علوم كشاورزي از آكادمي علوم جهان سوم (TWAS) گرديد.
وي در سال 1375 به عنوان استاد نمونه‌ي كشور برگزيده شد و درهمين سال سرپرستي موسسه‌ي تحقيقات خاك و آب و مسووليت مشاور وزير كشاورزي در امور توليد و مصرف بهينه ي كودها را عهده دار شد.
دكتر ملكوتي درسال 1376 با توجه به صرفه جويي بيش از 100 ميليون دلاري از محل كاهش كودهاي فسفره و طرح ضرورت همگاني كردن «مصرف بهينه‌ي كود»، موفق به دريافت نشان لياقت درجه‌ي 3 در كار و توليد از رئيس جمهور شد.
اين استاد دانشگاه تربيت مدرس تاكنون استاد راهنماي بيش از 98 پايان نامه كارشناسي ارشد و دكتري در رشته‌هاي مختلف كشاورزي به ويژه حاصلخيزي خاك و تغذيه گياهي بوده و بيش از 1000 عنوان مقاله علمي در مجلات داخلي – خارجي؛ كنفرانس‌هاي بين المللي و داخلي؛ كتاب و نشريه‌هاي فني منتشر كرده است. 
در ادامه دومين بخش از اين مقاله به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌گردد. 

*بهبود تغذيه‌ي گياهي منجر به بهبود كمي و كيفي تغذيه انسان مي‌شود*

*بهبود تغذيه، سلامتي انسان‌ها و جلوگيري از سوء تغذيه در كودكان و نوجوانان* 

درتمام نقاط كشورما اقليم اجازه کشت خاصي را مي‌دهد و ميليون‌ها هکتار خاک آن نقاط، مديريت‌پذير بوده و با اعمال مديريت علمي شايسته‌ي آن زمين‌ها، مي‌توان عملکرد و محصول مطلوبي را به‌دست آورد.
به جز هوا و انرژي آن‌چه در اختيار بشر قرار مي‌گيرد، از منابع خاک تأمين مي‌شود. بنابراين بايد با تلاش شبانه‌روزي از خاک‌هاي کشور صرف‌نظر از نوع مالکيت يا کاربري، مانند مرزهاي کشور پاسداري كرد تا با رفتار اخلاق مدار با اين منبع طبيعي وديعه نهاده شده ضمن بهره‌برداري پايدار از فروپاشي آن‌که به بيابان‌زايي، زوال اقتصادي و مهاجرت اجباري روستائيان منجر مي‌شود جلوگيري و براي نسل‌هاي آتي کشور حفظ كنيم.
 بنابراين هر ايراني که به‌صورت مستقيم يا غير مستقيم از مواهب بي‌نظير اين مرز و بوم مانند خاک، آب، جنگل، مرتع، حيات وحش و ... بهره‌مند مي‌شود، مسووليت نگهداري و پايش آن منبع را صرف‌نظر از وجود يا فقدان قوانين لازم، بايد عهده‌دار شود؛ چراكه هر هکتار خاک کشاورزي کارخانه‌اي‌ست بدون دودکش که با اعمال مديريت مدبرانه براي هميشه مي‌تواند در چرخه‌ي توليد باقي مانده و نياز مواد غذايي و خام مورد نياز جامعه‌ي ايران را تأمين کند. در مورد منابع آب ايران نيز که خوشبختانه خاستگاه 95درصد آن در درون مرزهاي کشور است، جز در سال‌هاي خشکسالي محتوم منطقه‌اي، قاره‌اي و جهاني که از آن گريزي نيست، از کميت و کيفيت مناسبي برخوردار بوده و براي مصرف معقول و غير مسرفانه حتي با استاندارد کشورهاي پيشرفته و غوطه‌ور در آب کفايت مي‌کند اما در صورت ادامه‌ي اسراف و نبود مديريت جامع و يکپارچه کشوري، ميزان بسيار زياد برف و باران نيز كافي نخواهد بود.
هم‌چنين در تغذيه‌ي گياهان که به منظور برداشت يک محصول با کيفيت و کميت مناسب و اقتصادي انجام مي‌شود، مي‌توان با بهره‌مندي از دانش بشري بسياري از ترکيبات و عناصري را که هم‌اکنون به صورت انواع قرص‌ها و مکمل‌هاي غذايي مصرف مي‌شود، بوسيله‌ي غني‌سازي طبيعي محصولات کشاورزي نياز به اين ترکيبات شيميايي را که همواره با آثار جانبي ناخواسته همراهند جايگزين کرده و غذاي روزانه‌ي مردم را از نظر کيفي بهبود بخشيد.
بهبود تغذيه‌ي گياهي در نهايت وسيله‌اي براي بهبود کمي و کيفي وضعيت تغذيه انسان‌ها خواهد بود؛ درست است که تلاش مي شود روزانه حدود 3 هزارکيلوکالري براي هر فرد انرژي تامين شود و شايد حدود 90 درصد مردم انرژي مورد نياز خود را تامين مي‌كند اما حداقل با شرايط موجود بيش از دو سوم جمعيت کشور دچار گرسنگي سلولي هستند.
درحال حاضر سرمايه‌اي عظيم در اختيار بخش کشاورزي است، چند هزار تحقيق که در بخش عمده آنها نوآوري ديده مي‌شود، صدها نفر محقق و دانشمند در بدنه‌ي تحقيقاتي وزارت، صدها نفر اساتيد و محققين برجسته در دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتي مرتبط با کشاورزي و هزاران نفر دانشجوي تحصيلات تکمّيلي که هر کدام موظفند که تحقيق نوآورانه در کار خود انجام دهند.
به پشتوانه نظرات محققين استفاده از کودهاي کامل و ريزمغذي‌ها جايگزين مصرف عناصر محدود غذايي شد و به‌دليل پشتوانه‌ي قوي، اين تصميم با استقبال برنامه‌ريزان و سياستگذاران جامعه مواجه شد و درواقع گامي نو در جهت بهبود سلامت جامعه بود که از مزرعه آغاز شد. با تاکيد بر سياست‌هاي توسعه پايدار که مورد اجماع تمام صاحب‌نظران علم تغذيه و توسعه کشاورزي است و تنها اصلاح برخي روش‌ها مي‌توان سوء تغذيه که اکنون صرف‌نظر از قربانيان آشکاري که مي‌گيرد و  خود را حتي در کوتاهي قد و بيماري‌هاي دشوار نشان مي‌دهد، از ميلياردها دلار هزينه مستقيمي که براي درمان انجام مي‌شود، جلوگيري كرد.
به جرأت مي‌توان گفت حتي قوانين و مقررات موجود به اندازه‌ي کافي وجود دارد (رجوع به بند 5 مصوبه شوراي عالي سلامت در مرداد ماه 1383 و بند‌هاي 24 و 27 مصوبه هيأت وزيران در آبان ماه 1385).
اميد است با اصلاح ساختارها و روش‌ها و با مراجعه به سياست‌هاي توسعه‌ي پايدار در بخش کشاورزي و احساس تعهد از سوي مسوولين نسبت به افزايش کمّي و کيفي محصولات کشاورزي، بهبود تغذيه و درپي آن سلامتي مردم بزرگ ايران و جلوگيري از سوء تغذيه و گرفتاري کودکان و جوانان اين سرزمين به انواع بيماري‌هاي مزمن و غيرمزمن ناشي از سوء تغذيه، از هدر رفت ميلياردها دلار هزينه درمان، سلامت جامعه را تضمين و به آنان بازگردانيم.
به دلايل متعددي از جمله کمبود مواد آلي، ماهيت خاک‌هاي زراعي که (به طورعمده آهکي مي باشند)، بي کربناته بودن آب آبياري، استمرار در مصرف نامتعادل کودها و عدم رواج مصرف کودهاي ريزمغذي، افراد جامعه ما به طورعمده به‌نحوي از کمبود عناصر غذايي به‌ويژه ريز مغذي‌ها دچار مشكل هستند.
براي حل اين مشکل لازم است ابتدا خاک را که منبع اصلي براي حيات بشري است، خوب بشناسيم و براي خود کفايي و تأمين سلامت جامعه، کيفيت خاک (Soil quality) و سلامت خاک (Soil health) را افزايش دهيم.
گفتني‌ست حفظ کيفيت خاک بدون رعايت اصول زير بي معنا خواهد بود:
1. جلوگيري از انحطاط شرايط فيزيکي خاک به‌خصوص جلوگيري از تغيير منحني رطوبتي خاک.
2. افزايش درصد مواد آلي خاک از طرق گوناگون همانند غيرقانوني كردن سوزاندن کاه وکلش و زير خاک کردن بقاياي گياهي.
3.جلوگيري از اضافه شدن عناصر سنگين به خاک با بهره‌گيري از روش‌هاي ديگر همانند کنترل کيفي کودهاي فسفاتي وارداتي و سولفات روي از نظر کادميوم و سرب و جلوگيري از اسيدي شدن خاک‌هاي زراعي.
4.کنترل فرسايش و کاهش مقدار آن تا حد 6-4 تن در هکتار به‌طوري‌که ميزان خاک فرسايش يافته از ميزان خاک توليدي سالانه کمتر شود.
5. تأمين محيط زيست مناسب براي زندگي مطلوب موجودات زنده خاک.
6.حذف اصطلاح تن درهکتار و جايگزيني آن با تن در مقدار بذر مصرفي، کيلوگرم محصول توليدي بازاء هر کيلوگرم کود مصرفي و کيلوگرم محصول توليدي بازاء هر متر مکعب آب مصرفي.
يکي از عمليات اشتباهي که کيفيت خاک را به طور جدي تهديد مي‌كند سوزاندن بقاياي گياهي پس از برداشت محصولات کشاورزي در کشور است؛ محققان تغييرات دو نوع ويژگي خاك (ماده آلي و وزن مخصوص ظاهري) را بعد از 7 سال سوزاندن بقايا و كاه و كلش باقيمانده در مزرعه گندم بررسي و نشان دادند سوزاندن مزرعه سبب كاهش ماده آلي خاك مي‌شوند و جمعيت بيولوژيكي خاك به شدت پايين ‌آمده و سلامت خاك آسيب مي‌بيند. محققين اثبات كردند که جرم ويژه‌ي ظاهري خاك نيز به طوري معني‌دار پس از سوزاندن مزرعه كاهش مي‌يابد، اين به معني ايجاد مشكلاتي در نفوذ آب و هوا در خاك و نفوذ ريشه است. توجه به كيفيت و سلامت خاك به‌خصوص در سال‌هاي اخير و با توجه به كشاورزي پايدار، اجتناب‌ناپذير مي‌كند.
اثرات زيان‌بار سوزاندن مزارع پس از دروي محصول شامل كاهش شديد جمعيت ريزجانداران خاكي به ويژه در لايه‌هاي رويين خاك، كاهش كيفيت خاك، كاهش نفوذپذيري آب در خاك، افزايش فرسايش‌پذيري خاك، هدررفت مقداري زياد (%70-50 از ماده آلي) از كربن به صورت CO2، تبديل بقاياي آلي پرارزش به ماده سوخته و ذغالي شده مقاوم به تجزيه ميكروبي، افزايش جرم ويژه‌ي ظاهري خاك و كاهش تخلخل خاك مي‌باشد.
براي دستيابي به توليد پايدار که لازمه آن ارتقاء کيفيت خاک مي‌باشد، مي‌بايستي سوزاندن بقاياي گياهي به هر دليلي ممنوع و در مقابل بقاياي گياهي به خاک برگرداننده شوند.
بنابراين، براي حل مشکل سلامت جامعه لازم است، سلامت خاک (Soil health) که منبع توليد غذا مي‌باشد، مورد توجه جدي قرار گيرد. رعايت موارد زير در راستاي ارتقاء سلامت خاک و در نهايت حل مشکل گرسنگي سلولي الزامي خواهد بود:
- افزايش کيفيت خاک از طرق گوناگون به‌خصوص افزايش ميزان مواد آلي، کمپوست و کودهاي زيستي و غير قانوني كردن سوزاندن بقاياي گياهي در مزارع کشور،
- اعطاء يارانه به طور اصولي و علمي (هدفمند) براي نهاده کود اعمال گردد تا مصرف بهينه كود در كشور در راستاي دستيابي به خودكفايي، بهبود كيفيت محصولات كشاورزي و ارتقاء سطح سلامت جامعه همگاني شود.
متأسفانه در حال حاضر يارانه به کودهاي فسفاتي و نيتروژني داده مي‌شود که عملي است غيرعقلائي و بايستي به توليد محصولات با کيفيت برتر، نسوزاندن بقاياي گياهي، آزمون خاک، رعايت اصول صحيح تناوب زراعي، کودهاي مؤثرتر در افزايش کمي و کيفي محصولات کشاورزي همانند کودهاي زيستي، آلي، گوگردي و ريزمغذي داده شود.
- براي ارتقاء سطح سلامت جامعه بوسيله‌ي مصرف نان سبوس‌دار غني شده، لازم است نکات مثبت فرهنگي و اعتقادي‌مان در راستاي استفاده‌ي صحيح از منابع، کاهش ضايعات و حفظ محيط زيست، استفاده از رسانه‌هاي ارتباط جمعي براي ترويج تفکر مصرف بهينه کودها، اصلاح نگرش‌هاي نادرست، فرهنگ‌سازي و آموزش مباني تفکر سيستمي از پيش دبستان تا دانشگاه احياء شود.

ادامه دارد.... 

منابع مورد استفاده
1- ابراهيمي س، ح ع بهرامي و م ج ملكوتي. 1384. نقش مواد آلي در اصلاح خصوصيات شيميايي و بيولوژيکي خاكهاي آهكي كشور. نشريه‌هاي فني شماره 302،  401 ، 404 ، 448 و 449.  مؤسسه تحقيقات خاك و آب، انتشارات سنا. تهران، ايران.
2- باي بوردي م. 1385. مديريت پايدار خاک در کشاورزي و محيط زيست. مجموعه مقالات همايش خاک، محيط زيست و توسعه پايدار. صفحات 7 الي 9. دانشکده مهندسي آب و خاک، پرديس کشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران. کرج، ايران.
3- بلالي م ‌ر. 1382. امنيت جهاني غذا و نقش حاصلخيزي پايدار خاك در آن. گزارش مأموريت از كنفرانس كود سازمان كشاورزي و خواربار جهاني. 20. صفحه ، رم. ايتاليا.
4- شهرياري ح ع. 1387.  در بين 192 کشور دنيا ، ايران رتبه 123 جهاني را  در تامين سلامت مردم دارد. مصاحبه با خبرگزاري فارس در روز چهارشنبه مورخ 22 آبان 1387. تهران، ايران.
5- ملکوتي ا،  س عاکف، م ج ملکوتي و ا. باي‌بوردي. 1385. اثر غني‌سازي آرد با سولفات روي و سولفات آهن بر غلظت روي و آهن سرم در افراد مؤسسات مقدم مرصاد. مجله پزشکي دانشگاه علوم پزشکي تبريز. جلد 28، صفحات 115 الي 119.
6- ملکوتي، م ج. 1375. کشاورزي پايدار و افزايش عملکرد با بهينه سازي مصرف کود در ايران. انتشارات معاونت آموزش و تجهيز نيروي انساني- وزارت کشاورزي،  279 صفحه. کرج، ايران.
7- ملکوتي م ج. 1385. خاک، کيفيت مواد غذايي و سلامت جامعه. مجموعه مقالات همايش خاک، محيط زيست و توسعه پايدار. صفحات 10 الي 18. پرديس کشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران. کرج، ايران.
8- ملکوتي م ج. 1386. مصرف بهينه کود موثرترين گام در توليد پايدار و حل مشکل گرسنگي سلولي جامعه. پنجمين هم‌انديشي و ميزگرد انجمن علمي کشاورزي بوم شناختي ايران. پژوهشکده علوم محيطي دانشگاه شهيد بهشتي. تهران، ايران.
9- ملکوتي م ج. 1387.  ارتقاء کيفي نان‌هاي مصرف استان خراسان جنوبي از طريق غني‌سازي گندم در مزرعه « از مزرعه تا سفره» . طرح ملي براي اجرا در استان خراسان جنوبي. بيرجند، ايران.
10- ملکوتي م ج. 1387. رابطه مصرف بهينه کود و ارتقاء سطح سلامت جامعه. اولين همايش مديريت تغذيه در بحران. دانشگاه علوم پزشکي و خدمات بهداشتي درماني بيرجند. بيرجند، ايران.
11- ملكوتي م ‌ج، م نفيسي و ب متشرع زاده. 1380. عزم ملي براي توليد كود در داخل كشور گامي ارزنده بسوي خودكفايي و دستيابي به كشاورزي پايدار. سازمان تات وزارت جهاد كشاورزي. نشر آموزش كشاورزي، 550 صفحه. كرج، ايران.
12- ملکوتي، م ج، ا. باي‌بوردي و س ج، طباطبايي. 1383. مصرف بهينه کود گامي موثر در افزايش عملکرد و بهبود کيفيت و کاهش آلاينده‌ها در محصولات سبزي و صيفي و ارتقاء سطح سلامت جامعه. نشر علوم کشاورزي کاربرد. دفتر سبزي و صيفي معاونت زراعت. وزارت جهاد کشاورزي،  338 صفحه.  تهران، ايران.
13- ملكوتي م‌ ج، ع كلانتري و ا ملكوتي. 1384. لزوم تغيير نگرش از تامين كالري روزانه به حل مشكل گرسنگي سلولي در سبد غذايي جامعه. نشريه‌هاي فني شماره 408 و 444.  موسسه تحقيقات خاك و آب. انتشارات سنا. تهران، ايران.
14- ملکوتي م ج، پ کشاورز و ن کريميان. 1387. روش جامع تشخيص و توصيه بهينه کود براي کشاورزي پايدار «چاپ هفتم با بازنگري کامل». انتشارات دانشگاه تربيت مدرس. شماره 102، 755 صفحه. تهران، ايران.
15- ملکوتي م ج، م  بابا اکبري و س نظامي. 1387. تاثير منابع مختلف  کود‌هاي محتوي نتيروژن پايه  برعملكرد، كارايي  و درصد بازيافت نيتروژن در گندم . مجله علوم و فنون کشاورزي منابع طبيعي  ( زير چاپ)
16- ملكوتي م‌ ج، ا ملكوتي، ع باي‌بوردي و ع ‌ا خامسي. 1384. روي (Zn) عنصري فراموش‌شده در چرخه حيات گياه، دام و انسان «چاپ هشتم». نشريه فني شماره 475. انتشارات سنا. تهران، ايران.
17- Cakmak I. 2008. Enrichment of cereal grains with zinc: Agronomic or genetic biofortification? Plant and Soil, 302: 1-17.
18- Gibson RS. 1998. Inadequate intakes of zinc in developing countries. Practical house-hold strategies to reduce risk of deficiency.
19- Heffer P. 2008.  Assessment of fertilizer use by crop at the global level. International Fertilizer Industry Association. rue Marbeuf, Paris, France. www. Fertilizer.org. 5p.
20- Malakouti MJ, A Majidi, A Bybordi and A Salari. 2007. The role of zinc on the reduction of PA/Zn molar ratio in wheat grains and human health. Zinc Crops Conference. Turkey.
21- Malakouti, MJ. 2008. Fertilizer productivity in Iran. A report prepared by the request of private sector (NGO). Pp. 25. Tehran, Iran.
22- Malakouti, MJ, A Bybordi, M Lotfollahi, AA Shahabi, K Siavoshi, R Vakil, J Ghaderi, J Shahabifar, A Majidi, AR Jafarnajadi, F  Dehghani, MH Keshavarz, M Ghasemzadeh, R Ghanbarpouri,  M Dashadi, M  Babaakbari and N Zaynalifard. 2008. Comparison of complete and sulfur coated urea fertilizers with pre-plant urea in increasing grain yield and nitrogen use efficiency in wheat. Journal of Agricultural Science and Technology, 10: 173-183.
23- Sanchez PA and MS  Swaminathan. 2005. Hunger in Africa: The link between unhealthy people and unhealthy soils. Lancet, 365: 442-444.
24- Welch RM. 2003. Farming for nutritious foods: Agricultural technologies for improved human health. IFA-FAO Agricultural Conference on Global Food Security and the Role of Sustainable Fertilization. Rome, Italy.