اشاره:
آن‌چه درپي مي‌آيد بخش اول مقاله‌ي «خاك،‌كيفيت كشاورزي و سلامت انسان» است كه توسط دكتر محمدجعفر ملكوتي فارغ التحصيل دكتري خاك شناسي از دانشگاه نبراسكاي آمريكا(1356) و عضو هيات دانشگاه تربيت مدرس در اختيار گروه كشاورزي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران قرار گرفته است؛
دكتر ملكوتي در سال‌هاي گذشته تلاش‌هاي علمي بسياري در اصلاح الگوي مصرف كود و اصلاح خاك براي توليد محصولات سالم كشاورزي در ايران انجام داده است.
وي درسال 1381 براي همگاني كردن مصرف بهينه‌ي كود‌ها به ويژه ريزمغذي‌ها كه نقش بسيار مؤثري در افزايش عملكرد و غني سازي محصولات كشاورزي دارند، لوح يادبودي از رئيس جمهور دريافت كرد. ‌
در سال 1379نيز  به‌دليل ارائه‌ي روش عملي براي پايين آوردن نسبت مولي اسيدفيتيك به روي (PA/Zn) در گندم و ضرورت همگاني كردن مصرف نان سبوس دارغني شده، موفق به دريافت جايزه‌ي رتبه اولي در رشته‌ي تغذيه و بهداشت از ششمين جشنواره ي تحقيقات پزشكي رازي شد.
درسال‌هاي 1382 و 1383 بنابه درخواست سازمان خواربار و كشاورزي (FAO) دو گزارش كامل در موارد نقش روي در افزايش توليدات كشاورزي و ارتقاء سطح سلامت دام و انسان و وضعيت مصرف كود در كشور تهيه و ارائه كرد.
بهمن ماه 1383 موفق به دريافت جايزه از هجدهمين جشنواره خوارزمي به خاطر اثبات كمبود ريزمغذي‌ها به ويژه روي (Zn) در خاك، محصولات كشاورزي، دام و انسان از رئيس جمهور شد.
در سال 1384 به‌دليل اصلاح نسبي فرمول كودي كشور، برنده جايزه جهاني SOPIB از هيات مديره جهاني سولفات پتاسيم (اتحاديه بين المللي كود – TFI ) در كانادا شد. درهمين سال، به عنوان اولين دانشمند ايراني موفق به دريافت جايزه در شاخه علوم كشاورزي از آكادمي علوم جهان سوم (TWAS) گرديد.
وي در سال 1375 به عنوان استاد نمونه‌ي كشور برگزيده شد و درهمين سال سرپرستي موسسه‌ي تحقيقات خاك و آب و مسووليت مشاور وزير كشاورزي در امور توليد و مصرف بهينه ي كودها را عهده دار شد.
دكتر ملكوتي درسال 1376 با توجه به صرفه جويي بيش از 100 ميليون دلاري از محل كاهش كودهاي فسفره و طرح ضرورت همگاني كردن «مصرف بهينه‌ي كود»، موفق به دريافت نشان لياقت درجه‌ي 3 در كار و توليد از رئيس جمهور شد.
اين استاد دانشگاه تربيت مدرس تاكنون استاد راهنماي بيش از 98 پايان نامه كارشناسي ارشد و دكتري در رشته‌هاي مختلف كشاورزي به ويژه حاصلخيزي خاك و تغذيه گياهي بوده و بيش از 1000 عنوان مقاله علمي در مجلات داخلي – خارجي؛ كنفرانس‌هاي بين المللي و داخلي؛ كتاب و نشريه‌هاي فني منتشر كرده است. 
در ادامه بخش اول اين مقاله به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌گردد. 

* روش‌هاي ارتقاء کيفيت خاک* 
* نقش مصرف بهينه کود در ارتقاء کمّي-کيفي محصولات کشاورزي*

با نگاهي به وضعيت توليد غذا در کشور، مشخص مي‌شود که سهم غذا در اقتصاد ايران بسيار مهم است؛ به طوري که 40 درصد از توليد خالص ملي و 40 درصد از ارزش افزوده در اقتصاد ملي را شامل مي‌شود، در اين ميان بخش کشاورزي بالاترين سهم را در بخش غذا ايفا مي‌كند؛ به‌عبارت ديگر بخش‌هاي زراعت و باغباني با 57 درصد بيشترين سهم را در بخش کشاورزي دارا هستند.
 با توجه به افزايش جمعيت و نياز بيشتر به غذا، شواهد حاکي از آن است که امکان افزايش توليد توسط افزايش سطح زير کشت امکان‌پذير نيست، چراکه در طي 30 سال گذشته تنها 500 هزار هکتار اراضي جديد به اراضي تحت کشت اضافه شده است.
بنابراين تمرکز بر افزايش توليد در واحد سطح بايستي يکي از مهمترين استراتژي‌هاي کشور ‌باشد تا تمام فاکتورهاي مؤثر بر توليد به کار گرفته شود؛ در بيانيه‌ي جهاني غذا، حاصلخيزي خاک به‌عنوان کليد امنيت غذايي و کشاورزي پايدار بيان شده و مطالعات FAO نشان داده است که حدود 60 درصد افزايش توليد در اثر مصرف بهينه‌ي کود بوده است؛ از سوي ديگر پذيرش بخش کشاورزي به‌عنوان ابزار اوليه کاهش سوء تغذيه به صورت پايدار مورد تأکيد همگان است و در اين ميان مديريت سازوكار‌هاي زراعي از جمله کودهاي شيميايي، وارد کردن لگوم‌ها(گياهان دولپه‌اي)، انتخاب ارقام با جذب بالاي عناصر غذايي کم مصرف (ريزمغذي)، به خوبي مي‌تواند اين اهداف را تأمين كند.
خوشبختانه در کشور تجربياتي در اين زمينه وجود دارد كه مي‌توان به توصيه‌ نامه‌ي کودي بر اساس آزمون خاک، تأسيس بيش از 70 آزمايشگاه خصوصي در کشور، تغيير فرمول کودي کشور3+ N: P2O5: K2O Micro + 100-85 صفردرصد  در سال 1370 به %5/1+23-48-100 در سال 1380 اشاره كرد.
علاوه بر تجربيات براي تحقق پايداري حاصل‌خيزي خاک و مصرف بهينه‌ي کود، از هم اکنون بايستي تدابيري انديشيده شود که از آن جمله مي‌توان از تدوين سياست ملي خاک، نهايي كردن قانون جامع خاک، قانون جامع کود، جايگاه توليد و مصرف کودهاي بيولوژيک‌ (زيستي)، اتخاذ استراتژي‌هاي کشاورزي متناسب با مناطق اگرواکولوژيکي و استقرار شبکه‌ي پايش کيفيت خاک، اولويت به مديريت تلفيقي حاصلخيزي خاک و تغذيه‌ي گياه و تغيير نگرش‌هاي تک گزينه‌اي به نگرش‌هاي جامع‌نگر و رهيافت مشارکتي اشاره كرد، تا در آينده بتوانيم علاوه بر حفظ محيط زيست و پايداري توليدات کشاورزي، نياز غذايي جمعيت رو به افزايش را به طور کمي و کيفي تأمين كنيم.
يكي از راهبردهاي مهم توسعه‌ي كشاورزي در كشور، ارتقاء سطح سلامت جامعه و تحقق شعار پيشگيري مقدم بر درمان است، مي‌باشد؛ محققين بيان مي‌دارند كه از منظر تأمين کالري (3 هزارکيلوکالري در روز) بيش از 86 درصد از افراد جامعه سير هستند، بنابراين درصد بيشتري از اين جامعه (بيش از 90 درصد) از كمبود ريزمغذي‌ها، کلسيم و منيزيم رنج مي‌برند (بر اساس گزارش، رتبه‌ي سلامت جامعه ايران در جهان 123 است).
توجه به غني‌سازي مواد غذايي و مهار غلظت آلاينده‌ها در محصولات كشاورزي از جمله راهکارهاي دستيابي به اين خواسته مهم است؛ غني‌سازي در مزرعه (Enrichment) و يا در مرحله‌ي تهيه‌ي آرد (Fortification) قابل انجام است كه متاسفانه در حال حاضر هيچ‌كدام در کشور انجام نمي‌شود.
نتايج تحقيقات گوناگون نشان داده که با غني‌سازي گندم از مزرعه و يا آرد مي‌توان سطح سلامت جامعه را ارتقاء داده و رتبه‌ي سلامت را مي‌توان به سهولت دورقمي كرد.
براساس گزارش‌هاي مستند موجود، با وجود آن‌كه بيش از 86 درصد جامعه 70 ميليون نفري ايران سير هستند اما بيش از 90 درصد جامعه به نوعي از گرسنگي سلولي رنج مي‌برند؛ به‌عبارت ديگر هر يک از اعضاي جامعه به نحوي از کمبود عناصر غذايي به ويژه ريزمغذي‌ها، کلسيم و منيزيم در تنگنا هستند؛ بنابراين ضرورت دارد در برنامه‌ي چشم‌انداز 20 ساله کشور به جاي تأمين کالري روزانه مورد نياز، که در حال حاضر رقمي در حدود 3هزار کيلو کالري در روز است، سير کردن سلول‌هاي گرسنه‌ي جامعه بوسيله‌ي غني‌سازي محصولات کشاورزي، هدفمند كردن يارانه‌ي کودها و خريد محصولات کشاورزي به‌ويژه گندم بر اساس کيفيت مدنظر قرار داده شود. 
براساس گزارش سازمان بهداشت جهاني WHO) 2007)، رتبه‌ي بهداشتي جامعه‌ي ايران 123 بوده و علت اصلي اين موضوع  را مي‌توان حاکميت سوء تغذيه دانست، يکي از دلايل مهم آن عدم رعايت اصول مصرف بهينه‌ي کود در مزارع، باغ‌ها و عدم توجه به محتوي شعار پيشگيري بهتر از درمان است.
به‌طور کلي هم‌بستگي تنگاتنگي ميان سلامت خاک و امنيت غذايي وجود دارد؛ محققين و کارشناسان بحران بيماري خاک را فاجعه‌اي بي‌سر و صدا (سونامي خاموش) خوانده‌اند که سبب تشديد سوء تغذيه در جوامع انساني شده است. منشاء بروز هفت بيماري از 13بيماري‌ عمده در جهان به‌طور مستقيم و بقيه به‌طور غيرمستقيم، سوء تغذيه مي‌باشد.
امروزه علت شيوع انواع بيماري‌ها را در پائين بودن کيفيت خاک‌هاي زراعي و برنگرداندن مجدد عناصر غذايي برداشت شده از خاک به‌ويژه ريزمغذي‌ها مي‌دانند. 
باوجود رشد 450 درصدي توليد کشاورزي در طي سه دهه‌ي گذشته (از 19 ميليون تن در سال 1357 به 90 ميليون تن در سال 1386)، اين توليد پايدار نبوده و عمدتاً با تخريب و انهدام منابع پايه‌اي خاک و آب، افت سطح آب‌هاي زيرزميني، فرسايش خاک، قطع درختان، نابودي جنگل‌ها و تبديل مراتع به مزارع کم بازده، آلودگي محيط زيست و کيفيت پايين مواد غذايي همراه بوده است.
براي پايداري و ارتقاء کيفي توليدات کشاورزي و نيل به اهداف برنامه‌هاي چهارم توسعه و چشم انداز بيست ساله، انجام امور پايه‌اي به شرح زير براي نيل به توليد پايدار الزامي است، زيرا هيچ کشور پيشرفته‌اي کشاورزي عقب افتاده ندارد:
فرهنگ سازي براي حفظ منابع پايه‌ي خاک و آب به‌ويژه مهار کردن فرسايش خاک؛ فرهنگ سازي براي انجام آبخوان‌داري در سطح وسيع در حوزه‌ي آبريز و محدود کردن برداشت آب از چاه‌ها و استفاده از آب‌هاي شمال کشور در جاهاي پرنياز؛ بازسازي و حفاظت از جنگل‌ها (متأسفانه سالانه حدود 500 هزار متر مکعب چوب از جنگل‌هاي شمال به وسيله‌ي شرکت‌هاي مختلف دولتي و غيردولتي بهره برداري مي شود که بيش از 5 برابر ظرفيت زاد آوري طبيعي جنگلهاست) و افزايش سطح کشت جنگل‌ها و مراتع توام با بهبود کيفي آنها از طريق ممنوعيت برداشت چوب حداقل براي ده سال؛ غني سازي محصولات کشاورزي از طرق رعايت اصول مصرف بهينه‌ي کود، برگشت مجدد عناصر غذايي جذب شده هر محصول به خاک؛ افزايش مواد آلي خاک، هدفمند کردن يارانه کودها، صنعتي کردن توليد و مصرف کودهاي زيستي ضمن رعايت اصول مسايل زيست محيطي؛ افزايش کارآيي آب و کود از طريق همگاني کردن سامانه‌ي آبياري تحت فشار، کود آبياري، جايگزيني مبناي توليد کيلوگرم در هکتار به کيلوگرم به ازاء هر متر مکعب آب و يا هر کيلوگرم کود مصرفي که خود مزيت اقتصادي الگوي کشت هر منطقه را با توجه به اقليم و آب موجود، مشخص مي‌کند؛ افزايش عملکرد کمي و کيفي محصولات کشاورزي نه در هکتار، بلکه بازاء هر متر مکعب آب مصرفي و هر کيلوگرم کود مصرفي، غني‌سازي محصولات کشاورزي از مزرعه؛ توليد و مصرف انواع کودها در داخل کشور ازجمله کودهاي زيستي، گوگرد و ريزمغذي‌ها از طريق تغيير در يارانه کودها و اختصاص يارانه به کودهاي مهم در افزايش توليد، آزمون خاک و ممانعت جدي از سوزاندن بقاياي گياهي؛ توليد محصولات سالم از طريق اصلاح مديريت مصرف کودها و استفاده از خاک فسفات توليد داخل که عاري از کادميم (Cd) هستد، استفاده از کودهاي اوره با پوشش گوگردي (SCU) و کود کامل ماکرو به جاي اوره قبل از کاشت در محصولات مختلف زراعي و افزايش کارآيي کودها بوسيله‌ي رعايت اصول مديريت بهينه کودها؛ هدفمند كردن يارانه‌ي کودها (اعطاء يارانه به کودهايي که بيشترين نقش را در افزايش توليد و ارتقاء سطح سلامت جامعه دارند) و يا اعطاء يارانه به کودهاي زيستي، گوگرد و انجام آزمون خاک و نسوزاندن بقاياي گياهي در مزارع، غني‌سازي محصولات کشاورزي در راستاي افزايش توليد و ارتقاء سطح سلامت جامعه؛ تغيير جايگاه يارانه از نهاده كود به آزمون خاك براي همگاني كردن مصرف بهينه‌ي كود (جابه جايي يارانه و اختصاص آن به آزمون خاك) و توزيع كود بر مبناي نتايج آزمايشگاهي خاك، گياه، آب و ميوه؛ هدفمند كردن يارانه (اختصاص يارانه به كودهاي مؤثر در افزايش توليد) و اختصاص يارانه به ترتيب اولويت به مواد آلي، كمپوست، كودهاي گوگردي، كودهاي بيولوژيك (زيستي)، كودهاي ريزمغذي و كودهاي ويژه؛ غني‌سازي محصولات کشاورزي براي افزايش سطح سلامت جامعه (حل مشکل گرسنگي سلولي) همه از جمله راهکارهايي هستند که مي‌بايستي به آنها توجه شود. 
بنا به گزارش سازمان کشاورزي و خوار و بار جهاني (FAO) بين 40 تا 60 درصد (حداقل 33 درصد) افزايش توليدات کشاورزي در جهان طي چهار دهه‌ي گذشته مرهون مصرف کودهاي شيميايي است. در کشورهايي که مصرف کود در آنها بهينه است اين افزايش حداکثر مي باشد. ديوف مدير FAO در پيامي به مناسبت روز جهاني غذا (2001) اعلام كرد که از کمبود عناصر ريز مغذي سالانه درکشورهاي در حال توسعه بيش از 128 ميليارد دلار خسارت به محصولات کشاورزي وارد مي شود.
يکي از اصول اوليه‌ي توليد پايدار، ارتقاء کيفي خاک از منظر حاصلخيزي و برگرداندن مجدد عناصر غذايي جذب شده توسط گياهان به خاک است که متأسفانه در برنامه کودي کشور ناديده گرفته شده است.
در حالي‌که نسبت جذب عناصر غذايي از خاک عمدتاً به صورت 100N-15P-80K-30S-30Ca-15Mg+0/50Fe+0/30Mn+20Zn+0/10Cu+0/05مي‌باشد، بنابراين بيش از 86 درصد از کودهاي مصرفي کشور را در حال حاضر کودهاي نيتروژني و فسفاتي تشکيل مي‌دهند. به دلايلي متعدد از جمله آهکي بودن خاک‌هاي زراعي، کمي مواد آلي، درجه حرارت بالا، بارندگي اندک، pH زياد و شوري خاک، بي‌کربناته بودن آب آبياري و مصرف بيش از نياز کودهاي فسفاتي، تداوم استفاده نامتعادل از کودها و عدم مصرف کودهاي ريز مغذي، کمبود عناصر غذايي به ويژه روي (Zn)، آهن (Fe) و بور (B) در بيشتر مناطق کشور مشاهده مي‌شود. در دهه 1370 با انجام يک دهه تحقيقات در گستره‌ي وسيع (از گلخانه تا مزرعه) در بيش از 5هزار طرح تحقيقاتي و تحقيقي- ترويجي، نقش بسيار مثبت مصرف بهينه کود در افزايش کمي-کيفي محصولات کشاورزي، نيل به خودکفايي و پايداري در توليدات کشاورزي به ‌رغم چيرگي خشکسالي در اين مدت نشان داده شد و در اين مدت فرمول کودي کشور از  100N-111(P2O5)-03(K2O)+03S+0%Microبه 100N-50P2O5-24K2O+10%S+1/5%Microبهبود يافت. با اعمال مصرف بهينه کودي در مزارع و باغ‌ها افزون بر افزايش 25 درصدي در عملکرد، کيفيت محصولات کشاورزي نيز ارتقاء يافت. علاوه بر اين، اثبات شد که ارتقاء سطح سلامت جامعه بستگي شديدي به کيفيت توليدات کشاورزي داشته و بدين ترتيب شعار وزارت کشاورزي از «افزايش عملکرد» به «افزايش عملکرد، بهبود کيفيت و ارتقاء سطح سلامت جامعه» تغيير يافت.
نتايج تحقيقات نشان داد که با مصرف نامتعادل کودها به ويژه زياده‌روي در مصرف کودهاي نيتروژني و فسفاتي علاوه بر افزايش تجمع نيترات (NO3) و کادميم (Cd) از غلظت ويتامين C تا حد 26 درصد کاسته مي‌شود، بنابراين با رعايت اصول مصرف بهينه‌ي کود به ويژه مصرف سولفات پتاسيم و سولفات روي، علاوه بر بهبود کيفيت و خوش خوراکي، به غلظت ويتامين C تا حد 20 درصد نيز افزوده مي‌شود. هم‌چنين، با مصرف بهينه‌ي کود نسبت مولي اسيد فيتيک به روي (PA/Zn) که براساس نظر سازمان بهداشت جهاني (WHO) شاخص قابليت جذب بودن عناصر غذايي در سيستم گوارشي بدن است و در دانه‌ي گندم با کوددهي سنتي (اوره و فسفات) اين نسبت بيش از 50 است، به پائين‌تر از حد استاندارد قابل قبولWHO يعني 25 کاهش داده شد.
بدين‌وسيله روش توليد نان سبوس‌دار غني شده به جامعه ارائه اما باوجود پي‌گيريهاي چند ساله و تصويب امر غني‌سازي گندم و آرد در مراجع قانوني، متأسفانه غني‌سازي نه از مزرعه و نه از کارخانجات آرد، اجرايي نشد.
در اوايل دهه 1380 پس از ادغام دو وزارت کشاورزي و جهاد سازندگي و افزايش ميزان بارندگي سالانه، به‌رغم عدم اعتماد مسوولين اجرايي به مديريت تحقيقات، ما توانستيم حذف يارانه کودها و غني‌سازي گندم در مزرعه را به تصويب شوراي محترم اقتصاد و شوراي عالي سلامت برسانيم که متأسفانه هر دو مصوبه به خاطر مصلحت‌انديشي و ... اجرا نشد.
هم‌چنين درخواستي مبني بر اجرايي كردن نتايج طرح‌هاي تحقيقاتي از جمله هدفمند نمودن يارانه کودها (اعطاء يارانه به کودهايي که بيشترين نقش را در افزايش توليد و ارتقاء سطح سلامت جامعه دارند نظير کودهاي زيستي، گوگرد، آزمون خاک و نسوزاندن بقاياي گياهي در مزارع)، ارسال شد و در آن عملي كردن غني‌سازي محصولات کشاورزي در راستاي افزايش توليد و ارتقاء سطح سلامت جامعه، حمايت از توليد کودهايي از جمله کودهاي کامل ماکرو، ريزمغذي، ساري کود و اوره با پوشش گوگردي (SCU) و سوپرفسفات ساده که عاري از آلاينده کادميم (Cd) مي‌باشند، مورد درخواست قرار گرفت. از اواسط دهه‌ي 80، مصرف بهينه کود به دلايل متعددي کم کم به بوته فراموشي سپرده شده است به طوري‌که در سال زراعي 87-1386 تقريباً به غير از اوره و سوپر فسفات تريپل، کود ديگري در اختيار مولدين بخش کشاورزي گذاشته نشده و نسبت کودي که مي‌بايستي در راستاي نيل به توليد پايدار به صورت (ريزمغذي) %4 + (گوگرد) 40+40–50- 100 بهبود مي‌يافت به صورت (ريزمغذي) % 0 + (گوگرد) 5+ 8- 55- 100 افت پيدا كرد. براساس آخرين اطلاعات جمع‌آوري شده از چند استان، بيش از 86 درصد به دو ماده غذايي نيتروژن و فسفر اختصاص يافته است. اين موضوع عملاً زنگ خطري براي توليد پايدار و تهديدي براي امنيت غذايي کشور است زيراكه، کودهاي مصرفي به صورتي نامتعادل عرضه مي‌شوند که مطابقتي با برداشت واقعي گياهان از خاک ندارد. به دليل انباشتگي فسفر در خاک‌هاي زراعي کشور، مصرف کودهاي فسفاتي بايستي سالانه حداقل 50 درصد کاهش و در مقابل به مصرف کودهاي گوگردي تا حد کودهاي فسفاتي افزوده شود. به عبارت ديگر تحويل کودهاي فسفاتي حتماً براساس آزمون خاک انجام گيرد در غير اين‌صورت، يارانه آن حذف شود. در حالي‌که مصرف کودهاي فسفاتي و نيتروژني روز به روز افزوده مي‌شود اما متاسفانه خبري از مصرف کودهاي ريزمغذي و زيستي نيست. چه نسبت متعادل پيشنهادي براي خاک‌هاي آهکي کشور (ريزمغذي‌ها) %4 +‌ (کودهاي گوگردي) 50 + 40 – 40 - 100 است. براي اثربخشي هر چه بيشتر کودهاي کامل و افزايش کارايي، پيشنهاد مي‌شود براي محصولات راهبردي، کود کامل مخصوص تهيه شود. در جدول‌هاي 1 و 2 وضعيت مصرف کود در چند کشور جهان، ميانگين جهاني، ايران و درصد مصرف کود براي محصولات مختلف به ويژه غلات و درختان ميوه و تغييرات بسيار نامطلوب مصرف کود‌ها در کشور در سه سال گذشته گنجانده شده است.

اعتقاد ما بر اين است که مصرف کود در کشور به جاي جدول 2، بايد مطابق جدول 3 باشد.

ادامه دارد...

منابع مورد استفاده
1- ابراهيمي س، ح ع بهرامي و م ج ملكوتي. 1384. نقش مواد آلي در اصلاح خصوصيات شيميايي و بيولوژيکي خاكهاي آهكي كشور. نشريه‌هاي فني شماره 302،  401 ، 404 ، 448 و 449.  مؤسسه تحقيقات خاك و آب، انتشارات سنا. تهران، ايران.
2- باي بوردي م. 1385. مديريت پايدار خاک در کشاورزي و محيط زيست. مجموعه مقالات همايش خاک، محيط زيست و توسعه پايدار. صفحات 7 الي 9. دانشکده مهندسي آب و خاک، پرديس کشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران. کرج، ايران.
3- بلالي م ‌ر. 1382. امنيت جهاني غذا و نقش حاصلخيزي پايدار خاك در آن. گزارش مأموريت از كنفرانس كود سازمان كشاورزي و خواربار جهاني. 20. صفحه ، رم. ايتاليا.
4- شهرياري ح ع. 1387.  در بين 192 کشور دنيا ، ايران رتبه 123 جهاني را  در تامين سلامت مردم دارد. مصاحبه با خبرگزاري فارس در روز چهارشنبه مورخ 22 آبان 1387. تهران، ايران.
5- ملکوتي ا،  س عاکف، م ج ملکوتي و ا. باي‌بوردي. 1385. اثر غني‌سازي آرد با سولفات روي و سولفات آهن بر غلظت روي و آهن سرم در افراد مؤسسات مقدم مرصاد. مجله پزشکي دانشگاه علوم پزشکي تبريز. جلد 28، صفحات 115 الي 119.
6- ملکوتي، م ج. 1375. کشاورزي پايدار و افزايش عملکرد با بهينه سازي مصرف کود در ايران. انتشارات معاونت آموزش و تجهيز نيروي انساني- وزارت کشاورزي،  279 صفحه. کرج، ايران.
7- ملکوتي م ج. 1385. خاک، کيفيت مواد غذايي و سلامت جامعه. مجموعه مقالات همايش خاک، محيط زيست و توسعه پايدار. صفحات 10 الي 18. پرديس کشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران. کرج، ايران.
8- ملکوتي م ج. 1386. مصرف بهينه کود موثرترين گام در توليد پايدار و حل مشکل گرسنگي سلولي جامعه. پنجمين هم‌انديشي و ميزگرد انجمن علمي کشاورزي بوم شناختي ايران. پژوهشکده علوم محيطي دانشگاه شهيد بهشتي. تهران، ايران.
9- ملکوتي م ج. 1387.  ارتقاء کيفي نان‌هاي مصرف استان خراسان جنوبي از طريق غني‌سازي گندم در مزرعه « از مزرعه تا سفره» . طرح ملي براي اجرا در استان خراسان جنوبي. بيرجند، ايران.
10- ملکوتي م ج. 1387. رابطه مصرف بهينه کود و ارتقاء سطح سلامت جامعه. اولين همايش مديريت تغذيه در بحران. دانشگاه علوم پزشکي و خدمات بهداشتي درماني بيرجند. بيرجند، ايران.
11- ملكوتي م ‌ج، م نفيسي و ب متشرع زاده. 1380. عزم ملي براي توليد كود در داخل كشور گامي ارزنده بسوي خودكفايي و دستيابي به كشاورزي پايدار. سازمان تات وزارت جهاد كشاورزي. نشر آموزش كشاورزي، 550 صفحه. كرج، ايران.
12- ملکوتي، م ج، ا. باي‌بوردي و س ج، طباطبايي. 1383. مصرف بهينه کود گامي موثر در افزايش عملکرد و بهبود کيفيت و کاهش آلاينده‌ها در محصولات سبزي و صيفي و ارتقاء سطح سلامت جامعه. نشر علوم کشاورزي کاربرد. دفتر سبزي و صيفي معاونت زراعت. وزارت جهاد کشاورزي،  338 صفحه.  تهران، ايران.
13- ملكوتي م‌ ج، ع كلانتري و ا ملكوتي. 1384. لزوم تغيير نگرش از تامين كالري روزانه به حل مشكل گرسنگي سلولي در سبد غذايي جامعه. نشريه‌هاي فني شماره 408 و 444.  موسسه تحقيقات خاك و آب. انتشارات سنا. تهران، ايران.
14- ملکوتي م ج، پ کشاورز و ن کريميان. 1387. روش جامع تشخيص و توصيه بهينه کود براي کشاورزي پايدار «چاپ هفتم با بازنگري کامل». انتشارات دانشگاه تربيت مدرس. شماره 102، 755 صفحه. تهران، ايران.
15- ملکوتي م ج، م  بابا اکبري و س نظامي. 1387. تاثير منابع مختلف  کود‌هاي محتوي نتيروژن پايه  برعملكرد، كارايي  و درصد بازيافت نيتروژن در گندم . مجله علوم و فنون کشاورزي منابع طبيعي  ( زير چاپ)
16- ملكوتي م‌ ج، ا ملكوتي، ع باي‌بوردي و ع ‌ا خامسي. 1384. روي (Zn) عنصري فراموش‌شده در چرخه حيات گياه، دام و انسان «چاپ هشتم». نشريه فني شماره 475. انتشارات سنا. تهران، ايران.
17- Cakmak I. 2008. Enrichment of cereal grains with zinc: Agronomic or genetic biofortification Plant and Soil, 302: 1-17.
18- Gibson RS. 1998. Inadequate intakes of zinc in developing countries. Practical house-hold strategies to reduce risk of deficiency.
19- Heffer P. 2008.  Assessment of fertilizer use by crop at the global level. International Fertilizer Industry Association. rue Marbeuf, Paris, France. www. Fertilizer.org. 5p.
20- Malakouti MJ, A Majidi, A Bybordi and A Salari. 2007. The role of zinc on the reduction of PA/Zn molar ratio in wheat grains and human health. Zinc Crops Conference. Turkey.
21- Malakouti, MJ. 2008. Fertilizer productivity in Iran. A report prepared by the request of private sector (NGO). Pp. 25. Tehran, Iran.
22- Malakouti, MJ, A Bybordi, M Lotfollahi, AA Shahabi, K Siavoshi, R Vakil, J Ghaderi, J Shahabifar, A Majidi, AR Jafarnajadi, F  Dehghani, MH Keshavarz, M Ghasemzadeh, R Ghanbarpouri,  M Dashadi, M  Babaakbari and N Zaynalifard. 2008. Comparison of complete and sulfur coated urea fertilizers with pre-plant urea in increasing grain yield and nitrogen use efficiency in wheat. Journal of Agricultural Science and Technology, 10: 173-183.
23- Sanchez PA and MS  Swaminathan. 2005. Hunger in Africa: The link between unhealthy people and unhealthy soils. Lancet, 365: 442-444.
24- Welch RM. 2003. Farming for nutritious foods: Agricultural technologies for improved human health. IFA-FAO Agricultural Conference on Global Food Security and the Role of Sustainable Fertilization. Rome, Italy.