اشاره:
آن‌چه درپي مي‌آيد بخش سوم مقاله‌ي «خاك،‌كيفيت كشاورزي و سلامت انسان» است كه توسط دكتر محمدجعفر ملكوتي فارغ التحصيل دكتري خاك شناسي از دانشگاه نبراسكاي آمريكا(1356) و عضو هيات دانشگاه تربيت مدرس در اختيار گروه كشاورزي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران قرار گرفته است؛
دكتر ملكوتي در سال‌هاي گذشته تلاش‌هاي علمي بسياري در اصلاح الگوي مصرف كود و اصلاح خاك براي توليد محصولات سالم كشاورزي در ايران انجام داده است.
وي درسال 1381 براي همگاني كردن مصرف بهينه‌ي كود‌ها به ويژه ريزمغذي‌ها كه نقش بسيار مؤثري در افزايش عملكرد و غني سازي محصولات كشاورزي دارند، لوح يادبودي از رئيس جمهور دريافت كرد. ‌
در سال 1379نيز  به‌دليل ارائه‌ي روش عملي براي پايين آوردن نسبت مولي اسيدفيتيك به روي (PA/Zn) در گندم و ضرورت همگاني كردن مصرف نان سبوس دارغني شده، موفق به دريافت جايزه‌ي رتبه اولي در رشته‌ي تغذيه و بهداشت از ششمين جشنواره ي تحقيقات پزشكي رازي شد.
درسال‌هاي 1382 و 1383 بنابه درخواست سازمان خواربار و كشاورزي (FAO) دو گزارش كامل در موارد نقش روي در افزايش توليدات كشاورزي و ارتقاء سطح سلامت دام و انسان و وضعيت مصرف كود در كشور تهيه و ارائه كرد.
بهمن ماه 1383 موفق به دريافت جايزه از هجدهمين جشنواره خوارزمي به خاطر اثبات كمبود ريزمغذي‌ها به ويژه روي (Zn) در خاك، محصولات كشاورزي، دام و انسان از رئيس جمهور شد.
در سال 1384 به‌دليل اصلاح نسبي فرمول كودي كشور، برنده جايزه جهاني SOPIB از هيات مديره جهاني سولفات پتاسيم (اتحاديه بين المللي كود – TFI ) در كانادا شد. درهمين سال، به عنوان اولين دانشمند ايراني موفق به دريافت جايزه در شاخه علوم كشاورزي از آكادمي علوم جهان سوم (TWAS) گرديد.
وي در سال 1375 به عنوان استاد نمونه‌ي كشور برگزيده شد و درهمين سال سرپرستي موسسه‌ي تحقيقات خاك و آب و مسووليت مشاور وزير كشاورزي در امور توليد و مصرف بهينه ي كودها را عهده دار شد.
دكتر ملكوتي درسال 1376 با توجه به صرفه جويي بيش از 100 ميليون دلاري از محل كاهش كودهاي فسفره و طرح ضرورت همگاني كردن «مصرف بهينه‌ي كود»، موفق به دريافت نشان لياقت درجه‌ي 3 در كار و توليد از رئيس جمهور شد.
اين استاد دانشگاه تربيت مدرس تاكنون استاد راهنماي بيش از 98 پايان نامه كارشناسي ارشد و دكتري در رشته‌هاي مختلف كشاورزي به ويژه حاصلخيزي خاك و تغذيه گياهي بوده و بيش از 1000 عنوان مقاله علمي در مجلات داخلي – خارجي؛ كنفرانس‌هاي بين المللي و داخلي؛ كتاب و نشريه‌هاي فني منتشر كرده است.
در ادامه سومين بخش از اين مقاله به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌گردد.

*در راستاي گسترش و نهادينه سازي تفکر خاک سالم، غذاي سالم، جامعه سالم*

• بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهاني، رتبه بهداشتي کشور ما 123 در ميان کشورها است که متأسفانه رتبه‌ي بسيار پاييني است و علت اصلي آن نيز سوء تغذيه است؛ با وجود آن‌که بيش از 85 درصد مردم کشور ما سير هستند، اما حدود 90 درصد آنان به‌نحوي دچار گرسنگي سلولي هستند.
• تحقيقات ما ثابت کرده‌ است که رابطه‌ي تنگاتنگي ميان خاک سالم، گياه سالم و انسان سالم وجود دارد و منشأ اکثر کمبودها و بيماري‌هاي انساني به سوء تغذيه (سونامي خاموش) برمي‌گردد. تغذيه‌ي نامتعادل گياهي که متأسفانه امروزه گريبان‌گير بخش کشاورزي ما شده است، منجر به سوء تغذيه انسان شده و از علائم آن در جامعه‌ي ايراني مي‌توان به ريزش مو، بداخلاقي، سرماخوردگي‌هاي مزمن، کم حوصلگي، خستگي مفرط، پوکي استخوان، پوسيدگي دندان، قد کوتاهي، افسردگي، کم خوني، ايمني پايين بدن و سرطان گوارشي اشاره كرد.

• با بهبود تغذيه‌ي گياه که به‌طورعمده با مصرف بهينه‌ي کودها به‌خصوص کودهاي ريزمغذي، زيستي و آلي در مزرعه تحقق مي‌يابد، علاوه بر افزايش کمّي و کيفي محصولات کشاورزي، کمبودها برطرف شده، وضعيت تغذيه‌اي مردم اصلاح و به‌دليل افزايش ايمني بدن، نياز به انواع داروها در کشور به‌طور چشمگيري کاهش مي‌يابد. با انجام اين امر مهم که توسط تغيير در سيستم يارانه‌اي کودها با هزينه‌اي بسيار اندک قابل تحقق مي‌باشد، علاوه بر صرفه‌جويي ارزي، اشتغال وسيعي در کشور از طريق راه‌اندازي مجدد کارخانه‌هاي به تعطيلي کشيده شده توليد کودهاي زيستي، آلي، شيميايي و ريزمغذي، ايجاد مي‌شود.

• تحقيقات نشان مي‌دهد اگر فرآيند غني‌سازي محصولات کشاورزي در مزارع و باغ‌ها انجام گيرد و مصرف نان سبوس‌دار غني‌شده بين عموم رايج شود، نه تنها رتبه بهداشتي ما تا حد 50 درصد اصلاح خواهد شد، بلکه به شادابي جامعه نيز از طريق سيرشدگي سلولي (رفع گرسنگي سلولي) افزوده شده و در نهايت موجب خشنودي توليدکنندگان بخش کشاورزي، مصرف کنندگان و رضايت خداوند متعال خواهد شد.

• غني‌سازي که هم‌اکنون روي آرد در برخي از نقاط کشور در حال انجام است، چون تنها در برگيرنده‌ي آهن و اسيد فوليک است، نمي‌تواند به‌عنوان غني‌سازي کامل تلقي شود. زيرا به ساير عناصر مورد نياز همانند روي، کلسيم، منيزيم، انواع ويتامين‌ها به ويژه ويتامين D توجهي نشده است. بنابراين، اجراي آن از نظر سيرشدگي سلولي هر چند که يک گام به جلو است، بنابراين چندان مؤثر نيست و بايستي از مزرعه و يا از کارخانجات آرد آن‌را به‌طور کامل و با استفاده از توليدات داخلي انجام داد.

• در حال حاضر بيش از 8هزار ميليارد ريال يارانه به‌طورعمده به دو نوع کود، يعني کودهاي نيتروژني و فسفاتي پرداخت مي‌شود. در حالي‌که بايد توجه داشت که در اول کارآيي اين دو کود به دلايل گوناگون پايين است و در ثاني مصرف اين کودها به‌دليل اين‌که باعث تجمع نيترات (NO3) و کادميم (Cd) در انواع محصولات کشاورزي مي‌شوند، نقش چندان مثبتي بر سلامتي جامعه ندارند.
پرداخت چنين يارانه‌ي سنگيني تنها به اين دو کود باعث شده که کشاورزان علاوه بر اسراف و هدر دادن اين دو کود در کشور، چندان رغبتي به استفاده از ديگر کودها، به ويژه کودهاي زيستي، آلي و ريزمغذي نداشته باشند. حال آنکه مصرف کودهاي اخير افزون بر سازگار بودن با محيط زيست، نقش بسيار مثبتي بر سلامتي انسان دارند؛ بنابراين در مقطع کنوني مديريت علمي توليد و مصرف انواع کودها امري اجتناب‌ناپذير است.

*جمع‌بندي و پيشنهادها*

در حال حاضر مصرف بهينه‌ي كود مؤثرترين، سريع‌ترين، در دسترس‌ترين  و از نظر اقتصادي قابل توجيه‌ترين راه تحقق افزايش عملكرد هکتاري (کمّي-کيفي) محصولات كشاورزي و ارتقاء سطح بهداشت تغذيه جامعه است. افزايش توليدات كشاورزي در جهان طي چهار دهه‌ي گذشته پس از نزولات آسماني، به‌طورعمده مرهون مصرف كودها بوده است. در كشورهايي كه مصرف كود در آنها مشابه ايران، غير متعادل است، افزايش عملکرد هکتاري 33 درصد، بنابراين در کشورهايي که مصرف کود در آنها بهينه است اين افزايش توليد، حداكثر (60 درصد) مي‌باشد. به‌طوركلي، كودها عناصر غذايي مورد نياز را براي رشد گياهان تأمين مي‌كنند. در صورت رعايت نكات فني در مصرف کودها، از استهلاك مجموعه عناصر مغذي خاك جلوگيري شده و به ايجاد توازن مورد نياز بين عناصر مزبور در خاك منجر مي‌شود. هرگاه افزايش مصرف كود در جهت اهداف ياد شده باشد، وسيله‌ي موثري در فزوني توليد محصولات كشاورزي و رسيدن به امنيت غذايي براي كشور محسوب مي‌شود.
آن‌چه بايد مورد توجه قرارگيرد:
1- تاكيد بر تصويب آيين نامه ضوابط ب ماده 61 قانون برنامه چهارم توسعه كه اميد است در راستاي توليد محصولات سالم و غني شده، اين امر تحقق يابد (به موجب اين قانون مقرر بود حداقل 10 درصد از کودهاي مصرفي کشور را کودهاي زيستي تشکيل مي‌دادند که متأسفانه به رغم گذشت 8 سال، اين آيين‌نامه هنوز به تصويب نرسيده است).
2- هدفمند کردن يارانه کودها براي تحقق توليد و مصرف کودهاي زيستي در داخل کشور در راستاي ايجاد اشتغال مولد و پايداري در توليدات کشاورزي و حمايت عملي و نه لفظي از توليد كودهاي زيستي در داخل كشور.

3- وضعيت توليد و مصرف بهينه کودهاي آلي، زيستي و شيميايي بوسيله‌ي تصويب آيين‌نامه اجرايي ضوابط بند ب ماده 61 قانون برنامه چهارم توسعه و تصويب قانون کود در کشور ساماندهي شود. بديهي است با رعايت اصول مصرف بهينه کودي در مزارع و باغها، افزون بر افزايش 25 درصدي عملکرد، کيفيت محصولات کشاورزي ارتقاء يافته و به تبع آن سطح سلامت افراد جامعه ارتقاء خواهد يافت.

4- با عملي کردن امر غني‌سازي در مزارع و باغ‌ها، علاوه بر دستيابي به توليد پايدار، خودکفايي نسبي و توليد محصولات سالم، رتبه‌ي بهداشتي جامعه‌ي‌ ايران را که در حال حاضر متأسفانه بسيار پايين مي‌باشد، ارتقاء داده تا حداقل دو رقمي شود.

5- در برنامه‌ي پنجم توسعه، مسوولين اجرايي کشور به جاي تامين کالري روزانه جامعه، سير کردن سلول‌هاي گرسنه جامعه را توسط غني‌سازي محصولات کشاورزي، هدفمند كردن يارانه‌ي کودها و خريد محصولات کشاورزي به‌ويژه گندم بر اساس کيفيت مدنظر قرار دهند.

6- رابطه تنگاتنگ و مثبتي ميان مصرف بهينه کود و توليد پايدار وجود دارد و بر مسوولين وزارت جهاد کشاورزي فرض است که اين اصل مهم را در تامين مقدار، زمان و نوع مناسب کودها در توليد پايدار به جد در عمل رعايت كرده و نسبت به اجراي مفاد زير اقدام كنند.

7- براي تحقق پايداري حاصلخيزي خاک و مصرف بهينه کود، از هم اکنون بايستي تدابيري انديشيده شود که از آن جمله مي‌توان از تدوين سياست ملي خاک، نهايي كردن قانون جامع خاک، قانون جامع کود، جايگاه توليد و مصرف کودهاي زيستي، اتخاذ استراتژي‌هاي کشاورزي متناسب با مناطق اگرواکولوژيکي و استقرار شبکه پايش کيفيت خاک، اولويت به مديريت تلفيقي حاصلخيزي خاک و تغذيه گياه و تغيير نگرش‌هاي تک ديسيپليني به نگرش‌هاي جامع‌نگر و رهيافت مشارکتي.

8- ساماندهي وضعيت توليد و مصرف کود در کشور توسط تصويب آيين‌نامه ضوابط بند ب ماده 61 قانون برنامه چهارم توسعه، تهيه‌ي قانون کود و از همه مهم‌تر تعيين متولي قانوني براي نظارت بر کنترل کيفي، تأمين، توليد، عرضه و مصرف بهينه انواع کودها در کشور.

9- افزايش کارآيي مصرف کودها و همگاني کردن مصرف بهينه کود در کشور.
در بيان اهميت اين موضوع همين بس که در سال گذشته طي نامه‌اي از سوي رياست محترم دانشکده کشاورزي به وزير محترم جهاد کشاورزي درخواست گرديد که به صورت الگويي (پايلوت)، مديريت مصرف بهينه کود در دو يا سه استان کشور از مهر ماه 1387 به اين دانشکده سپرده شود تا زمينه‌اي براي گسترش آن در کل کشور باشد. اين دانشکده در صورت تأمين نيازهاي مورد درخواستي، افزايش حداقل 25 درصد در توليدات کشاورزي و باغي را در اين استانها تعهد مي‌نمايد.

انتهاي پيام

منابع مورد استفاده

1- ابراهيمي س، ح ع بهرامي و م ج ملكوتي. 1384. نقش مواد آلي در اصلاح خصوصيات شيميايي و بيولوژيکي خاكهاي آهكي كشور. نشريه‌هاي فني شماره 302، 401 ، 404 ، 448 و 449. مؤسسه تحقيقات خاك و آب، انتشارات سنا. تهران، ايران.
2- باي بوردي م. 1385. مديريت پايدار خاک در کشاورزي و محيط زيست. مجموعه مقالات همايش خاک، محيط زيست و توسعه پايدار. صفحات 7 الي 9. دانشکده مهندسي آب و خاک، پرديس کشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران. کرج، ايران.
3- بلالي م ‌ر. 1382. امنيت جهاني غذا و نقش حاصلخيزي پايدار خاك در آن. گزارش مأموريت از كنفرانس كود سازمان كشاورزي و خواربار جهاني. 20. صفحه ، رم. ايتاليا.
4- شهرياري ح ع. 1387. در بين 192 کشور دنيا ، ايران رتبه 123 جهاني را در تامين سلامت مردم دارد. مصاحبه با خبرگزاري فارس در روز چهارشنبه مورخ 22 آبان 1387. تهران، ايران.
5- ملکوتي ا، س عاکف، م ج ملکوتي و ا. باي‌بوردي. 1385. اثر غني‌سازي آرد با سولفات روي و سولفات آهن بر غلظت روي و آهن سرم در افراد مؤسسات مقدم مرصاد. مجله پزشکي دانشگاه علوم پزشکي تبريز. جلد 28، صفحات 115 الي 119.
6- ملکوتي، م ج. 1375. کشاورزي پايدار و افزايش عملکرد با بهينه سازي مصرف کود در ايران. انتشارات معاونت آموزش و تجهيز نيروي انساني- وزارت کشاورزي، 279 صفحه. کرج، ايران.
7- ملکوتي م ج. 1385. خاک، کيفيت مواد غذايي و سلامت جامعه. مجموعه مقالات همايش خاک، محيط زيست و توسعه پايدار. صفحات 10 الي 18. پرديس کشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران. کرج، ايران.
8- ملکوتي م ج. 1386. مصرف بهينه کود موثرترين گام در توليد پايدار و حل مشکل گرسنگي سلولي جامعه. پنجمين هم‌انديشي و ميزگرد انجمن علمي کشاورزي بوم شناختي ايران. پژوهشکده علوم محيطي دانشگاه شهيد بهشتي. تهران، ايران.
9- ملکوتي م ج. 1387. ارتقاء کيفي نان‌هاي مصرف استان خراسان جنوبي از طريق غني‌سازي گندم در مزرعه « از مزرعه تا سفره» . طرح ملي براي اجرا در استان خراسان جنوبي. بيرجند، ايران.
10- ملکوتي م ج. 1387. رابطه مصرف بهينه کود و ارتقاء سطح سلامت جامعه. اولين همايش مديريت تغذيه در بحران. دانشگاه علوم پزشکي و خدمات بهداشتي درماني بيرجند. بيرجند، ايران.
11- ملكوتي م ‌ج، م نفيسي و ب متشرع زاده. 1380. عزم ملي براي توليد كود در داخل كشور گامي ارزنده بسوي خودكفايي و دستيابي به كشاورزي پايدار. سازمان تات وزارت جهاد كشاورزي. نشر آموزش كشاورزي، 550 صفحه. كرج، ايران.
12- ملکوتي، م ج، ا. باي‌بوردي و س ج، طباطبايي. 1383. مصرف بهينه کود گامي موثر در افزايش عملکرد و بهبود کيفيت و کاهش آلاينده‌ها در محصولات سبزي و صيفي و ارتقاء سطح سلامت جامعه. نشر علوم کشاورزي کاربرد. دفتر سبزي و صيفي معاونت زراعت. وزارت جهاد کشاورزي، 338 صفحه. تهران، ايران.
13- ملكوتي م‌ ج، ع كلانتري و ا ملكوتي. 1384. لزوم تغيير نگرش از تامين كالري روزانه به حل مشكل گرسنگي سلولي در سبد غذايي جامعه. نشريه‌هاي فني شماره 408 و 444. موسسه تحقيقات خاك و آب. انتشارات سنا. تهران، ايران.
14- ملکوتي م ج، پ کشاورز و ن کريميان. 1387. روش جامع تشخيص و توصيه بهينه کود براي کشاورزي پايدار «چاپ هفتم با بازنگري کامل». انتشارات دانشگاه تربيت مدرس. شماره 102، 755 صفحه. تهران، ايران.
15- ملکوتي م ج، م بابا اکبري و س نظامي. 1387. تاثير منابع مختلف کود‌هاي محتوي نتيروژن پايه برعملكرد، كارايي و درصد بازيافت نيتروژن در گندم . مجله علوم و فنون کشاورزي منابع طبيعي ( زير چاپ)
16- ملكوتي م‌ ج، ا ملكوتي، ع باي‌بوردي و ع ‌ا خامسي. 1384. روي (Zn) عنصري فراموش‌شده در چرخه حيات گياه، دام و انسان «چاپ هشتم». نشريه فني شماره 475. انتشارات سنا. تهران، ايران.

- 17Cakmak I. 2008. Enrichment of cereal grains with zinc: Agronomic or genetic biofortification Plant and Soil, 302: 1-1717
 18Gibson RS. 1998. Inadequate intakes of zinc in developing countries. Practical house-hold strategies to reduce risk of deficiency. 
19Heffer P. 2008. Assessment of fertilizer use by crop at the global level. International Fertilizer Industry Association. rue Marbeuf, Paris, France. www. Fertilizer.org. 5p. 
20Malakouti MJ, A Majidi, A Bybordi and A Salari. 2007. The role of zinc on the reduction of PA/Zn molar ratio in wheat grains and human health. Zinc Crops Conference. Turkey. 
21Malakouti, MJ. 2008. Fertilizer productivity in Iran. A report prepared by the request of private sector (NGO). Pp. 25. Tehran, Iran. 
22Malakouti, MJ, A Bybordi, M Lotfollahi, AA Shahabi, K Siavoshi, R Vakil, J Ghaderi, J Shahabifar, A Majidi, AR Jafarnajadi, F Dehghani, MH Keshavarz, M Ghasemzadeh, R Ghanbarpouri, M Dashadi, M Babaakbari and N Zaynalifard. 2008. Comparison of complete and sulfur coated urea fertilizers with pre-plant urea in increasing grain yield and nitrogen use efficiency in wheat. Journal of Agricultural Science and Technology, 10: 173-183. 
23Sanchez PA and MS Swaminathan. 2005. Hunger in Africa: The link between unhealthy people and unhealthy soils. Lancet, 365: 442-444. 
24Welch RM. 2003. Farming for nutritious foods: Agricultural technologies for improved human health. IFA-FAO Agricultural Conference on Global Food Security and the Role of Sustainable Fertilization. Rome, Italy.